علت تاسیس فرقه دمکرات آذربایجان
کنفرانس تهران
در فاصله روزهای ششم تا نهم آذر 1322 در بحبوحه جنگ دوم جهانی، تهران میزبان رهبران متفقین یعنی فرانکلین روزولت رئیس جمهور آمریکا، وینستون چرچیل نخستوزیر انگلیس و ژوزف استالین رهبر شوروی بودکه معروف شد به کنفرانس تهران. کنفرانس تهران تمام وقت خود را صرف طرح نقشه‌های جنگی و مراحل بعدی نبرد تا شکست کامل آلمان نمود و طی اعلامیه ای استقلال و تمامیت ارضی کشور ایران را تضمین کردند و انگلستان و شوروی متعهد شدند بعد از پایان جنگ به مدت شش ماه نیروهای خود را از خاک ایران خارج کنند. ولی امضاء کنندگان اعلامیه تهعد خود را فراموش کردند و برای خروج نیروهای خود به دنبال کسب منافع بیشتری از ایران بودند. انگلستان توانست امتیاز استخراج 10 میلیون تن نفت از مناطق جنوبی ایران را بگیرد و آمریکایی ها نیز در تلاش بودند امتیاز نفت مناطق جنوب شرقی ایران را بدست آورند به همین منظور از مرداد 1323 دولت ایران با دولت و کمپانیهای نفتی آمریکایی مذاکرات پنهانی را در خصوص نفت منطقه سیستانوبلوچستان آغاز کرد.شوروی که از استخراج منابع عظیم نفتی انگلیسی ها و آمریکایی ها باخبر شده بود فرصت را غنیمت شمرد و در خواست امتیاز نفت شمال را از دولت ایران خواستار شد.
شوروی و نفت شمال
بدین ترتیب در بیستم شهریور1323هیئتی به ریاست «سرگئی کافتارادزه» معاون وزارت امورخارجه شوروی به تهران آمد و با محمد ساعد نخستوزیر و محمدرضا شاه ملاقات کرد و سفری به مناطق شمالی نمود. روز3 مهر 1323 ضمن یاداشتی از جانب دولت شوروی به نخست وزیر ایران فرستاده و تقاضای اعطای امتیاز تجسس و استخراج نفت مناطق سمنان، گرگان، مازنداران، گیلان و آذربایجان مطرح گردید. ابتدا محمد ساعد پیشنهاد اتحاد شوروی را درهیات وزیران به مذاکره گذاشت. اگرچه در این جلسه تصمیم گرفته شد که تا پایان جنگ هیچ گونه امتیازی در مورد نفت داده نشود، اما ساعد غروب همان روز اظهار داشت که به علت وضع غیر عادی، هیات وزیران نتوانست اتخاذ کند. مجلس شورای ملی در جلسه غیر علنی خود دادن هرگونه امتیاز را غیر قابل قبول اعلام کرد. در 3 آبان 1323کافتارادزه در مصاحبه ای اظهار داشت : « دولت اتحاد جماهیر شوروی در نظر دارد که امتیاز (نفت در) نواحی آذربایجان شمالی و گیلان و مازنداران و قسمتی از ناحیه سمنان و چند ناحیه از خراسان شمالی را تحصیل نماید. ولی چنان که معلوم است ( جناب نخست وزیر) تصمیمی مبنی بر اینکه مطالعه واگذاری امتیاز نفت به دولت شوروی را به پایان جنگ موکول سازد اتخاذ نموده که در حقیقت ردّ پیشنهاد شوروی می باشد. اینجانب باید به صراحت و به طور آشکار اظهار نمایم که تصمیم فوق در محافل شوروی کاملا به طور منفی تلقی گردیده است. افکار عمومی شوروی بر این عقیده است که دولت جناب آقای ساعد به وسیله اتخاذ چنین رویه ای در باب دولت شوروی در راه تیرگی مناسبات بین دو کشور قرار گرفته است..»[1] هیات روسی که به امید گرفتن امتیاز نفت شمال آمده بودند دست خالی ایران را ترک کرد.
پس از تلاش نافوق دولت شوروی برای کسب امتیاز نفت شمال روابط شوروی و ایران به سردی گرایید و استالین به فکر تشکیل جنبشهای جدایی خواهانه به عنوان فشار بر حکومت ایران افتاد. اگر این عامل فشار موثر واقع میگشت و ایران امتیاز نفت شمال را به روسها واگذار مینمود آنان به هدف اصلی خود می رسدند و اگر ایران مقاومت میکرد و خواسته روسها را نمی پذیرفت، با ایجاد و تقویت جنبشهای جدایی خواهانه تا تشکیل حکومتهای دست نشانده و در نهایت باالحاق آنها به خاک شوروی، هم بر وسعت شوروی افزوده میشد و بخشهای اصلی سرزمینهای حاصلخیز و دارای نفت در شمال ایران به خاک شوروی می پیوست و هم براساس وصیت پترکبیر، تزار روس،آنها به آبهای آزاد و گرم جنوب نزدیکتر می شدند.»[2]
حزب توده مجری سیاست های شوروی که در پی اشغال ایران از سوی متفقین در 7 مهر 1320 با حضور برخی رهبران و اعضای پیشین حزب کمونیست ایران و تعددای از فعالان سیاسی در تهران تشکیل شده بود.
