در نظام تربیتی اسلام، قبل از اینکه کار به تنبیه (به معنای ویژه آن، که شامل کتک زدن و.... است) برسد، از قهر به مثابه شیوه ای ملایم تر استفاده میشود. روزی مردی خدمت امام کاظم علیه السلام رسید و از اخلاق و رفتار نامناسب فرزندش شکایت کرد و اظهار کرد که در بعضی مواقع برای تربیت او، به کتک زدن نیز رو آورده است. حضرت فرمودند: «او را نزن، با او قهر کن، اما قهر خود را طولانی نکن».
این روش در صورتیکه قهر مؤثر واقع شود و فرزند رفتار منفی را کنار بگذارد، پذیرفته شده است، اما اگر قهر زمینه های خودسری فرزند را تقویت کند، تا او با خیالی آسوده تر رفتار منفی خود را ادامه و افزایش دهد، بی آنکه کسی مزاحم کارش شود و از خدا بخواهد که قهر والدین طولانی تر شود، این شیوه نه تنها مفید نیست، بلکه بسیار مضر است.
به همین دلیل، قهر نباید طولانی شود؛ زیرا عادی میشود و تأثیر مثبت خود را از دست میدهد. قهر با کودکان باید خیلی کوتاه باشد و یک ساعت نیز طول نکشد. مدت قهر با بزرگسالان نیز باید کوتاه باشد و از سه روز تجاوز نکند. حضرت على نقل می کنند که رسول خدا قهر و هجران را نهی کرده اند. آن گاه فرمودند: «اگر به ناچار باید قهر صورت گیرد، پس با برادر خود آن را سه روز بیشتر طول ندهید. هرکس بیش از این، قهر خود را طول دهد، آتش به او سزاوارتر است».
در صورتی که از این راهکار برای تربیت فرزند استفاده کردید، سعی کنید همه اعضای خانواده به قهر متوسل نشوند. اگر پدر با فرزند قهر کرده است، مادر با او قهر نباشد و اگر مادر با او قهر کرده است پدر با او قهر نباشد و چنانچه به دلیل بالا بودن جنبه منفی رفتار، هردو با او قهر کرده اند، برادرها و خواهرها قهر نباشند و با او صحبت کنند و دلیل قهر والدین را با زبانی در سطح گروه همسال به او گوشزد، و طبیعی بودن رفتار پدر و مادر را تبیین کنند.
والدین پس از قهری کوتاه، زمینه آشتی را فراهم کنند و فرصتی برای فرزند پدید آورند تا او به آشتی رو آورد و با تغییری اندک، پذیرای او باشند. خداوند متعال به آدم و حوا فرمود: (اسکن أنت وزوجک الجنة وکلا منها رغدا حیث شئتما ولا تقربا هذه الشجرة فتکونا من الظالمین) «در بهشت بمانید و از خوردنی های آن بهره مند شوید، ولی به درخت ممنوعه نزدیک نشوید؛ که از ظالمان خواهید بود». اینجا بود که شیطان، آنها را فریب داد و از بهشت بیرون راند. خداوند می فرماید:( وقلنا اهبطوا بعضکم لبعض عدو ولکم فی الأرض مستقر ومتاع إلى حین) «و به او گفتیم که به زمین فرود آیید، در حالی که بعضی از شما با دیگری دشمن خواهد بود و برایتان در زمین قرارگاه است و تا چندی بهره مند هستید». اینجا خداوند، آنها را از پیش خود راند، اما بلافاصله آیه بعدی می گوید: فتلقى آدم من ربه کلمات قتاب علیه إنه هو التواب الرحیم" «سپس آدم ازسوی پروردگارش کلماتی را دریافت کرد و خداوند بر او بخشود؛ به درستی که او بسیار توبه پذیر و مهربان است». خداوند منان با این کلمات، مسیر بازگشت آدم را فراهم ساخت و لغزش او را بخشید. والدین باید این حالت را در وجود خود تقویت کنند و مهربانی و عطوفت خود را نشان دهند.
