رعايت حقوق همسايه در اخلاق اجتماعي

بدان که در اسلام، همسايه داراي حقوقي غير از حقوق «اخوت اسلامي» است. هر حقي که يک مسلمان دارد، همسايه نيز دارد با اين تفات که همسايگي، حقوقي اضافه بر حق «برادري اسلامي» دارد. «پيامبراکرم» (صلي الله عليه و آله) فرمود:
«همسايگان سه دسته اند: همسايه اي که حق واحدي دارد، و همسايه اي که براي او دو حق است، و همسايه اي که مستحق سه حق مي باشد. همسايه اي که سه حق از آن اوست، همسايه اي مسلمان از خويشان است، پس براي او حق همسايگي و حق اسلام و حق فاميلي است. اما کسي که براي او دو حقّ است، همسايه ي مسلمان است، براي او حق همسايگي و حق اسلام مي باشد. و همسايه اي که، براي او حقي واحد است، همسايه ي مشترک است.»(1)
اجمالاً حق همسايه آن است که، به او اوّل سلام کني، و در صحبت با او زياده روي نکني، و در امور داخلي او تجسّس ننمائي، و به هنگام بيماري به عيادتش روي، و در مصيبت او را تسلّي دهي، و در عزاداري با او همکاري نمائي، در شاديش شاد باشي، و درسرور همراهيش کني. از لغزشهايش صرف نظر کني و بر خانه اش نظر نيافکن، و در ساختن ديوار خانه او را مضيقه مگذار، و در جريان آب از ناودان خانه اش به او اعتراض مکن، و از اينکه در کنار منزلش خاک و زباله ريخته بر او سخت مگير. راه او را به داخل خانه تنگ مکن و به آنچه که به داخل خانه ميبرد، نظر ميفکن، و هر چه از عيوب او و خانواده اش متوجه مي شوي، آن را بپوشان، و چون گرفتاري براي او پيش آمد، دست او را بگير، و در نبودش مراقب خانه اش باش و به سخناني که ديگران عليه او مي گويند گوش مده، و چشمت را از خانواده ي او بپوشان. و نظري به خدمتکارش نيانداز، و با فرزندانش با زباني مهربان سخن بگو، و او را در امور دنيوي و اخروي که به آن بي توجه و جاهل است ارشاد نما.
اين حقوق که مطرح شد، اضافه بر حقوق دو برادرمسلمان است که قبلاً بيان شد، و در حديث نبوي است:
«آيا حقوق همسايه را مي دانيد؟ اگر از تو کمک خواست او را ياري کني؛ و اگر از تو قرض خواست، به او قرض دهي؛ و چنانچه تو را جويا شد آن را بازيابي؛ اگر مريض شد به عيادتش روي؛ اگر وفات نمود به تشييع جنازه اش بروي؛ اگر خيري به او رسيد به او تبريک گوئي؛ اگر به او مصيبتي رسيد او را تسلّي دهي؛ خانه ات را از خانه ي او بلندتر نگرداني که مانع وزش باد بر او شوي، مگر اينکه از اواجازه بگيري. چون ميوه اي خريدي مقداري به او هديه کني، و اگر اين کار را نمي کني، آن ميوه را پنهاني به منزل ببر، و فرزندت را همراه ميوه به بيرون نفرست که فرزند او آزرده شود. و بوي غذايت او را نيازارد مگر اينکه مقداري براي او بفرستي. سپس فرمودند: آيا مي دانيد که حق همسايه چيست؟ به جان آن کسي که جانم در دست اوست به مقام «جار» کسي نمي رسد مگر آنکه خداوندي را رحمت نمايد.»(2)
«امام صادق» (عليه السلام) فرمودند:
«خوش رفتاري با همسايه، روزي را زياد مي کند.»(3)
ايشان فرمودند: هر چهل خانه از جلو و پشت سر وراست و چپ بايکديگر همسايه هستند. (اصول کافي ج 2، ص 669)
و نيز فرمودند:
«چون» «بنيامين» نيز از دست «يعقوب» رفت عرض کرد: «بار پرورگارا آيا به من رحم نمي کني؟ چشمم را که گرفتي، و دو فرزندم را که بردي». پس خداي تبارک و تعالي به او وحي کرد: «که اگر من دو فرزندت را ميرانده باشم (با اين دعائي که کردي) آن دو را زنده خواهم کرد تا آنها گرد تو باشند ولي آيا به ياد داري آن گوسفندي را که سر بريدي و بريان کردي و خوردي و کساني در همسايگي تو روزه بودند و چيزي از آن به آنان ندادي؟»(4)
و در روايت ديگراست:
«يعقوب» (عليه السلام) پس از آن، هميشه از منزلش در هر چاشتگاه تا يک فرسنگي فرياد مي زد: «هر کس غذا بخواهد به خانه ي «يعقوب» بيايد» و در شامگاه هم جار مي زدند: «هر کس شام مي خواهد نزد «يعقوب» بيايد.»(5)
«حضرت صادق» (عليه السلام) فرمودند:
«خوش رفتاري با همسايه منشاء افزايش عمرها و آباداني خانه هاست.»(6)
همچنين فرمودند:
«بدانيد کسي که به همسايه اش خوش رفتاري نکند، از ما نيست.»(7)
«امام باقر» (عليه السلام) از «رسول خدا» (صلي الله عليه و آله) فرمودند:
«کسي که سير بخوابد و همسايه اش گرسنه باشد به من ايمان نياورده است.»
و همچنين ايشان از قول «پيامبر اکرم» (صلي الله عليه وآله) فرمودند:
«اهل يک آبادي که شب را بگذرانند و در ايشان گرسنه اي باشد، روز قيامت خداوند به آنها نظر رحمت نمي افکند.»(8)
«امام باقر» (عليه السلام) فرمودند:
«از بلاهاي کمر شکن که پشت انسان را خم مي کند، همسايه ي بدي است که اگر کار نيکي از انسان ببيند پنهان مي کند و اگر بدي ببيند آن را فاش مي سازد.(اصول کافي، ج 2، ص 667)