حزب توده «برنامه و فعالیتهای خود را در حمایت از اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی متمرکز کرد.»[3] . نشریات حزب در آن زمان از «توازن مثبت» سخن می‌گفتند. این بدان معنا بود که اگر امتیاز نفت جنوب به انگلیس‌ها واگذار شده، امتیاز نفت شمال باید به شوروی واگذار گردد. مخالفت با ساعد بخشی دیگری از سیاست اتخاذ شده توسط روسها و حزب توده بود به طوری که تحرکات حزب از آبان همان سال بر علیه نخست وزیر در شهرهای آذربایجان کلید خورد. « تقیزاده مسئول حزب توده مراغه، در سخنرانی10 آبان ضمن حمله به ساعد، خواستار اعطای نفت به روسها شد. روز 14 آبان نیز اجتماعی به صحنه گردانی حزب توده مراغه و « جمعیت دوستان اتحاد جماهیر شوروی» در مخالفت با ساعد و در حمایت از اعطای امتیاز نفت به شوروی ترتیب یافت. مشابه همین مراسم در اردبیل، در میدانهای عالی قاپوو پیرعبدالملک و در تبریز مقابل شهرداری و باغ گلستان برپا شد. در مراسم تبریز، محمد بی ریا در «در رابطه امتیاز نفت شمال و واگذاری آن به دولت شوروی اظهار مخالفت با کابینه جناب آقای نخست وزیر سخنرانی نمود و به طور دست جمعی در خیابان های شهر با نظم و آرامش نمایش می دادند» در مراسمی که روز 6 آبان توسط حزب توده رضائیه ارومیه برپا شد «از خدمات لنین،رهبر جماهیر شوروی« نیز تجلیل گردید. در 20 آبان ماه در سلماس حزب توده تجمع و با پرچم های سفید و سرخ به میدان گندم رفته، چند نفر از افراد حزب راجع به واگذاری امتیاز نفت به دولت شوروی و تعویض ساعد سخنرانی نمودند.[4]
از اواخر سال1323 تشکیلات حزب توده در آذربایجان گسترش فوق العادهای یافت و اولین جلسه ایالتی حزب توده آذربایجان با حضور 150 نماینده در21 دی ماه برگزارشد.[5] با بیشتر شدن فعالیت های ایالتی حزب توده برای برپایی جنبشهای جدایی طلبانه تعداد زیادی اسلح بین اعضاء حزب تبریز و زنجان توزیع شد.[6] به دلیل آنکه نشان دهند جدایی طلبی مردم آذربایجان به تحریک شوروی نبوده و یک حرکت کاملا مردمی ست تمام سلاحها را از کشورهای غیر شوروی تهیه کردند.
تودهای های کمونیست که دین ومذهب را افیون توده ها می دانستند و اقدام به تخریب کلیساها و مساجد می کردند برای بدست آوردن پایگاه اجتماعی در بین مردم مومن آذربایجان خود را مومن و متدین نشان میدادند. در این رابطه در اسناد محرمانه بدست آمده از آرشیوهای اتحاد جمایر شوروی چنین آمده است: « برای تأثیر گذاشتن بر روی اهالی، از دین ودین مداران استفاده بشود»[7] به همین منظور حزب توده در آستانه ماه مبارک رمضان دو آگهی درباره بسته شدن قهوهخانهها و مشروبفروشیها انتشار داد و در آذر شهر چند نفر از اعضای حزب توده در شهر گردش کرده و روزه خواران را مورد ضرب وشتم قرار می دادند.[8]
در فاصله روزهای ششم تا نهم آذر 1322 در بحبوحه جنگ دوم جهانی، تهران میزبان رهبران متفقین یعنی فرانکلین روزولت رئیس جمهور آمریکا، وینستون چرچیل نخستوزیر انگلیس و ژوزف استالین رهبر شوروی بودکه معروف شد به کنفرانس تهران. کنفرانس تهران تمام وقت خود را صرف طرح نقشه‌های جنگی و مراحل بعدی نبرد تا شکست کامل آلمان نمود و طی اعلامیه ای استقلال و تمامیت ارضی کشور ایران را تضمین کردند و انگلستان و شوروی متعهد شدند بعد از پایان جنگ به مدت شش ماه نیروهای خود را از خاک ایران خارج کنند. ولی امضاء کنندگان اعلامیه تهعد خود را فراموش کردند و برای خروج نیروهای خود به دنبال کسب منافع بیشتری از ایران بودند. انگلستان توانست امتیاز استخراج 10 میلیون تن نفت از مناطق جنوبی ایران را بگیرد و آمریکایی ها نیز در تلاش بودند امتیاز نفت مناطق جنوب شرقی ایران را بدست آورند به همین منظور از مرداد 1323 دولت ایران با دولت و کمپانیهای نفتی آمریکایی مذاکرات پنهانی را در خصوص نفت منطقه سیستانوبلوچستان آغاز کرد.شوروی که از استخراج منابع عظیم نفتی انگلیسی ها و آمریکایی ها باخبر شده بود فرصت را غنیمت شمرد و در خواست امتیاز نفت شمال را از دولت ایران خواستار شد.
