انقلاب اسلامى وفرهنگ انتظار
در یک رهبافت توصیفى از ریشه ها وعوامل وقوع انقلاب اسلامى ایران، مى توان به مؤلفه ها وگزاره هاى مختلفى اشاره کرد؛ مانند اسلام ستیزى رژیم پهلوى، گسترش فساد، ظلم وبى عدالتى، توسعه ونوسازى ناقص ونامتناسب، استبداد واختناق مداوم، استبداد وسرکوبى آزادى خواهان، عوارض حکومت تحصیلدار، استحکام باورها واعتقادات ارزشى مردم و... .در این میان، یک عامل فکرى وایدئولوژیکى - که از دید تیز بین نظریه پردازان ونویسندگان داخلى وخارجى پنهان نمانده - مساله (غیبت امام زمان (عجل الله فرجه)) و(انتظار ظهور منجى عالم بشرى) است. به نظر آنان، این باور واعتقاد، زمینه ساز تغییر نگرش ورفتارهاى مردم ایران، تقویت بنیان هاى فکرى وفرهنگى جامعه، گسترش روزافزون اندیشه هاى اصلاح طلبانه، تلاش وکوشش براى تغییر وتحول، عدم پذیرش حاکمیت هاى سیاسى، داشتن امید وآرزو براى پیروزى در نهایت قیام وانقلاب علیه بى عدالتى ها وزمینه سازى براى انقلاب جهانى مهدى موعود، بوده است.
فرضیه علمى قابل طرح در مورد انقلاب اسلامى ایران، این است که عوامل مختلف اقتصادى، سیاسى، فرهنگى، مذهبى در شروع وپیروزى انقلاب نقش داشته است. یکى از گزاره هاى اصلى ومورد قبول عده اى از نظریه پردازان انقلاب، عامل مذهب است که در بطن آن، (انتظار)، به وضوح دیده مى شود.
نقش وتاثیر اساسى (انتظار) در شکل گیرى مبانى فکرى وایدئولوژیکى انقلاب، غیر قابل انکار وتردید است.
با توجه به مؤلفه هاى ظلم ستیزى انتظار، عدم مشروعیت حاکمان سیاسى، نصب عام فقیهان براى نیابت از امام عصر (عجل الله فرجه)، امید به اصلاح وتعالى جامعه ونابودى مظاهر ظلم وفساد، غصب حق حاکمیت ائمه علیهم السلام، محرومیت جامعه از فیض حضور امام، زمینه سازى براى تعجیل فرج و... مى توان گفت که مساله (انتظار) - به طور مستقیم یا غیر مستقیم - محور فکرى ورهبرى انقلاب اسلامى بوده ونقش عمده اى در شروع وپیروزى آن داشته است.
امامت ومهدویت
بحث (امامت وولایت)، یکى از ناب ترین ومترقى ترین نظریات سیاسى - دینى است وریشه اى عمیق در باورها واعتقادات شیعیان دارد.اعتقاد به امامت (رهبرى معصوم)، مستلزم آثار، پیامدها ونتایج درخشان وکم نظیرى است که شیعه را از سایر مکاتب ومذاهب، متمایز مى کند. مهم ترین اثر ونشانه (ولایت مدارى)، در حکومت وسیاست وحرکت هاى انقلابى واصلاح طلبانه تبلور پیدا مى کند.
(به عقیده شیعه، هر حکومتى غاصب وظالم است، به هر شکل ودر هر قالبى که باشد؛ مگر آن که امام معصوم علیه السلام یا نایب او، زمام حکومت را در دست گیرد. به همین دلیل شیعه در تاریخ، به طور مداوم، در یک جریان انقلابى مستمر به سر مى برند، نه آرام مى گرفتند ونه آن را رها مى کردند).(۱)
(مساله امامت در شیعه، همواره تهدیدى نسبت به قدرت دولت هاى غیر مذهبى بوده است. در شیعه از لحاظ تئورى، حکومت مشروع، متعلق به امامان است)(۲)
گفتنى است که یکى از مفاهیم وعناصر پر ارج در بحث امامت، (اعتقاد به مهدویت) (انتظار ظهور امام غایب) و(تشکیل حکومت جهانى به دست او) است. از آن جا که امامت در نزد شیعه، امرى ضرورى، مداوم وجزء جدایى ناپذیر زندگى بشرى است، لذا نمى توان محدودیت وپایانى براى آن قائل شد. از این رو امتداد امامت، در (مهدویت) وغیبت امام دوازدهم تجلى یافته است.
