چکیده: یکی از مصادیق صراط مستقیم در قرآن کریم عبادت خداست. در چندین آیه از صراط مستقیم به عبادت خدا تعبیر شده است.
معنای عبادت
مرحوم شهید مطهری می فرماید: هر توجه یا خضوع نسبت به چیزی عبادت نیست. خضوع نسبت به چیزی اگر جنبه ی تقدیس پیدا کند عبادت است. توضیح اینکه اگر اظهار خضوع انسان صرفاً به قصد و عنوان «خود کم بینی» و «خود کم نشان دادن» باشد تواضع و فروتنی است، و اما اگر اظهار خضوع به قصد و عنوان محترم شمردن دیگری باشد، آن تعظیم و تکریم است. هیچیک از تواضع و تعظیم عبادت نیست. فرق تواضع و تعظیم در این است که مفهوم و معنی تواضع اعلام کوچکی خود است و مفهوم و معنی تعظیم، اعلام عظمت و احترام دیگری است. و اما اگر خضوع انسان در برابر چیزی به عنوان تقدیس و تنزیه و اعلام مبرا بودن آن چیز از نقص باشد، این عبادت است و برای غیر خدا جایز نیست، چون تنها موجودی که مبرا از نقص است و شایسته ی تقدیس است ذات احدیت است. (۱)
ایشان در جای دیگر می فرماید: عبادت یعنی خضوع در نزد پروردگار، تسبیح و تنزیه و تحمید پروردگار. (۲)
ایشان در جای دیگر عبادت به معنای خاص را اینگونه بیان می کند: خلوت با خدا، نماز، دعا، مناجات، تهجّد، نماز شب و مانند آن که جزء متون اسلام است. (۳)
ایشان در جای دیگر می فرماید: عبادت یعنی خضوع در نزد پروردگار، تسبیح و تنزیه و تحمید پروردگار. (۲)
ایشان در جای دیگر عبادت به معنای خاص را اینگونه بیان می کند: خلوت با خدا، نماز، دعا، مناجات، تهجّد، نماز شب و مانند آن که جزء متون اسلام است. (۳)
معنای صراط مستقیم
معنای صراط مستقیم، همان "راه استقامت" و در برابر "راه اعوجاج" است. راه معوج آن است که همراه با تخلف و اختلاف است و صراط مستقیم راهی است که از این دو آسیب، مصون باشد. (۴)
عبادت و صراط مستقیم
یکی از تعابیر بلند قرآن کریم "صراط مستقیم" است. این تعبیر مانند واژه "نور" در هیچ جای قرآن بصورت جمع نیامده و فقط به شکل مفرد بکار رفته است.
یکی از مصادیق صراط مستقیم در قرآن کریم عبادت خداست. در چندین آیه از صراط مستقیم به عبادت خدا تعبیر شده است. در سوره یس آیات ۶۰ و ۶۱ خداوند متعال می فرماید: "أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ . وَأَنِ اعْبُدُونِی هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ"؛ " ای فرزندان آدم! آیا به شما سفارش نکردم که شیطان را مپرستید که او بی تردید دشمن آشکاری برای شماست؟ و اینکه مرا بپرستید که این راهی است مستقیم".
درباره "أَنِ اعْبُدُونِی هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ" حجت الاسلام قرائتی می نویسد: راه مستقیم که هر شبانه روز در نماز از خدا مىخواهیم، همان اطاعت از او و عبادت اوست. (۵)
یکی از مصادیق صراط مستقیم در قرآن کریم عبادت خداست. در چندین آیه از صراط مستقیم به عبادت خدا تعبیر شده است. در سوره یس آیات ۶۰ و ۶۱ خداوند متعال می فرماید: "أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ . وَأَنِ اعْبُدُونِی هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ"؛ " ای فرزندان آدم! آیا به شما سفارش نکردم که شیطان را مپرستید که او بی تردید دشمن آشکاری برای شماست؟ و اینکه مرا بپرستید که این راهی است مستقیم".
درباره "أَنِ اعْبُدُونِی هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ" حجت الاسلام قرائتی می نویسد: راه مستقیم که هر شبانه روز در نماز از خدا مىخواهیم، همان اطاعت از او و عبادت اوست. (۵)
راه مستقیم که هر شبانه روز در نماز از خدا مىخواهیم، همان اطاعت از او و عبادت اوست.
خداوند متعال در سوره آل عمران، آیه ۵۱ و سوره مریم، آیه ۳۶ از قول حضرت عیسی بن مریم علیهما السلام فرموده است: "إِنَّ اللَّـهَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ"؛ "یقیناً خدا پروردگار من و پرودگار شماست؛ پس او را بپرستید، این است راه راست".