شوروی و نفت شمال
بدین ترتیب در بیستم شهریور1323هیئتی به ریاست «سرگئی کافتارادزه» معاون وزارت امورخارجه شوروی به تهران آمد و با محمد ساعد نخستوزیر و محمدرضا شاه ملاقات کرد و سفری به مناطق شمالی نمود. روز3 مهر 1323 ضمن یاداشتی از جانب دولت شوروی به نخست وزیر ایران فرستاده و تقاضای اعطای امتیاز تجسس و استخراج نفت مناطق سمنان، گرگان، مازنداران، گیلان و آذربایجان مطرح گردید. ابتدا محمد ساعد پیشنهاد اتحاد شوروی را درهیات وزیران به مذاکره گذاشت. اگرچه در این جلسه تصمیم گرفته شد که تا پایان جنگ هیچ گونه امتیازی در مورد نفت داده نشود، اما ساعد غروب همان روز اظهار داشت که به علت وضع غیر عادی، هیات وزیران نتوانست اتخاذ کند. مجلس شورای ملی در جلسه غیر علنی خود دادن هرگونه امتیاز را غیر قابل قبول اعلام کرد. در 3 آبان 1323کافتارادزه در مصاحبه ای اظهار داشت : « دولت اتحاد جماهیر شوروی در نظر دارد که امتیاز (نفت در) نواحی آذربایجان شمالی و گیلان و مازنداران و قسمتی از ناحیه سمنان و چند ناحیه از خراسان شمالی را تحصیل نماید. ولی چنان که معلوم است ( جناب نخست وزیر) تصمیمی مبنی بر اینکه مطالعه واگذاری امتیاز نفت به دولت شوروی را به پایان جنگ موکول سازد اتخاذ نموده که در حقیقت ردّ پیشنهاد شوروی می باشد. اینجانب باید به صراحت و به طور آشکار اظهار نمایم که تصمیم فوق در محافل شوروی کاملا به طور منفی تلقی گردیده است. افکار عمومی شوروی بر این عقیده است که دولت جناب آقای ساعد به وسیله اتخاذ چنین رویه ای در باب دولت شوروی در راه تیرگی مناسبات بین دو کشور قرار گرفته است..»[1] هیات روسی که به امید گرفتن امتیاز نفت شمال آمده بودند دست خالی ایران را ترک کرد.
پس از تلاش نافوق دولت شوروی برای کسب امتیاز نفت شمال روابط شوروی و ایران به سردی گرایید و استالین به فکر تشکیل جنبشهای جدایی خواهانه به عنوان فشار بر حکومت ایران افتاد. اگر این عامل فشار موثر واقع میگشت و ایران امتیاز نفت شمال را به روسها واگذار مینمود آنان به هدف اصلی خود می رسدند و اگر ایران مقاومت میکرد و خواسته روسها را نمی پذیرفت، با ایجاد و تقویت جنبشهای جدایی خواهانه تا تشکیل حکومتهای دست نشانده و در نهایت باالحاق آنها به خاک شوروی، هم بر وسعت شوروی افزوده میشد و بخشهای اصلی سرزمینهای حاصلخیز و دارای نفت در شمال ایران به خاک شوروی می پیوست و هم براساس وصیت پترکبیر، تزار روس،آنها به آبهای آزاد و گرم جنوب نزدیکتر می شدند.»[2]
حزب توده مجری سیاست های شوروی که در پی اشغال ایران از سوی متفقین در 7 مهر 1320 با حضور برخی رهبران و اعضای پیشین حزب کمونیست ایران و تعددای از فعالان سیاسی در تهران تشکیل شده بود.
