موسیقی در اندیشه امام خمینی(ره)

چکیده:
در قسمت‌های اول و دوم نت شیطان به نگاه دین به موسیقی پرداختیم در این قسمت به بررسی دیدگاه امام خمینی(ره) در مورد موسیقی می‌پردازیم.
تعداد کلمات1106 زمان تقریبی مطالعه 6 دقیقه

نویسنده: عبدالصالح شمس‌اللهی

در قسمت‌های اول و دوم نت شیطان به نگاه دین به موسیقی پرداختیم در این قسمت به بررسی دیدگاه امام خمینی(ره) در مورد موسیقی می‌پردازیم.

یقینا در بررسی اندیشه‌های امام خمینی(ره) در حوزه موسیقی به چیز جدیدتری از آن‌چه در روایات اهل‌بیت(ع) آمده است نمی‌رسیم و فقط تبیین از زبان بزرگان اندیشه و فکر می‌تواند متفاوت باشد.

امام خمینی(ره) و موسیقی
امام خمینی(ره) که نظریاتش قطعا نشئت گرفته از منابع دینی و متون روایی بوده است به مناسبت‌های مختلف در مورد موسیقی صحبت کرده‌اند و نظریات متفاوتی ارائه فرموده‌اند. ایشان بنا به آن‌چه بین فقهای شیعه مشهور است در بعد فقهی موسیقی را به دوقسم حلال و حرام تقسیم می‌کند و در پاسخ به استفتائی در مورد موسیقی می‌فرماید:

موسیقی مطرب حرام است و یاد گرفتن و یاد دادن آن جایز نیست و در غیر مطرب اشکال ندارد.[1]
اینکه می‌گویند که اگر چنانچه موسیقی در رادیو نباشد آن‌ها می‌روند از جای دیگر می‌گیرند موسیقی را، بگذار بگیرند از جای دیگر؛ شما عجالتاً آلوده نباشید. آن‌ها هم کم‌کم برمی‌گردند به اینجا. این عذر نیست که اگر موسیقی در رادیو نباشد، آنها می‌روند از جای دیگر موسیقی می‌گیرند. حالا اگر از جای دیگر موسیقی بگیرند ما باید به آنها موسیقی بدهیم؛ ما باید خیانت بکنیم؟ این خیانت است به یک مملکتی. خیانت است به جوان‌های ما.(امام خمینی)
ایشان در مورد موسیقی لهوی و مطرب عرف را معیار تشخیص دانسته و می‌فرماید:

موسیقی مطرب حرام است و صداهای مشکوک مانع ندارد و تشخیص با عرف است.[2]

وی همچنین خرید و فروش و آموزش موسیقی را به نوع آن مرتبط دانسته و می‌فرماید:

اگر آلت موسیقی مخصوص موسیقی حرام باشد ساخت و خرید و فروش و آموزش آن حرام است و در صورتی که مشترک بین حلال و حرام باشد خرید و فروش آن بلامانع است.[3]

اما از باب فقهی که بگذریم امام خمینی(ره) در باب آثار اجتماعی موسیقی نظرات خاصی داشتند که شاید به این صراحت و دقت از زبان علمای شیعه کمتر بیان شده باشد.

تخدیر جامعه
یکی از نکاتی که در بیانات امام خمینی(ره) در مورد موسیقی وجود دارد این است که گسترش موسیقی باعث وادادگی و تخدیر جامعه خواهد شد؛ در واقع موسیقی به دلیل فضای خیالاتی و توهم بر‌انگیزی که دارد فرد را در خلسه‌ای فرو می‌برد که از واقعیت‌های پیرامونی غافل شود. امام خمینی(ره) در واکنش به گسترش بیش از حد موسیقی در جامعه فرمودند:
‌قطب زاده در باره علت مخالفت خود دلیل‌های مختلفی می‌آورد؛ او می‌گوید ما اگر موسیقی را از رادیو و تلوزیون حذف کنیم شنوندگان و بینندگانمان را از دست می‌دهیم و مردم برای دریافت و استماع موسیقی به رادیو‌های بیگانه و یا ابزار دیگری مثل نوار کاست روی می‌آورند؛ امام خمینی(ره) اما این استدلال قطب‌زاده را نمی‌پذیرد
نباید دستگاه تلویزیون جوری باشد که ده ساعت موسیقی بخوانند. جوانی که نیرومند هست از نیرومندی برگردانند به یک حال خمار و به یک حال خلسه، مثل همان تریاک می‌ماند. این هم این قدر با او فرق ندارد. این یک جور خلسه می‌آورد و آن یک جور خلسه می‌آورد.[4]