پي نوشت :

1- مجمع الزوائد، ج 8، ص 144:
قال النبي (صلي الله عليه و آله): « الجبران ثلاثه جار له حق واحد، و جار له ثلاثه حقوق، و جار له حقان، فالجار الذي له ثلاثه حقوق الجار المسلم ذو الرحم فله حق الجوار و حق الاسلام و حق الرحيم، و اما الذي له حقان فالجار المسلم له حق الجوار و حق الاسلام، و اما الذي له حق واحد فالجار المشرک.»
2- قال النبي(صلي الله عليه وآله):«اتدرون ما حق الجار؟ ان استعان بک اعنته، وان استفرضک افرضته و ان افتقر عندت اليه، و ان مرض عدته، و ان مات اتبعت جنازته، و ان اصابه خير هناته، و ان اصابه شر عزيته، و لا تستعمل عليه بالبناء فتحجب عنه الريح الا باذنه، و اذا اشتريت فاکهه فاهد له فان لم نفعل فادخلها سرا و لا يخرج بها ولدک ليغيظ بها ولده، و لا تؤده بقتار فدرک الا ان تغرف له منها .» ثم قال : « اتدرون ما حق الجار؟ والذي نفسي بيده لايبلغ حق الجار الا من رحمه الله.»
3- اصول کافي ج 2، ص 666.
4- اصول کافي ج 2، ص 667:
عن ابي عبدالله (عليه السلام) قال : ان يعقوب (عليه السلام) لما ذهب منه بنيامين نادي : «يا رب اما ترحمني؟ اذهبت عيني و اذهبت ابني؟» فاوحي الله تبارک و تعالي: «لو امتهما لآحييتهما لک حتي اجمع بينک و بينهما ولکن تذکره الشاه التي ذبحتها و سويتها و اکلت و فلان و فلان الي جانبک صائم لم تنله منها شيئا؟»
5- اصول کافي ج 2، ص 667:
عن ابي عبدالله (عليه السلام) قال: «فکان بعد ذلک يعقوب (عليه السلام) ينادي مناديه کل غداه من منزله علي فرسخ: «الا من اراد الغداء فليأت الي يعقوب» و اذا أمسي نادي : «الا من اراد العشاء فليأت الي يعقوب.»
6- اصول کافي ج 2، ص 667:
قال ابوعبدالله (عليه السلام): «حسن الجوار زياده في الاعمار و عماره الديار.»
7- اصول کافي ج 2، ص 667:
عن ابي عبدالله (عليه السلام): «اعلموا انه ليس منا من لم يحسن مجاوره من جاوره.»
8- اصول کافي ج 2، ص 668:
عن الباقر (عليه السلام) قال: «قال رسول الله (صلي الله عليه و آله) : «ما امن بي من بات شبعان و جاره جائع ». قال : «و ما من اهل قريه ببيت و فيهم جائع ينظر الله اليهم يوم القيامه.»