نقش موثر آقای بروجردی در سقوط فرقه دمکرات
احمد قوام در 7 بهمن 1324 برای از سوی محمدرضا برای حل بحران آذربایجان مأمور تشکیل کابینه شد. در زمان روی کار آمدن دولت قوام مجلس چهاردهم رو به پایان بود و بین مجلس چهاردهم و آغاز دورة پانزدهم مجلس دورة فترت چندماهه پیش آمد. لذا وی پس از آغاز دورة فعالیت مجلس پانزدهم برای دولتش رأی اعتماد مجدد گرفت. در بخشی از برنامة دولت وی در رابطه با سیاست خارجی که راجع به رابطه با شوروی بود و به بحران آذربایجان هم ارتباط پیدا می‌کرد، چنین آمده بود: «در روابط خارجی دوستی و اصل احترام کامل متقابل با تمام دول مخصوصاً با دول معظمه مراعات گردیده و در تشیید روابط حسنه و حسن تفاهم کامل با اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیای کبیر و ممالک متحدة امریکا با توجه به اصل مذکور سعی و کوشش لازم شده و خواهد شد». در زمینة سیاست داخلی نیز آمده بود: «نظر به این که انجمنهای ایالتی و ولایتی در تمام شهرستانها باید تشکیل شود در قانون سابق تجدید نظر شده و قانون جدیدی طبق مقتضیات روز احتیاجات فعلی به مجلس تقدیم خواهد شد.. در صورت پشتیبانی مجلس شورای ملی و تهیة موجبات اجرای برنامه‌های دقیق اصلاحی و اقتصادی می‌توان اطمینان داشت که طبیعتاً یک زندگانی نوین از هر جهت برای ملت ایران پدیدار شده و مجلس پانزدهم این افتخار را خواهد داشت که پایه‌های ایران جدید را بر اساس استقلال اقتصادی قرار داده است».
حل بحران آذربایجان مهمترین مسئلة کشور در دوران پس از پایان جنگ جهانی دوم بود. قوام تمهیدات خود را توقف حکومت نظامی و آزاد کردن کلوپ حزب توده که از زمان دولت صدرالاشراف تحت اشغال ژاندارمها بود، آغاز کرد که به مثابه چراغ سبزی به دولت شوروی در آستانة سفر به آن کشور بود. قوام برای حل بحران آذربایجان، همة ظواهر امر را چنان چید که به نظر میرسید با شوروی رابطة بسیار خوبی را میخواهد پایه ریزی کند. تلگراف‌های وی به رهبران آمریکا، شوروی و انگلیس و تأکید به مودت و دوستی بین ایران و آن کشورها در این رابطه قابل تفسیر است. استالین تحت تأثیر فضای ایجاد شده از سوی دولت قوام، احمد قوام را «سیاستمدار بزرگ شرق» نامید و حزب توده را نیز وادار به حمایت از او کرد و از سفر احمد قوام به مسکو استقبال کرد. دولت شوروی تصور کرد که می‌تواند بدون آنکه گرفتار درگیری‌های سیاسی بین‌المللی شود، امتیازات مورد نظر خود را از دولت ایران کسب نماید.
سفر قوام به شوروی
قوام در 29 بهمن 1324 عازم شوروی شد. در جریان ملاقات با استالین و مولوتف وزیر خارجة شوروی توانست موافقت آنان را برای تعیین سفیر جدیدشان در ایران جلب کرده و همچنین دربارة استخراج مشترک نفت در دریای خزر توسط ایران و شوروی از طریق تأسیس یک شرکت مختلط نفتی توافق به عمل آورد. در پی این توافق مولوتف اعلام کرد که مسألة آذربایجان ایران یک مسئله داخلی است و ابقاء یا انحلال احزاب دموکرات در این دو استان ارتباطی به اتحاد شوروی ندارد. وی سپس به طور شفاهی قول داد به تدریج بخشی از نیروهای خود را از قسمت‌های شرقی خاک ایران مانند مشهد و سمنان و شاهرود و غیره که دارای اوضاع آرامی بودند خارج نماید. قوام نیز در برابر فشارهای سرسختانه روس‌ها پذیرفت که پس از بازگشت به ایران عدهای از اعضای حزب توده را به کابینهاش وارد کند و قرارداد واگذاری نفت شمال را با نمایندگان اعزامی دولت شوروی امضاء کند، مشروط بر آن که شوروی نیز از فرقة دمکرات آذربایجان حمایت نکند و قوای خود را از ایران خارج سازد. او در 16 اسفند 1324 به تهران بازگشت. این قرارها بتدریج عملی شد.