در سوره زخرف آیه ۶۴ همین عبارت را به اضافه ضمیر "هو" بنقل از حضرت عیسی علیه السلام بیان فرموده است: "إِنَّ اللَّـهَ هُوَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ"، "بی تردید خدا پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را بپرستید که این است راه راست". (۶)
این آیه حکایت دعوت حضرت عیسى (علیه السلام ) است تنها به عبادت خدا و اینکه تنها خداى عزوجل رب او،و رب همگى ایشان است . و با این بیان علیه کسى که قائل به الوهیت آن جناب بود اتمام حجت مى کند. (۷)
مرحوم محمد حسین طیّب در ذیل این آیه در سوره آل عمران می نویسد: کلمه فَاعْبُدُوهُ تفریع بر جمله قبل است که چون پروردگار شما منحصرا خدا است باید عبادت هم منحصر باو باشد غیر او هر که هست و هر چه هست سزاوار پرستش نیست نه انبیاء و نه ملائکه و نه سایر مخلوقات.
کلمه هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ دلالت دارد بر اینکه غیر عبادت حق راه معوج و طریق ضلالت و موجب خسران دنیا و آخرت و شرک بخدا است و راه رستگارى و سعادت دارین منحصر بعبادت پروردگار است. (۸)
حجت الاسلام قرائتی در ذیل این آیه می نویسد: فلسفه ى عبادت ما، ربوبیّت خداوند است... عبادت و بندگى خدا، راه مستقیم سعادت است. (۹)
در سوره زخرف آیه ۶۴ همین عبارت را به اضافه ضمیر "هو" بنقل از حضرت عیسی علیه السلام بیان فرموده است: "إِنَّ اللَّـهَ هُوَ رَبِّی وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هَـٰذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیمٌ"، "بی تردید خدا پروردگار من و پروردگار شماست، پس او را بپرستید که این است راه راست". (۶)
این آیه حکایت دعوت حضرت عیسى (علیه السلام ) است تنها به عبادت خدا و اینکه تنها خداى عزوجل رب او،و رب همگى ایشان است . و با این بیان علیه کسى که قائل به الوهیت آن جناب بود اتمام حجت مى کند. (۷)
مرحوم محمد حسین طیّب در ذیل این آیه در سوره آل عمران می نویسد: کلمه فَاعْبُدُوهُ تفریع بر جمله قبل است که چون پروردگار شما منحصرا خدا است باید عبادت هم منحصر باو باشد غیر او هر که هست و هر چه هست سزاوار پرستش نیست نه انبیاء و نه ملائکه و نه سایر مخلوقات.
کلمه هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ دلالت دارد بر اینکه غیر عبادت حق راه معوج و طریق ضلالت و موجب خسران دنیا و آخرت و شرک بخدا است و راه رستگارى و سعادت دارین منحصر بعبادت پروردگار است. (۸)
حجت الاسلام قرائتی در ذیل این آیه می نویسد: فلسفه ى عبادت ما، ربوبیّت خداوند است... عبادت و بندگى خدا، راه مستقیم سعادت است. (۹)
فلسفه ى عبادت ما، ربوبیّت خداوند است... عبادت و بندگى خدا، راه مستقیم سعادت است.
آیت الله جوادی آملی می فرماید: پیام او این است که من و شما مربوبیم و خدا رب ماست. رب ما همان رب العالمین است و صراط مستقیم، تنها اتخاذ ربوبیت خداست، و چون خدا رب است و احدی حق ربوبیت ندارد، پس عبودیتِ محض وظیفه ماست و ربوبیت مطلق از آن خداست. چنانکه سخن آن حضرت در گهواره نیز این بود که: (إنّی عبد الله) بنابراین اساس پیام مسیح (علیه السلام) در گهواره و در متن جامعه و قیامت، توحید ربوبی است. (۱۰)
ایشان در کتاب دیگر خود پس از اقامه ادله می نویسد: تنها خداوند انسان را به صراط مستقیم هدایت می کند و انسانی که خواهان نجات است، باید در این صراط مستقیم طی طریق کرده و او را عبادت کند. (۱۱)