قدر می فهمند که وقتی رفتارهایشان با ملاکهای والدین منطبق نیست، نباید توقع داشته باشند به خواسته هایشان توجه شود؛ زیرا بسیار خودخواهانه است که آنها به خواسته های والدین توجه نکنند، ولی برای تحقق خواسته های خود از آنها انتظار داشته باشند.شما پدر و مادر مهربان، چنانچه به هر دلیلی احساس کردید دعوت و تذکر مفید نیست، حتی قهر و تهدید هم کارساز نیست و فرزندتان همچنان به ارتکاب رفتار منفی خود مصمم است و تنها راه مقابله با رفتار منفی او تنبیه است، به این نکته توجه داشته باشید که انسان به معنای موجودی که به ضوابط و قوانین پایبند است مستحق تنبیه نیست؛ اما وقتی از مرز انسانیت خارج شود و به خوی حیوانی رو آورد، مستحق تنبیه میشود. حدودی که اسلام برای مرتکبان جرمهایی مثل دزدی و زنا در نظر گرفته است، نشان دهنده آن است که گاه انسان به دلیل رفتار منفی مستحق تنبیه می شود. جایی که فرزند میداند رفتاری زشت و ناپسند است، پند و اندرز و موعظه بر او اثر ندارد، تهدید و قهر نیز کارگر نیست، تنبیه لازم می شود. چنانچه چنین موقعیتی پیش آمد، تلاش کنید این نکات را در تنبیه رعایت کنید :
- مواظب باشید در اجرای تنبیه، خودتان کار خلافی انجام ندهید. بنابراین، تنبیه بدنی چنانچه اثر فیزیکی بگذارد به طور قطع خلاف است و در همه سنین باید از آن خودداری شود؛
- از تنبیه بدنی سطحی که اثر فیزیکی ندارد، به ویژه در نوجوانی و جوانی خودداری کنید؛ زیرا به شدت به خودپنداره فرزندتان آسیب می زند و از عزت نفس و اعتماد به نفس او می کاهد؛
- مجازات باید فقط شامل خطاکار شود؛ بنابراین چنانچه تنبیهی صورت گیرد که فراگیر باشد و همه فرزندان را در بر گیرد، برای مثال تلویزیون خاموش شود، هم رفتارهای مثبت را کاهش میدهد و هم در مقابله با رفتار منفی، ناکارآمد است؛
- مجازات و تنبیه باید از بروز مجدد بدرفتاری جلوگیری کند یا دست کم آن را کاهش دهد. بنابراین، باید روزبروز نیاز به مجازات کم شود؛ اگر بر میزان تنبیه افزوده شود، مجازات شما اثر خود را از دست خواهد داد و بدرفتاری فرزندتان افزایش خواهد یافت؛
- تنبیه در مواردی روحیه پرخاشگری و عصیان را در فرزندان پرورش می دهد. در این موارد به طور حتم باید از تنبیه صرف نظر کرد، وگرنه رفتار منفی افزایش می یابد؛
- چنانچه تنبیه باعث خوار شدن فرزند شود و او را به موجود ضعیفی تبدیل کند که مطیع محض باشد و همه حق او را پایمال کنند، باید از تنبیه پرهیز کرد؛
- زمانی که خشمگین و عصبانی هستید، از مجازات کردن صرف نظر کنید. هدف از تنبیه این است که رفتار منفی کاهش یابد، نه اینکه والدین تلافی جویانه رفتار کنند. تنبیه کردن در زمان عصبانیت، این پیام را به فرزند میدهد که تنبیه نوعی انتقام است. به طور قطع تنبیه باید برنامه ریزی شده و براساس محاسبه دقیق باشد. امام علی می فرمایند: اذا غضبت فقم ولا تقضین وانت غضبان؛ «هنگامی که غضب کردی، پس برخیز و در حال غضب حکم نکن»
- با تنبیه کردن، فرزندتان را خجالت زده نکنید. هدف از تنبیه فرزند، خجالت زده کردن او نیست. وقتی خجالت می کشد شما را بی انصاف میشمرد و به انگیزه تان از تنبیه شک میکند؛
- هرگز تنبیه بیش از تشویق نباشد. افراط در تنبیه و کوتاهی در تشویق، عوارض منفی در پی دارد؛