شکایت دولت قوام به سازمان ملل
قوام برای حصول بیشتر نتیجه چند روز پس از بازگشت از شوروی در 26 اسفند 1324 نسبت به ادامة حضور غیرقانونی روس‌ها در خاک ایران به سازمان ملل شکایت کرد که با حمایت انگلیس و آمریکا نیز همراه شد و موجبات جنگ تبلیغاتی غرب را علیه شوروی فراهم آورد. ترومن، رئیس جمهوری آمریکا نیز در فروردین 1325 اولتیماتومی برای استالین فرستاد. در این اولتیماتوم گفته شده بود چنانچه نیروهای شوروی خاک ایران را تخلیه نکنند، آمریکا در ایران نیرو پیاده خواهد کرد.انگلیسیها نیز صحبت از اشغال جنوب ایران در صورت عدم خروج نیروهای شوروی از شمال ایران کردند.
معاهدة قوام ـ سادچیکف
شوروی بخاطر آنکه مورد تهاجم شدید تبلیغاتی جهان قرار گرفته بود، سفیر جدید خود بنام سادچیکف را که در پی دیدار با احمد قوام در مسکو تعیین کرد بود در 29 اسفند 1324 به تهران فرستاد و او را مأمور مذاکره مستقیم با احمد قوام کرد. پیرو مذاکرات قوام و سادچیکف، سفیر شوروی در تهران اعلامیة مشترکی در 15 فروردین 1325 به امضای دو طرف رسید که در آن بر چهار موضوع تأکید شده بود:
1ـ دولت ایران حزب توده را در قدرت سهیم سازد. 2ـ ارتش شوروی ظرف یک ماه و نیم تمام خاک ایران را تخلیه کند. 3ـ از آنجا که حوادث آذربایجان یک موضوع داخلی است، باید ترتیبی مسالمت‌آمیز برای حل آن اتخاذ گردد. 4ـ قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی تا انقضای مدت 7 ماه برای تصویب مجلس پانزدهم پیشنهاد شود.
بند اول مقاولهنامه به موقع اجرا شد و در10 مرداد 1325، احمد قوام دولت ائتلافی تشکیل داد که در آن چند وزیر توده‌ای نیز وارد شدند. بند دوم مقاولهنامه نیز متعاقب اجرای بند اول عملی شد و روس‌ها نیروهای خود را از ایران خارج کردند. این معاهده در دورة فترت بین مجلس چهاردهم و مجلس پانزدهم به امضا رسید و احمد قوام قول داد که تمامی تلاش خود را برای تصویب این قرارداد در مجلس پانزدهم بکار بندد
آیت الله بروجردی و فرقه دمکرات
به هنگام برگزاری انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، حزب توده توانسته بود فعالیت خود را گسترش دهد. این افراد که در پی تسلط یافتن بر مجلس نیز بودند، تبلیغات وسیعی برای جذب آرای مردم به‌راه انداختند. دراین‌میان، آیت‌الله بروجردی وارد صحنه شد و تهدید کرد که نه‌تنها انتخابات را تحریم خواهد کرد، بلکه علیه دولت نیز فتوا خواهد داد. آیت‌الله بروجردی اعلام کرد: «در آذربایجان که تحت اشغال بیگانه‌گرایان و کمونیستهای ضددین است، انتخابات نباید انجام شود». در کتاب خاطرات دکترمهدی حائری‌یزدی که آمده‌است: «در مساله آذربایجان، قوام‌السلطنه به ایشان آیت‌الله بروجردی پیغام داد که الان چون در کار انتخابات آذربایجان مساله هست، و به‌علاوه ما با روسیه راجع‌به نفت شمال قرارداد بستیم که آن قرارداد را به مجلس پانزدهم برای تصویب ببریم،و بدون شرکت آذربایجان، انتخابات نباید در سایر استانهای ایران برگزار بشود، احتیاج هست به این‌که شما آیت‌الله بروجردی انتخابات را تحریم بکنید این یعنی آذربایجان در اشغال است » حائری‌یزدی در ادامه می‌نویسد: «آیت‌الله بروجردی همان‌طورکه بهایی ها را مخلّ امنیت و استقلال ایران می‌دانست، توده‌ای ها را هم می‌دانست و به‌همان‌نحوی‌که با بهایی ها مبارزه می‌کرد، با توده‌ای ها هم مبارزه می‌کرد .