(مهدویت امام دوازدهم امامیه، بسط بعدى نظریه امامت امام غایب بود؛ که عقیده معروف ظهور مهدى (عجل الله فرجه) وایجاد عدالت ومساوات در جهان را با غیبت طولانى امام دوازدهم ترکیب مى کرد).(۳)
(مهدویت) جایگاهى بس والا وارجمند درفرهنگ ناب شیعه دارد
شیعه، حیات وبالندگى خود را مدیون آن است؛ با آن زندگى ورشد مى کند؛ نفس مى کشد؛ امید وآرزو ورستگارى دارد؛ نور وروشنایى مى گیرد؛ هدایت وراهنمایى مى شود و... .شیعیان همواره از سوى حاکمان ظالم ودین ستیز، مورد آزار واذیت قرار مى گرفتند وحیات دینى ومعنوى شان در معرض خطر بود. از این رو باید به جایى اتکا مى داشتند؛ فرهنگ ومذهب خود را حفظ مى کردند؛ اندیشه ها وتفکرات خود را تعالى مى بخشیدند ودر طوفان حوادث باقى مى ماندند. به طور قطع مى توان گفت: این نقطه اتکاء ومرکز الهام بخش، فرهنگ زنده (مهدویت) بوده است.
برنارد لوئیس در مقاله خود به نام (شیعه در تاریخ اسلام) مى گوید: (سرکوبى بسیارى از قیام ها وناپدید شدن رهبران آنها، باعث ظهور ویژگى دیگرى در دکترین شیعى شد وموضوعات ومسائلى چون مساله (غیبت ورجعت) رهبر شیعیان حضرت مهدى، آخرین امام شیعیان به وجود آمد. پیروان وى معتقدند که وى نمرده؛ بلکه مخفى شده وبه زودى از مخفى گاه خود باز خواهد گشت واین از اساسى ترین قسمت هاى این اعتقاد به شمار مى رود... . این منجى گرى تبدیل به یکى از جنبه هاى اساسى اسلام تشیع شد).(۴)
ویلیام وات، محقق دانشگاه ادین بورگ، در کتاب (اصول گرایى اسلام ومدرنیسم) مى گوید: (اعتقاد به امامت ومساله انتظار، از جمله ویژگى هاى تشیع اند که در اندیشه سیاسى شیعه، نقش مهمى ایفا مى کنند).(۵)
ماربین، مستشرق معروف آلمانى، در کتاب (انقلاب بزرگ) مى گوید: (از جمله مسائل اجتماعى بسیار مهم که همیشه موجب امیدوارى ورستگارى شیعه شده است، همانا اعتقاد به وجود حجت عصر وانتظار ظهور واست. حتى اگر آثار معتقدات مذهبى از بین برود، شیعه داراى آن سرمایه اى خواهد بود که ماوراى قواى طبیعى وعارضى مذهب بوده وشوکت واقتدار قوت حکومت خود را در عالم نگاه خواهد داشت).(۶)
به نظر هانرى کربن نیز (سرزمین ایران از دید اخروى، سرزمین انتظار است؛ قلمروى که در آن امام غایب، دست اندرکار فرا رساندن ساعت موعود در زمان غیبت است).(۷)
فرهنگ الهام بخش
شاخصه وویژگى عمده (اعتقاد به مهدویت) انتظار وآمادگى مداوم وآگاهانه براى ظهور امامى است که از دیدگان همه غایب است ودر صدد نابودى ظلم، ستم، فساد، تباهى، بى دینى وانحراف از جهان است. شهید سید محمد باقر صدر مى نویسد:(مهدویت، تبلور یک الهام فطرى است که مردم، از دریچه آن... روز موعود را مى بینند. مهدى (عجل الله فرجه) تنها یک اندیشه نیست که ما، در انتظار ولادت وباشیم ویک پیشگویى نیست که به امید مصداق آن نشسته باشیم؛ بلکه مهدى یک واقعیت خارجى وآماده باش است که ما منتظر عملیات وهستیم.
تفکر (نفى هر نوع ظلم وستم)، اینک در شخص پیشواى منتظر - که به زودى ظهور خواهد کرد - تجسم یافته است، شخصیتى که به همه قدرت ها، (نه) مى گوید وتعهدى نسبت به هیچ حاکم ستمگرى ندارد).(۸)
نظریه بى بدیل انتظار، به عنوان نقطه محورى مباحث کلامى واعتقادى شیعه؛ بنیان مستحکم علوم دینى (فقه، حدیث و...)؛ روح حیات سیاسى - اجتماعى شیعیان؛ اساس باورهاى آنان والهام بخش حرکت هاى دینى واصلاح طلبانه به شمار مى رود.