- در مجازات و تنبیه، منطقی باشید. هرگز از همان ابتدا مجازات های شدید را انتخاب نکنید. هرگز دربرابر رفتار منفی ساده، مجازات سنگین در نظر نگیرید و تنبیه را عادی نکنید؛
- هرگز فرزندتان را به دلیل بیان حقیقت تلخ تنبیه نکنید؛ زیرا خود به تنبیه شدن سزاوارترید؛
- تنبیه را خود اجرا کنید و به سایر فرزندان واگذار نکنید؛ زیرا بذر حسادت و نفاق را میان آنان می پاشد؛
- هرگز چند رفتار منفی فرزند را باهم محاسبه نکنید تا تنبیه مفصلی را اجرا کنید. شما میتوانید برای کاری تنبیه قرار ندهید، ولی چنانچه تنبیه قطعی است، از آن استفاده کنید؛
- وقتی تصمیم گرفتید بدرفتاری را تنبیه و مجازات کنید، باید بدان پایبند باشید. درست است که پیشنهاد ما در حد امکان حذف تنبیه است، اما در صورتی که تنها راه برخورد با رفتار منفی، تنبیه باشد باید آن را پیگیری کرد. چنانچه تنبیه در مورد مسئله ای گاه انجام گیرد و گاه ترک شود، موجب قضاوت منفی فرزندتان درباره شما می شود و بر دشواری کار تربیت می افزاید؛
- فرزندان در سنین بالاتر، از پدر و مادر خود انواع حمایت ها را انتظار دارند. یکی از راههای مناسب برای تنبیه در دوره جوانی،محروم سازی فرزندان از رسیدن به انتظاراتشان است. فرزندان در این سن آن قدر می فهمند که وقتی رفتارهایشان با ملاکهای والدین منطبق نیست، نباید توقع داشته باشند به خواسته هایشان توجه شود؛ زیرا بسیار خودخواهانه است که آنها به خواسته های والدین توجه نکنند، ولی برای تحقق خواسته های خود از آنها انتظار داشته باشند.بنابراین، در تنبیه باید بدانیم کارمان منطقی است، تکانهای صورت نمی گیرد و تلافی جویانه نیست. همچنین نتیجه آن تصمیم گیری درست فرزند در رفتار، تغییر بدرفتاری و کاهش نیاز به تنبیه است.
منبع: خانوادۀ موفق، علی حسین زاده، چاپ دوم، مؤسسۀ آموزشی وپژوهشی امام خمینی(ره)، کاشان1391
این روش در صورتیکه قهر مؤثر واقع شود و فرزند رفتار منفی را کنار بگذارد، پذیرفته شده است، اما اگر قهر زمینه های خودسری فرزند را تقویت کند، تا او با خیالی آسوده تر رفتار منفی خود را ادامه و افزایش دهد، بی آنکه کسی مزاحم کارش شود و از خدا بخواهد که قهر والدین طولانی تر شود، این شیوه نه تنها مفید نیست، بلکه بسیار مضر است.
به همین دلیل، قهر نباید طولانی شود؛ زیرا عادی میشود و تأثیر مثبت خود را از دست میدهد. قهر با کودکان باید خیلی کوتاه باشد و یک ساعت نیز طول نکشد. مدت قهر با بزرگسالان نیز باید کوتاه باشد و از سه روز تجاوز نکند. حضرت على نقل می کنند که رسول خدا قهر و هجران را نهی کرده اند. آن گاه فرمودند: «اگر به ناچار باید قهر صورت گیرد، پس با برادر خود آن را سه روز بیشتر طول ندهید. هرکس بیش از این، قهر خود را طول دهد، آتش به او سزاوارتر است».
در صورتی که از این راهکار برای تربیت فرزند استفاده کردید، سعی کنید همه اعضای خانواده به قهر متوسل نشوند. اگر پدر با فرزند قهر کرده است، مادر با او قهر نباشد و اگر مادر با او قهر کرده است پدر با او قهر نباشد و چنانچه به دلیل بالا بودن جنبه منفی رفتار، هردو با او قهر کرده اند، برادرها و خواهرها قهر نباشند و با او صحبت کنند و دلیل قهر والدین را با زبانی در سطح گروه همسال به او گوشزد، و طبیعی بودن رفتار پدر و مادر را تبیین کنند.