آیت‌الله بروجردی نمایندگانی به شهرهای سراسر ایران اعزام کرد تا فتوای تحریم انتخابات را اعلام کنند. نمایندگان مذکور، علاوه بر انجام این ماموریت، در دیدار با مردم شهرهای مختلف، آنها را نسبت به اهمیت مساله آذربایجان آگاه می‌کردند. این اقدام موجب شد در سراسر کشور جبهه واحدی برای رهایی آذربایجان از چنگال فرقه دموکرات تشکیل شود.تحریم انتخابات مجلس پانزدهم از سوی آیت‌الله بروجردی به بهانه تحت‌‌اشغال‌بودن آذربایجان، حکومت پیشه‌وری را متزلزل ساخت و زمینه قیام مردم تبریز علیه حکومت ملی آذربایجان را فراهم کرد. در پی خروج نظامیان روسی از شمال ایران، شاه دستور حرکت ارتش به استانهای کردستان و آذربایجان را صادر کرد. روس‌ها از دو حزب دموکرات آذربایجان و کردستان خواستند در برابر تهاجم نظامی حکومت مرکزی مقاومت نکنند و عقب‌نشینی نمایند. در نتیجه، سیدجعفر پیشه‌وری، رئیس فرقة دموکرات آذربایجان علیرغم در اختیار داشتن یک میلیون قبضه اسلحه از طریق مرزهای شمالی کشور به شوروی گریخت.
نویسنده: رامین حشمدار
منبع:
- مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورة پانزدهم
- کتاب قلم و سیاست از استعفای رضاشاه تا سقوط مصدق
- خاطرات سیاسی قوام‌السلطنه
- کتاب بحران دموکراسی در ایران 1332 ـ 1320
- کتاب گذشته چراغ راه آینده است
- تشکیل، فعالیت و فروپاشی فرقه دمکرات آذربایجان
احمد قوام در 7 بهمن 1324 برای از سوی محمدرضا برای حل بحران آذربایجان مأمور تشکیل کابینه شد. در زمان روی کار آمدن دولت قوام مجلس چهاردهم رو به پایان بود و بین مجلس چهاردهم و آغاز دورة پانزدهم مجلس دورة فترت چندماهه پیش آمد. لذا وی پس از آغاز دورة فعالیت مجلس پانزدهم برای دولتش رأی اعتماد مجدد گرفت. در بخشی از برنامة دولت وی در رابطه با سیاست خارجی که راجع به رابطه با شوروی بود و به بحران آذربایجان هم ارتباط پیدا می‌کرد، چنین آمده بود: «در روابط خارجی دوستی و اصل احترام کامل متقابل با تمام دول مخصوصاً با دول معظمه مراعات گردیده و در تشیید روابط حسنه و حسن تفاهم کامل با اتحاد جماهیر شوروی و بریتانیای کبیر و ممالک متحدة امریکا با توجه به اصل مذکور سعی و کوشش لازم شده و خواهد شد». در زمینة سیاست داخلی نیز آمده بود: «نظر به این که انجمنهای ایالتی و ولایتی در تمام شهرستانها باید تشکیل شود در قانون سابق تجدید نظر شده و قانون جدیدی طبق مقتضیات روز احتیاجات فعلی به مجلس تقدیم خواهد شد.. در صورت پشتیبانی مجلس شورای ملی و تهیة موجبات اجرای برنامه‌های دقیق اصلاحی و اقتصادی می‌توان اطمینان داشت که طبیعتاً یک زندگانی نوین از هر جهت برای ملت ایران پدیدار شده و مجلس پانزدهم این افتخار را خواهد داشت که پایه‌های ایران جدید را بر اساس استقلال اقتصادی قرار داده است».