حزب توده «برنامه و فعالیتهای خود را در حمایت از اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی متمرکز کرد.»[3] . نشریات حزب در آن زمان از «توازن مثبت» سخن می‌گفتند. این بدان معنا بود که اگر امتیاز نفت جنوب به انگلیس‌ها واگذار شده، امتیاز نفت شمال باید به شوروی واگذار گردد. مخالفت با ساعد بخشی دیگری از سیاست اتخاذ شده توسط روسها و حزب توده بود به طوری که تحرکات حزب از آبان همان سال بر علیه نخست وزیر در شهرهای آذربایجان کلید خورد. « تقیزاده مسئول حزب توده مراغه، در سخنرانی10 آبان ضمن حمله به ساعد، خواستار اعطای نفت به روسها شد. روز 14 آبان نیز اجتماعی به صحنه گردانی حزب توده مراغه و « جمعیت دوستان اتحاد جماهیر شوروی» در مخالفت با ساعد و در حمایت از اعطای امتیاز نفت به شوروی ترتیب یافت. مشابه همین مراسم در اردبیل، در میدانهای عالی قاپوو پیرعبدالملک و در تبریز مقابل شهرداری و باغ گلستان برپا شد. در مراسم تبریز، محمد بی ریا در «در رابطه امتیاز نفت شمال و واگذاری آن به دولت شوروی اظهار مخالفت با کابینه جناب آقای نخست وزیر سخنرانی نمود و به طور دست جمعی در خیابان های شهر با نظم و آرامش نمایش می دادند» در مراسمی که روز 6 آبان توسط حزب توده رضائیه ارومیه برپا شد «از خدمات لنین،رهبر جماهیر شوروی« نیز تجلیل گردید. در 20 آبان ماه در سلماس حزب توده تجمع و با پرچم های سفید و سرخ به میدان گندم رفته، چند نفر از افراد حزب راجع به واگذاری امتیاز نفت به دولت شوروی و تعویض ساعد سخنرانی نمودند.[4]
از اواخر سال1323 تشکیلات حزب توده در آذربایجان گسترش فوق العادهای یافت و اولین جلسه ایالتی حزب توده آذربایجان با حضور 150 نماینده در21 دی ماه برگزارشد.[5] با بیشتر شدن فعالیت های ایالتی حزب توده برای برپایی جنبشهای جدایی طلبانه تعداد زیادی اسلح بین اعضاء حزب تبریز و زنجان توزیع شد.[6] به دلیل آنکه نشان دهند جدایی طلبی مردم آذربایجان به تحریک شوروی نبوده و یک حرکت کاملا مردمی ست تمام سلاحها را از کشورهای غیر شوروی تهیه کردند.
تودهای های کمونیست که دین ومذهب را افیون توده ها می دانستند و اقدام به تخریب کلیساها و مساجد می کردند برای بدست آوردن پایگاه اجتماعی در بین مردم مومن آذربایجان خود را مومن و متدین نشان میدادند. در این رابطه در اسناد محرمانه بدست آمده از آرشیوهای اتحاد جمایر شوروی چنین آمده است: « برای تأثیر گذاشتن بر روی اهالی، از دین ودین مداران استفاده بشود»[7] به همین منظور حزب توده در آستانه ماه مبارک رمضان دو آگهی درباره بسته شدن قهوهخانهها و مشروبفروشیها انتشار داد و در آذر شهر چند نفر از اعضای حزب توده در شهر گردش کرده و روزه خواران را مورد ضرب وشتم قرار می دادند.[8]
منبع:
[1] گذشته چراغ راه آینده است، جامی، ص 221
[2]- تشکیل، فعالیت و فروپاشی فرقه دمکرات آذربایجان، ص214
[3] فرازوفرود فرقه دموکرات آذربایجان، ص41
[4] پیدایش فرقه دمکرات آذربایجان، رحیم نیکبخت،چاپ دوم، 1393، ص39
[5]- فرازوفرود فرقه دموکرات آذربایجان، جمیل حسنلی، ص46
[6]- فراز و فرود فرقه دمکرات آذربایجان، ص52
[7]- فراز و فرود فرقه دمکرات آذربایجان، ص48
[8]- پیدایش فرقه دمکرات آذربایجان، ص44
[2]- تشکیل، فعالیت و فروپاشی فرقه دمکرات آذربایجان، ص214
[3] فرازوفرود فرقه دموکرات آذربایجان، ص41
[4] پیدایش فرقه دمکرات آذربایجان، رحیم نیکبخت،چاپ دوم، 1393، ص39
[5]- فرازوفرود فرقه دموکرات آذربایجان، جمیل حسنلی، ص46
[6]- فراز و فرود فرقه دمکرات آذربایجان، ص52
[7]- فراز و فرود فرقه دمکرات آذربایجان، ص48
[8]- پیدایش فرقه دمکرات آذربایجان، ص44
.jpg "شخصیت معنوى امام خمینی (رحمه الله)")