والدین پس از قهری کوتاه، زمینه آشتی را فراهم کنند و فرصتی برای فرزند پدید آورند تا او به آشتی رو آورد و با تغییری اندک، پذیرای او باشند. خداوند متعال به آدم و حوا فرمود: (اسکن أنت وزوجک الجنة وکلا منها رغدا حیث شئتما ولا تقربا هذه الشجرة فتکونا من الظالمین) «در بهشت بمانید و از خوردنی های آن بهره مند شوید، ولی به درخت ممنوعه نزدیک نشوید؛ که از ظالمان خواهید بود». اینجا بود که شیطان، آنها را فریب داد و از بهشت بیرون راند. خداوند می فرماید:( وقلنا اهبطوا بعضکم لبعض عدو ولکم فی الأرض مستقر ومتاع إلى حین) «و به او گفتیم که به زمین فرود آیید، در حالی که بعضی از شما با دیگری دشمن خواهد بود و برایتان در زمین قرارگاه است و تا چندی بهره مند هستید». اینجا خداوند، آنها را از پیش خود راند، اما بلافاصله آیه بعدی می گوید: فتلقى آدم من ربه کلمات قتاب علیه إنه هو التواب الرحیم" «سپس آدم ازسوی پروردگارش کلماتی را دریافت کرد و خداوند بر او بخشود؛ به درستی که او بسیار توبه پذیر و مهربان است». خداوند منان با این کلمات، مسیر بازگشت آدم را فراهم ساخت و لغزش او را بخشید. والدین باید این حالت را در وجود خود تقویت کنند و مهربانی و عطوفت خود را نشان دهند.
قدر می فهمند که وقتی رفتارهایشان با ملاکهای والدین منطبق نیست، نباید توقع داشته باشند به خواسته هایشان توجه شود؛ زیرا بسیار خودخواهانه است که آنها به خواسته های والدین توجه نکنند، ولی برای تحقق خواسته های خود از آنها انتظار داشته باشند.شما پدر و مادر مهربان، چنانچه به هر دلیلی احساس کردید دعوت و تذکر مفید نیست، حتی قهر و تهدید هم کارساز نیست و فرزندتان همچنان به ارتکاب رفتار منفی خود مصمم است و تنها راه مقابله با رفتار منفی او تنبیه است، به این نکته توجه داشته باشید که انسان به معنای موجودی که به ضوابط و قوانین پایبند است مستحق تنبیه نیست؛ اما وقتی از مرز انسانیت خارج شود و به خوی حیوانی رو آورد، مستحق تنبیه میشود. حدودی که اسلام برای مرتکبان جرمهایی مثل دزدی و زنا در نظر گرفته است، نشان دهنده آن است که گاه انسان به دلیل رفتار منفی مستحق تنبیه می شود. جایی که فرزند میداند رفتاری زشت و ناپسند است، پند و اندرز و موعظه بر او اثر ندارد، تهدید و قهر نیز کارگر نیست، تنبیه لازم می شود. چنانچه چنین موقعیتی پیش آمد، تلاش کنید این نکات را در تنبیه رعایت کنید :
- مواظب باشید در اجرای تنبیه، خودتان کار خلافی انجام ندهید. بنابراین، تنبیه بدنی چنانچه اثر فیزیکی بگذارد به طور قطع خلاف است و در همه سنین باید از آن خودداری شود؛
- از تنبیه بدنی سطحی که اثر فیزیکی ندارد، به ویژه در نوجوانی و جوانی خودداری کنید؛ زیرا به شدت به خودپنداره فرزندتان آسیب می زند و از عزت نفس و اعتماد به نفس او می کاهد؛
- مجازات باید فقط شامل خطاکار شود؛ بنابراین چنانچه تنبیهی صورت گیرد که فراگیر باشد و همه فرزندان را در بر گیرد، برای مثال تلویزیون خاموش شود، هم رفتارهای مثبت را کاهش میدهد و هم در مقابله با رفتار منفی، ناکارآمد است؛