حل بحران آذربایجان مهمترین مسئلة کشور در دوران پس از پایان جنگ جهانی دوم بود. قوام تمهیدات خود را توقف حکومت نظامی و آزاد کردن کلوپ حزب توده که از زمان دولت صدرالاشراف تحت اشغال ژاندارمها بود، آغاز کرد که به مثابه چراغ سبزی به دولت شوروی در آستانة سفر به آن کشور بود. قوام برای حل بحران آذربایجان، همة ظواهر امر را چنان چید که به نظر میرسید با شوروی رابطة بسیار خوبی را میخواهد پایه ریزی کند. تلگراف‌های وی به رهبران آمریکا، شوروی و انگلیس و تأکید به مودت و دوستی بین ایران و آن کشورها در این رابطه قابل تفسیر است. استالین تحت تأثیر فضای ایجاد شده از سوی دولت قوام، احمد قوام را «سیاستمدار بزرگ شرق» نامید و حزب توده را نیز وادار به حمایت از او کرد و از سفر احمد قوام به مسکو استقبال کرد. دولت شوروی تصور کرد که می‌تواند بدون آنکه گرفتار درگیری‌های سیاسی بین‌المللی شود، امتیازات مورد نظر خود را از دولت ایران کسب نماید.
سفر قوام به شوروی
قوام در 29 بهمن 1324 عازم شوروی شد. در جریان ملاقات با استالین و مولوتف وزیر خارجة شوروی توانست موافقت آنان را برای تعیین سفیر جدیدشان در ایران جلب کرده و همچنین دربارة استخراج مشترک نفت در دریای خزر توسط ایران و شوروی از طریق تأسیس یک شرکت مختلط نفتی توافق به عمل آورد. در پی این توافق مولوتف اعلام کرد که مسألة آذربایجان ایران یک مسئله داخلی است و ابقاء یا انحلال احزاب دموکرات در این دو استان ارتباطی به اتحاد شوروی ندارد. وی سپس به طور شفاهی قول داد به تدریج بخشی از نیروهای خود را از قسمت‌های شرقی خاک ایران مانند مشهد و سمنان و شاهرود و غیره که دارای اوضاع آرامی بودند خارج نماید. قوام نیز در برابر فشارهای سرسختانه روس‌ها پذیرفت که پس از بازگشت به ایران عدهای از اعضای حزب توده را به کابینهاش وارد کند و قرارداد واگذاری نفت شمال را با نمایندگان اعزامی دولت شوروی امضاء کند، مشروط بر آن که شوروی نیز از فرقة دمکرات آذربایجان حمایت نکند و قوای خود را از ایران خارج سازد. او در 16 اسفند 1324 به تهران بازگشت. این قرارها بتدریج عملی شد.
شکایت دولت قوام به سازمان ملل
قوام برای حصول بیشتر نتیجه چند روز پس از بازگشت از شوروی در 26 اسفند 1324 نسبت به ادامة حضور غیرقانونی روس‌ها در خاک ایران به سازمان ملل شکایت کرد که با حمایت انگلیس و آمریکا نیز همراه شد و موجبات جنگ تبلیغاتی غرب را علیه شوروی فراهم آورد. ترومن، رئیس جمهوری آمریکا نیز در فروردین 1325 اولتیماتومی برای استالین فرستاد. در این اولتیماتوم گفته شده بود چنانچه نیروهای شوروی خاک ایران را تخلیه نکنند، آمریکا در ایران نیرو پیاده خواهد کرد.انگلیسیها نیز صحبت از اشغال جنوب ایران در صورت عدم خروج نیروهای شوروی از شمال ایران کردند.
معاهدة قوام ـ سادچیکف
شوروی بخاطر آنکه مورد تهاجم شدید تبلیغاتی جهان قرار گرفته بود، سفیر جدید خود بنام سادچیکف را که در پی دیدار با احمد قوام در مسکو تعیین کرد بود در 29 اسفند 1324 به تهران فرستاد و او را مأمور مذاکره مستقیم با احمد قوام کرد. پیرو مذاکرات قوام و سادچیکف، سفیر شوروی در تهران اعلامیة مشترکی در 15 فروردین 1325 به امضای دو طرف رسید که در آن بر چهار موضوع تأکید شده بود:
1ـ دولت ایران حزب توده را در قدرت سهیم سازد. 2ـ ارتش شوروی ظرف یک ماه و نیم تمام خاک ایران را تخلیه کند. 3ـ از آنجا که حوادث آذربایجان یک موضوع داخلی است، باید ترتیبی مسالمت‌آمیز برای حل آن اتخاذ گردد. 4ـ قرارداد ایجاد شرکت نفت ایران و شوروی تا انقضای مدت 7 ماه برای تصویب مجلس پانزدهم پیشنهاد شود.