انتظار داراى مفاهیم ومؤلفه هاى زیادى است که در صحیفه علمى وعملى جهان تشیع، به روشنى مکتوب ومضبوط مى باشد؛ از جمله:
نفى وضع موجود (فساد، ظلم، بى عدالتى وتباهی)؛
طرد وعدم پذیرش حکومت هاى سیاسى (نامشروع دانستن آنها)؛
اصلاح طلبى وامید به زندگى بهتر (فرج وگشایش)؛
تلاش وکوشش براى پیشرفت وترقى؛
قیام، انقلاب ونهضت مداوم وفعال؛
تشکیل حکومت هاى مشروع ودینى؛
عدم انقیاد وسازش در برابر ظالم ومفسدان و... .
با توجه به این امور، به صراحت مى توان گفت که (از بهترین رازهاى نهفته بقاى تشیع، همین روح انتظارى است که کالبد شیعه را آکنده ساخته وپیوسته ورا به تلاش، کوشش، جنبش وجوشش وا مى دارد... به تعبیر دکتر على وردى (استاد جامعه شناس دانشگاه بغداد)، تشیع آتشفشان خاموش کوهسار اسلام است که گاه وبى گاه، دود، بخار، لرزه وتکان اندکى پدید مى آورد وهمین تاثیر اندک، ریشه تمام انقلابات دنیاى اسلام است).(۹)
جان دى استمپل نیز گوید: (از نظر تاریخى، اسلام شیعه، معتقد است که هر دولت غیر مذهبى، ذاتا فاسد است وسرانجام هنگام ظهور مهدى (عجل الله فرجه)، امام دوازدهم شیعیان، (آن دولت) باید سرنگون شود وبه جاى آن حکومت عدل الهى در جهان مستقر گردد...).(۱۰)
گفتنى است که انتظار نمایانگر دو موضع نفى واثبات است وموضع اثباتى آن همواره سازنده، نشاط آور، امید برانگیز وتحرک بخش مى باشد؛ اما موضع نفى آن، مخرب، انحرافى وخطرناک است وهمواره موجب عقب ماندگى معتقدان به آن شده است.
(مساله انتظار حکومت حق وعدالت (مهدى) وقیام مصلح جهانى، در واقع مرکب از دو عنصر است: عنصر نفى وعنصر اثبات. عنصر نفى، همان بیگانگى از وضع موجود وعنصر اثبات، خواهان وضع بهتر است. اگر این دو جنبه، در روح انسان، به صورت ریشه دار حلول کند، سرچشمه دو رشته اعمال دامنه دار خواهد شد.
این دو رشته اعمال، عبارت است از ترک هر گونه همکارى وهماهنگى با عوامل ظلم وفساد وحتى مبارزه ودرگیرى با آنان، از یک سو و خودسازى وخودباورى وجلب آمادگى جسمى وروحى، مادى ومعنوى، براى شکل گرفتن آن حکومت واحد جهانى، از سوى دیگر... هر دو قسمت، کاملا سازنده وعامل تحرک، آگاهى وبیدارى است).(۱۱)
(انتظار)، نه تنها جوهره اصلى حیات فکرى شیعه است؛ بلکه باور به آن، امرى بایسته و واجب است واز بهترین وبا ارزش ترین اعمال به شمار مى رود.
پى نوشت ها:
(۱) پور سیدآقایى و...، تاریخ عصر غیبت، ص ۳۷۶.
(۲) بشیریه، سیرى در نظریه هاى جدید در علوم سیاسى، ص ۱۲۰.
(۳) دکتر جاسم حسین، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ص ۲۲۴.
(۴) بلخارى حسن، تهاجم یا تفاوت فرهنگى، انتشارات حسن افزا، ص ۱۳۰.
(۵) همان، ۱۳۱.
(۶) همان، ۱۳۲.
(۷) ر. ک: هانرى کربن، آفاق تفکر معنوى در اسلام، ص ۲۱.
(۸) گفت وگو در باره امام مهدى (ترجمه (بحث حول المهدى) از شهید صدر)، مترجم: مصطفى شفیعى، (به نقل از نشریه موعود، ش ۱۸، ص ۳۶).
(۹) انتظار بذر انقلاب، ص ۱۶۴ (به نقل از ظهور حضرت مهدى از دیدگاه اسلام و...، ص ۲۲۹).
(۱۰) درون انقلاب ایران، ترجمه شجاعى، ص ۶۵.
(۱۱) مکارم شیرازى، حکومت جهانى مهدى (عجل الله فرجه)، ص ۱۰۲.
منبع: مرکز پژوهشهای تخصصی امام مهدی(عج)