امام(ره) با اشاره به گسترش موسیقی در دوران پهلوی و هدف جریان‌های استعماری از این گسترش می‌فرماید:

یک وقتی بود که در تهران من گاهی از خیابان عبور می‌کردم، همین طور که آدم می‌رفت، موسیقی بود. در تمام دکان‌ها صدای موسیقی که پخش می‌شد، همین طور تا آخر موسیقی بود، این مغز را این‌طور متزلزل می‌کردند. حواس را می‌بردند دنبال این مسائل که مبادا راجع به آن مسائلی که مربوط است به زندگی‌شان، مربوط به مسائل انسانی‌شان هست، مربوط به استقلال مملکتشان است مبادا متوجه به او بشوند و همین طور هم هست.[5]

این موضع امام خمینی(ره) تا تشکیل حکومت ادامه پیدا می‌کند و امام با دید عمیق خود این را درک می‌کند که اگر قرار باشد مؤلفه‌های فرهنگی طاغوت که باعث تخدیر جامعه و وادادگی آن شده بود ادامه پیدا کند آش همان آش و کاسه همان کاسه خواهد بود؛ به همین دلیل در ابتدای انقلاب خواستار حذف موسیقی از کلیه رسانه‌های تحت حاکمیت انقلاب می‌شود و می‌فرماید:

این موسیقی را حذفش کنید به کلی، عوض این یک چیزی بگذارید، آموزنده باشد؛ موسیقی را حذف کنید. نترسید از اینکه به شما بگویند که ما موسیقی را که حذف کردیم، کهنه‌پرست شدیم! باشد ما کهنه‌پرستیم! از این نترسید. همین کلمات، نقشه است برای اینکه شماها را از کار جدی عقب بزنند.[6]

صدا و سیما و موسیقی
این نگاه امام راحل به موسیقی را می‌توان ناظر به کثرت بیش از حد موسیقی و نوع موسیقی‌هایی که در جامعه قبل از انقاب ترویج می‌شد دانست؛ در زمانی که کاباره‌ها و قهوه‌خانه‌ها شاهد رقاصی رجاله‌ها و خنیاگران بود و آنچه نواخته می‌شد و خوانده می‌شد نه با روح دین سازگاری و نه با تعالی آدمی نسبتی داشت.ایشان حتی به صورت مستقیم به صادق قطب زاده سرپرست وقت سازمان صدا و سیما دستور می‌دهد تا موسیقی را از رسانه ملی حذف کند؛ اما صادق قطب زاده با این دستور مخالفت می‌کند و کار به جایی می‌رسد که امام خمینی(ره) در سخنرانی عمومی این مطلب را اعلام کرده و می‌فرماید:

بیش‌تر من به آقای قطب‌زاده گفته‌ام که آقا این[موسیقی] را بردارید از آن[صدا و سیما]، می‌گوید نمی‌شود. من نمی‌دانم این «نمی‌شود» یعنی چه؟ چرا نمی‌شود؟[7]

‌قطب زاده در باره علت مخالفت خود دلیل‌های مختلفی می‌آورد؛ او می‌گوید ما اگر موسیقی را از رادیو و تلوزیون حذف کنیم شنوندگان و بینندگانمان را از دست می‌دهیم و مردم برای دریافت و استماع موسیقی به رادیو‌های بیگانه و یا ابزار دیگری مثل نوار کاست روی می‌آورند؛ امام خمینی(ره) اما این استدلال قطب‌زاده را نمی‌پذیرد و برای امام پذیرفتنی نیست که برای جلو گیری از آلودگی جامعه ما خود مروج آلودگی باشیم؛ امام خمینی(ره) در واکنش به این استدلال قطب زاده می‌فرماید:

اینکه می‌گویند که اگر چنانچه موسیقی در رادیو نباشد آن‌ها می‌روند از جای دیگر می‌گیرند موسیقی را، بگذار بگیرند از جای دیگر؛ شما عجالتاً آلوده نباشید. آن‌ها هم کم‌کم برمی‌گردند به اینجا. این عذر نیست که اگر موسیقی در رادیو نباشد، آنها می‌روند از جای دیگر موسیقی می‌گیرند. حالا اگر از جای دیگر موسیقی بگیرند ما باید به آنها موسیقی بدهیم؛ ما باید خیانت بکنیم؟ این خیانت است به یک مملکتی. خیانت است به جوان‌های ما.[8]
کم‌کم مردم را و جوان‌های ما را عادت به آموزندگی بدهید. از آن عادت خبیثی که داشتند برگردانید. اینکه می‌بینید که جوان‌ها اگر این نبود، می‌روند سراغ موسیقی دیگر برای اینکه عادت کردند، این شاهد بر این است که جوان‌های ما فاسد شدند. الان ما موظفیم که این نسلی که فاسد شده، برگردانیم به صلاح و نگذاریم این کوچک‌های ما فاسد بشوند. اینها را جلویش را بگیریم.(امام خمینی)
اما در میان مخالفان این دستور امام یک کلیدواژه مرتب تکرار می‌شود "جاهای دیگر" امام اتفاقا این کلید‌واژه را مؤید خود برای مخالفت با موسیقی می‌بیند و با اشاره به اینکه همین مطلب نشان از نفوذ و نهادینه شدن فساد در جامعه دارد به مسئولین یاد آوری می‌کند که قرار است ما به اصلاح جامعه مشغول باشیم و در همین راستا می‌فرماید:

کم‌کم مردم را و جوان‌های ما را عادت به آموزندگی بدهید. از آن عادت خبیثی که داشتند برگردانید. اینکه می‌بینید که جوان‌ها اگر این نبود، می‌روند سراغ موسیقی دیگر برای اینکه عادت کردند، این شاهد بر این است که جوان‌های ما فاسد شدند. الان ما موظفیم که این نسلی که فاسد شده، برگردانیم به صلاح و نگذاریم این کوچک‌های ما فاسد بشوند. اینها را جلویش را بگیریم.[9]

این نگاه امام راحل به موسیقی را می‌توان ناظر به کثرت بیش از حد موسیقی و نوع موسیقی‌هایی که در جامعه قبل از انقاب ترویج می‌شد دانست؛ در زمانی که کاباره‌ها و قهوه‌خانه‌ها شاهد رقاصی رجاله‌ها و خنیاگران بود و آنچه نواخته می‌شد و خوانده می‌شد نه با روح دین سازگاری و نه با تعالی آدمی نسبتی داشت.

اما این نظرات بعد از انقلاب اسلامی و با تغییر رویه و رشد موسیقی‌های انقلابی و دینی تغییر کرد که در قسمت بعدی یاداشت‌های نت شیطان به آن می‌پردازیم.

[1] استفائات امام خمینی، ج 2، ص 12، س 26

[2] استفتائات امام خمینی، ج 2، ص 14، س 31

[3] ر.ک: استفتائات امام خمینی ، ج 2، ص 11سوال 24 به بعد

[4] صحیفه امام ، ج 9، ص 204

[5] صحیفه امام ، ج 9، ص242

[6] صحیفه امام، ج 9ص 204 و 205.

[7] صحیفه امام، ج 9، ص 157 و 158

[8] صحیفه امام ، ج 9، ص 204 و 205

[9] صحیفه امام ، ج 9، ص 204 و 205