بند اول مقاولهنامه به موقع اجرا شد و در10 مرداد 1325، احمد قوام دولت ائتلافی تشکیل داد که در آن چند وزیر توده‌ای نیز وارد شدند. بند دوم مقاولهنامه نیز متعاقب اجرای بند اول عملی شد و روس‌ها نیروهای خود را از ایران خارج کردند. این معاهده در دورة فترت بین مجلس چهاردهم و مجلس پانزدهم به امضا رسید و احمد قوام قول داد که تمامی تلاش خود را برای تصویب این قرارداد در مجلس پانزدهم بکار بندد
آیت الله بروجردی و فرقه دمکرات
به هنگام برگزاری انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، حزب توده توانسته بود فعالیت خود را گسترش دهد. این افراد که در پی تسلط یافتن بر مجلس نیز بودند، تبلیغات وسیعی برای جذب آرای مردم به‌راه انداختند. دراین‌میان، آیت‌الله بروجردی وارد صحنه شد و تهدید کرد که نه‌تنها انتخابات را تحریم خواهد کرد، بلکه علیه دولت نیز فتوا خواهد داد. آیت‌الله بروجردی اعلام کرد: «در آذربایجان که تحت اشغال بیگانه‌گرایان و کمونیستهای ضددین است، انتخابات نباید انجام شود». در کتاب خاطرات دکترمهدی حائری‌یزدی که آمده‌است: «در مساله آذربایجان، قوام‌السلطنه به ایشان آیت‌الله بروجردی پیغام داد که الان چون در کار انتخابات آذربایجان مساله هست، و به‌علاوه ما با روسیه راجع‌به نفت شمال قرارداد بستیم که آن قرارداد را به مجلس پانزدهم برای تصویب ببریم،و بدون شرکت آذربایجان، انتخابات نباید در سایر استانهای ایران برگزار بشود، احتیاج هست به این‌که شما آیت‌الله بروجردی انتخابات را تحریم بکنید این یعنی آذربایجان در اشغال است » حائری‌یزدی در ادامه می‌نویسد: «آیت‌الله بروجردی همان‌طورکه بهایی ها را مخلّ امنیت و استقلال ایران می‌دانست، توده‌ای ها را هم می‌دانست و به‌همان‌نحوی‌که با بهایی ها مبارزه می‌کرد، با توده‌ای ها هم مبارزه می‌کرد .
آیت‌الله بروجردی نمایندگانی به شهرهای سراسر ایران اعزام کرد تا فتوای تحریم انتخابات را اعلام کنند. نمایندگان مذکور، علاوه بر انجام این ماموریت، در دیدار با مردم شهرهای مختلف، آنها را نسبت به اهمیت مساله آذربایجان آگاه می‌کردند. این اقدام موجب شد در سراسر کشور جبهه واحدی برای رهایی آذربایجان از چنگال فرقه دموکرات تشکیل شود.تحریم انتخابات مجلس پانزدهم از سوی آیت‌الله بروجردی به بهانه تحت‌‌اشغال‌بودن آذربایجان، حکومت پیشه‌وری را متزلزل ساخت و زمینه قیام مردم تبریز علیه حکومت ملی آذربایجان را فراهم کرد. در پی خروج نظامیان روسی از شمال ایران، شاه دستور حرکت ارتش به استانهای کردستان و آذربایجان را صادر کرد. روس‌ها از دو حزب دموکرات آذربایجان و کردستان خواستند در برابر تهاجم نظامی حکومت مرکزی مقاومت نکنند و عقب‌نشینی نمایند. در نتیجه، سیدجعفر پیشه‌وری، رئیس فرقة دموکرات آذربایجان علیرغم در اختیار داشتن یک میلیون قبضه اسلحه از طریق مرزهای شمالی کشور به شوروی گریخت.
نویسنده: رامین حشمدار
منبع:
- مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دورة پانزدهم
- کتاب قلم و سیاست از استعفای رضاشاه تا سقوط مصدق
- خاطرات سیاسی قوام‌السلطنه
- کتاب بحران دموکراسی در ایران 1332 ـ 1320
- کتاب گذشته چراغ راه آینده است
- تشکیل، فعالیت و فروپاشی فرقه دمکرات آذربایجان