آیت الله جوادی آملی با عنوان برهان بر ضرورت عبادت در تفسیر تسنیم می نگارد: قرآن کریم در مقام بیان احکام فرعی جزئی دلیلی ذکر نمی کند، مگر به عنوان احیای ارتکاز فطری و یادآوری نکات اخلاقی، امّا برای اصول دین و مسایل نظری از جمله اصل ضرورت عبادت، برهان اقامه می کند و علّتی که در کریمه مورد بحث برای لزوم عبادت آمده برهانی است که حدّوسط آن ربوبیّت حق است و این برهان از راه تعلیق حکم (اعْبدوُا) بر وصف (ربّکم) اقامه شده است. تعلیق حکم عبادت بر وصف ربوبیّت بیانگر علیّت وصف مزبور برای ضرورت پرستش و مناسبت بین این حکم و وصف است؛ علت این که باید خدا را عبادت کرد ربوبیت اوست و این که تدبیر همه امور به دست خداست و انسان عبد است و عبد در همه شئون خود مربوب و تحت تدبیر خداست: (لا أملک لنفسی نفعاً ولا ضرّاً إلاّ ما شاء الله) و عبد باید در مقابل رب خضوع کند. بنابراین، جمله (اعبدوا ربّکم) فرمانی است همراه با برهان. (۱۲)
ایشان در اثر دیگر خود می نویسد: صراط مستقیم که گاهی به (صراط سوی) و مانند آن وصف می شود، همان دین قیّم الهی است که عهده دار هدایت انسان هاست: (قل إنّنی هدانی ربّی إلی صراط مستقیم دیناً قیماً ملّة إبراهیم حنیفاً) و چون تبلور این دین در عبودیت و بندگی پروردگارعالم و تسلیم شدن در برابر اوست، صراط مستقیم به عبودیت نیز تفسیر شده است: (إنّ الله ربّی و ربّکم فاعبدوه هذا صراط مستقیم) (۱۳)
ایشان در کتاب دیگر خود پس از اقامه ادله می نویسد: تنها خداوند انسان را به صراط مستقیم هدایت می کند و انسانی که خواهان نجات است، باید در این صراط مستقیم طی طریق کرده و او را عبادت کند. (۱۱)
آیت الله جوادی آملی با عنوان برهان بر ضرورت عبادت در تفسیر تسنیم می نگارد: قرآن کریم در مقام بیان احکام فرعی جزئی دلیلی ذکر نمی کند، مگر به عنوان احیای ارتکاز فطری و یادآوری نکات اخلاقی، امّا برای اصول دین و مسایل نظری از جمله اصل ضرورت عبادت، برهان اقامه می کند و علّتی که در کریمه مورد بحث برای لزوم عبادت آمده برهانی است که حدّوسط آن ربوبیّت حق است و این برهان از راه تعلیق حکم (اعْبدوُا) بر وصف (ربّکم) اقامه شده است. تعلیق حکم عبادت بر وصف ربوبیّت بیانگر علیّت وصف مزبور برای ضرورت پرستش و مناسبت بین این حکم و وصف است؛ علت این که باید خدا را عبادت کرد ربوبیت اوست و این که تدبیر همه امور به دست خداست و انسان عبد است و عبد در همه شئون خود مربوب و تحت تدبیر خداست: (لا أملک لنفسی نفعاً ولا ضرّاً إلاّ ما شاء الله) و عبد باید در مقابل رب خضوع کند. بنابراین، جمله (اعبدوا ربّکم) فرمانی است همراه با برهان. (۱۲)
ایشان در اثر دیگر خود می نویسد: صراط مستقیم که گاهی به (صراط سوی) و مانند آن وصف می شود، همان دین قیّم الهی است که عهده دار هدایت انسان هاست: (قل إنّنی هدانی ربّی إلی صراط مستقیم دیناً قیماً ملّة إبراهیم حنیفاً) و چون تبلور این دین در عبودیت و بندگی پروردگارعالم و تسلیم شدن در برابر اوست، صراط مستقیم به عبودیت نیز تفسیر شده است: (إنّ الله ربّی و ربّکم فاعبدوه هذا صراط مستقیم) (۱۳)
تبلور این دین در عبودیت و بندگی پروردگارعالم و تسلیم شدن در برابر اوست، صراط مستقیم به عبودیت نیز تفسیر شده است
نویسنده: حسن جوادی
پی نوشت:
(۱) مجموعه آثار شهید مطهری . ج۱۴، ص۲۲۵.
(۲) مجموعه آثار شهید مطهری . ج۲۱، ص۲۴۵.
(۳) مجموعه آثار شهید مطهری . ج۲۳، ص۱۱۴.
(۴) تفسیر تسنیم، جوادی آملی، ج ۱، ص ۴۶۶.
(۵) تفسیر نور، محسن قرائتی، ج۹، ص: ۵۵۲.
(۶) ترجمه آیات: حجت الاسلام انصاریان.
(۷) المیزان، علامه طباطبایی، ج۱۸، ص۱۷۸.
(۸) أطیب البیان فی تفسیر القرآن، محمد حسین طیّب، ج۳، ص: ۲۱۱.
(۹) تفسیر نور، ج۲، ص: ۶۸.
(۱۰) سیره پیامبران در قرآن، جوادی آملی، جلد ۷، صفحه ۳۷۸.
(۱۱) شمیم ولایت، جوادی آملی، صفحه ۹۹.
(۱۲) تسنیم، جوادی آملی، جلد 2، صفحه ۳۶۲.
(۱۳) ادب فنای مقربان، جوادی آملی، جلد3، صفحه ۹۳.
.jpg)
