یکی از مفاهیم و شاخص های ممتازی و پر اهمیتی که در مکتب و مذهب الهی و ارزشمند شیعه دارای جایگاه و اهمیت والایی است مسأله ی انتظار است. انتظار هر چند در بسیاری از مکاتب و ادیان مختلف مورد و بحث و بررسی قرار گرفته است، ولی این مقوله در مکتب تشیع از معنا و مفهوم خاصی برخوردار می باشد. به طوری که نگاه به انتظار در مذهب تشیع را با سایر تعاریفی که از انتظار و مهدویت می شود را متفاوت و خاص می نماید؛ با این حال در مکتب شیعه نیز به واسطه به واسطه برداشت های مختلفی که از برخی نقل های موجود شده، مفهوم انتظار از دو برداشت متفاوت و مختلف مواجه هستیم.
دو معنا و مفهوم جنجالی از انتظار
با بررسی جریان های فکری که ریشه در اندیشه مهدی باوری دارند، با دو تعریف متفاوت از انتظار مواجه هستیم، بدون پرده می توان این دو تعریف و برداشت از انتظار را این چنین بیان کرد، «انتظار سازنده و انتظار ویرانگر»، کسانی که با فرهنگ و ادبیات الهی و قرآنی تشیع آشنا هستند و به واقعیت فرهنگ انقلابی تشیع باور دارند معنای اول انتظار که همان انتظار سازنده هست اعتقاد دارند، ولی این دو معنا از انتظار را می توان این چنین تعریف کرد:
1-انتظار سازنده؛ انتظار به معنای تحرک پذیری، مسئولیت پذیری، دغدغه مندی و مصلح بودن، فعال و پویایی، اجتماعی بودن، انقلابی، ظلم ستیز است.[1]
2-انتظار ویرانگر؛ ولی انتظار در معنای ویرانگر نشأت گرفته از بی تحرکی، بی تفاوتی در برابر ظلم و ستم طاغوتیان، منزوی و بی اعتنا بودن به مسائل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، بی توجهی نسبت به ظلم های جهانی وارد شده از حکومت های ظالمانه جهانی است، برای رسیدن به منافع خود در زمین دشمن و حتی طاغوتیان کار می کنند.[2] که نمودهایی از آن را می توان در قالب هایی همچون شیعه انگلیسی و آمریکایی و آسیب های خطرناک مهدویت مشاهده کرد. با این بیان می توان این چنین بیان داشت که معنای انتظار در فرهنگ شیعی آنگاه حقیقی و واقعی است، که با بیزاری از دشمنان و حرکت برای اصلاح جامعه همراه باشد.[3]
اصول قرآنی و روایی حاکم بر انتظار سازنده
1-عدالت خواهی و ظلم ستیزی
یکی از مهمترین اصول قرآنی و اخلاقی که در فرهنگ قرآن و دکترین انتظار، مورد تأکید و توجه بوده قرار داشته، حرکت در جهت برپایی عدالت جهانی و مبارزه با ظلم و ستم است. این شاخص در منابع درجه اول روایی این چنین مورد توجه قرار گرفته است. «از ابى الجارود، گوید: به امام باقر (علیه السلام) گفتم: یا ابن رسول الله، شما دوستى من و دلدادگى و پیروى مرا نسبت به خودتان مى دانید؟ گوید: فرمود: آرى. گوید: پس گفتم: من از شما پرسشى دارم باید پاسخ مرا بدهید، من نابینایم و کم رفتار و نمى توانم هر وقت شما را دیدار کنم، فرمود: حاجت خود را بگو، گفتم: مرا از آن دیانتى که خود و خاندانت با آن براى خدا عزّ و جلّ دیندارى مى کنید مطّلع کن تا من هم با همان، براى خدا عزّ و جلّ دیندارى کنم. فرمود: اگر چه سخنرانى را مختصر کردى ولى پرسش مهمى کردى، به خدا من دین خود و پدرانم را که ما خدا را بدان دیندارى کنیم به تو عطا کنم، آن شهادت به این است که نیست شایسته پرستشى جز خدا و محمد رسول خدا (صلی الله علیه و اله) است و اقرار بدان چه که او از طرف خدا آورده و دوستى دوستان ما، و بیزارى از دشمنان ما و تسلیم به امر خدا و انتظار قائم از ما خاندان و کوشش و اجتهاد و ورع.»[4]
ظلم ستیزی و ایستادگی و عدم تسلیم شدن در برابر طاغوت را به خوبی می توان در معارف دقیق الهی مشاهده کرد: «وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً؛[5] چرا در راه خدا، و (در راه) مردان و زنان و کودکانى که (به دست ستمگران) تضعیف شدهاند، پیکار نمىکنید؟! همان افراد (ستمدیدهاى) که مى گویند: «پروردگارا! ما را از این شهر (مکه)، که اهلش ستمگرند، بیرون ببر! و از طرف خود، براى ما سرپرستى قرار ده! و از جانب خود، یار و یاورى براى ما تعیین فرما» آموزه های قرآنی دیگری همچون وجوب امر به معروف و نهی از منکر نیز از جمله مواردی است که منتظران امام مهدی(عج) را در برابر رویداد های اجتماعی بی تفاوت و منزوی قرار نمی دهد. آموزه های قرآنی دیگری همچون وجوب امر به معروف و نهی از منکر نیز از جمله مواردی است که منتظران امام مهدی(عج) را در برابر رویداد های اجتماعی بی تفاوت و منزوی قرار نمی دهد.