- مجازات و تنبیه باید از بروز مجدد بدرفتاری جلوگیری کند یا دست کم آن را کاهش دهد. بنابراین، باید روزبروز نیاز به مجازات کم شود؛ اگر بر میزان تنبیه افزوده شود، مجازات شما اثر خود را از دست خواهد داد و بدرفتاری فرزندتان افزایش خواهد یافت؛
- تنبیه در مواردی روحیه پرخاشگری و عصیان را در فرزندان پرورش می دهد. در این موارد به طور حتم باید از تنبیه صرف نظر کرد، وگرنه رفتار منفی افزایش می یابد؛
- چنانچه تنبیه باعث خوار شدن فرزند شود و او را به موجود ضعیفی تبدیل کند که مطیع محض باشد و همه حق او را پایمال کنند، باید از تنبیه پرهیز کرد؛
- زمانی که خشمگین و عصبانی هستید، از مجازات کردن صرف نظر کنید. هدف از تنبیه این است که رفتار منفی کاهش یابد، نه اینکه والدین تلافی جویانه رفتار کنند. تنبیه کردن در زمان عصبانیت، این پیام را به فرزند میدهد که تنبیه نوعی انتقام است. به طور قطع تنبیه باید برنامه ریزی شده و براساس محاسبه دقیق باشد. امام علی می فرمایند: اذا غضبت فقم ولا تقضین وانت غضبان؛ «هنگامی که غضب کردی، پس برخیز و در حال غضب حکم نکن»
- با تنبیه کردن، فرزندتان را خجالت زده نکنید. هدف از تنبیه فرزند، خجالت زده کردن او نیست. وقتی خجالت می کشد شما را بی انصاف میشمرد و به انگیزه تان از تنبیه شک میکند؛
- هرگز تنبیه بیش از تشویق نباشد. افراط در تنبیه و کوتاهی در تشویق، عوارض منفی در پی دارد؛
- در مجازات و تنبیه، منطقی باشید. هرگز از همان ابتدا مجازات های شدید را انتخاب نکنید. هرگز دربرابر رفتار منفی ساده، مجازات سنگین در نظر نگیرید و تنبیه را عادی نکنید؛
- هرگز فرزندتان را به دلیل بیان حقیقت تلخ تنبیه نکنید؛ زیرا خود به تنبیه شدن سزاوارترید؛
- تنبیه را خود اجرا کنید و به سایر فرزندان واگذار نکنید؛ زیرا بذر حسادت و نفاق را میان آنان می پاشد؛
- هرگز چند رفتار منفی فرزند را باهم محاسبه نکنید تا تنبیه مفصلی را اجرا کنید. شما میتوانید برای کاری تنبیه قرار ندهید، ولی چنانچه تنبیه قطعی است، از آن استفاده کنید؛
- وقتی تصمیم گرفتید بدرفتاری را تنبیه و مجازات کنید، باید بدان پایبند باشید. درست است که پیشنهاد ما در حد امکان حذف تنبیه است، اما در صورتی که تنها راه برخورد با رفتار منفی، تنبیه باشد باید آن را پیگیری کرد. چنانچه تنبیه در مورد مسئله ای گاه انجام گیرد و گاه ترک شود، موجب قضاوت منفی فرزندتان درباره شما می شود و بر دشواری کار تربیت می افزاید؛
- فرزندان در سنین بالاتر، از پدر و مادر خود انواع حمایت ها را انتظار دارند. یکی از راههای مناسب برای تنبیه در دوره جوانی،محروم سازی فرزندان از رسیدن به انتظاراتشان است. فرزندان در این سن آن قدر می فهمند که وقتی رفتارهایشان با ملاکهای والدین منطبق نیست، نباید توقع داشته باشند به خواسته هایشان توجه شود؛ زیرا بسیار خودخواهانه است که آنها به خواسته های والدین توجه نکنند، ولی برای تحقق خواسته های خود از آنها انتظار داشته باشند.بنابراین، در تنبیه باید بدانیم کارمان منطقی است، تکانهای صورت نمی گیرد و تلافی جویانه نیست. همچنین نتیجه آن تصمیم گیری درست فرزند در رفتار، تغییر بدرفتاری و کاهش نیاز به تنبیه است.
منبع: خانوادۀ موفق، علی حسین زاده، چاپ دوم، مؤسسۀ آموزشی وپژوهشی امام خمینی(ره)، کاشان1391
.jpg "معرفی خوشنویسان معروف قرآن کریم")