ظلم ستیزی و ایستادگی و عدم تسلیم شدن در برابر طاغوت را به خوبی می توان در معارف دقیق الهی مشاهده کرد: «وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً؛[5] چرا در راه خدا، و (در راه) مردان و زنان و کودکانى که (به دست ستمگران) تضعیف شدهاند، پیکار نمىکنید؟! همان افراد (ستمدیدهاى) که مى گویند: «پروردگارا! ما را از این شهر (مکه)، که اهلش ستمگرند، بیرون ببر! و از طرف خود، براى ما سرپرستى قرار ده! و از جانب خود، یار و یاورى براى ما تعیین فرما» آموزه های قرآنی دیگری همچون وجوب امر به معروف و نهی از منکر نیز از جمله مواردی است که منتظران امام مهدی(عج) را در برابر رویداد های اجتماعی بی تفاوت و منزوی قرار نمی دهد. آموزه های قرآنی دیگری همچون وجوب امر به معروف و نهی از منکر نیز از جمله مواردی است که منتظران امام مهدی(عج) را در برابر رویداد های اجتماعی بی تفاوت و منزوی قرار نمی دهد.
2-عدم تسلط و نفوذ کفار و ستمگران بر مسلمان
یکی از اصول مهم و دقیقی که در فرهنگ مهدویت و انتظار سازنده، کارایی و جایگاه دارد عدم گام برداشت در زمین دشمن و عدم اجازه تسلط کفار بر جامعه اسلامی است.[6] بی تردید یکی از ویژگی های تاریخی معاصر در منطقه ایران وجود جنبش های انقلابی و خیزش های فراوان فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است، جنبش های سیاسی و اجتماعی که در بازه های زمانی 1269 -1358هجری شمسی به صورت خود جوش ضد ساختار سیاسی زمان خود به وقوع پیوست، جنبش تنباکو، انقلاب مشروطه، انقلاب اسلامی، که با رهبری روحانیت انقلابی و مبارزه به وقوع پیوست نوعی گام برداشت در مسیر انتظار سازنده به حساب می آمد.[7]البته اعتقاد و باور به برخورد قاطع امام زمان(عج) با ظلم و فساد، انگیزه و عامل مهمی برای بیداری شیعیان و ظلم ستیزی منتظران واقعی امام زمان(عج) با مظاهر فساد و طاغوت و ستمگران بوده است.
3-عدم تکیه و اعتماد به جبهه کفر و ظلم
یک منتظر واقعی که انتظار او رنگ و بوی قرآنی و دینی دارد، هیچگاه در تمام ارکان زندگی سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، تمایل و تکیه ای به جبهه کفر نداشته، چرا که خدای متعال در قرآن کریم جبهه منتظران را از این رویه نا مناسب برحذر داشته است و فرموده است: «وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ؛[8]و بر ظالمان تکیه ننمایید، که موجب مىشود آتش شما را فرا گیرد؛ و در آن حال، هیچ ولىّ و سرپرستى جز خدا نخواهید داشت؛ و یارى نمى شوید!» در واقع این اعتماد و تمایل به جبهه کفر در تضاد جدی با فرهنگ اصلاحی مهدی موعود است، انسان هایی که منتظر مصلح جهانی هستند، هیچگاه در زندگی به نوعی رفتار نمی کنند که موجب تقویت جبهه غیر خود شود، به عبارتی تقویت جبهه معاند یکی از آسیب های روشن جریان مهدویت به شمار می آید.
منابع
[1]. ر.ک: شهید مرتضی مطهری، قیام و انقلاب مهدی، ص62.
[2]. ر.ک: محمد علی قائمی، غیبت، انتظار و حکومت» مجله انتظار، ش11و12، ص296 و 297.
[3]. محمد صادق ربانی خوراستگانی، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص41.
[4]. الکافی، ج2، ص21،ح10.
[5]. نساء: آیه75.
[6]. نساء: آیه 141. « ِ وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً؛ و خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلّطى نداده است.»
[7]. محمد صادق ربانی خوراستگانی، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص44.
[8]. هود: آیه 113.
