روش شناسی در هر دانشی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و پیشرفتهای سریع جوامع علمی امروز، مرهون آشنایی با روش ها و شیوه های سنجیده است. اسلام بارها انسانها را به اتخاذ شیوه های درست در انجام کارها توصیه کرده است. نظم گرایی و توجه به اصول، روشها و شیوه های صحیح هر کار، از جزئی ترین تا بزرگترین کارها، در متون اسلامی، فراوان به چشم می خورد؛ برای مثال، در این روایت می فرماید:( کونوا دعاة الناس بغیر ألسنتکم)(2).یکی از شیوه‌های مؤثر در تربیت اخلاقی، غفلت زدایی و تلاش کردن در جهت رفع موانعی است که سد راه کمال انسان اند. آنچه در تربیت اخلاقی حرف اول را می زند، انتخاب و اختیار انسان است. در واقع، این روایت بیانگر نقش مهم روش غیرزبانی در امر تبلیغ است.
تربیت اخلاقی که یکی از رسالتها و مسئولیت های اصلی تمام نظام های آموزشی و تربیتی است، نیز از این قاعده مستثنا نیست و حتی می توان گفت سنگ بنای تربیت اخلاقی، آشنایی با اصول و شیوه های تربیتی از دیدگاه اندیشمندان مسلمان است. نادیده گرفتن این امر مهم یا سهل انگاری نسبت به آن نیز می تواند به شکل عمیقی، زندگی فردی و اجتماعی شهروندان یک جامعه را تهدید کند و نشانی از کاستی آن نظام باشد. نکته مهم دیگر این است که در اسلام، هدف تربیت، تنها انباشتن ذهن فراگیران با انبوهی از اطلاعات نیست، بلکه هدف اساسی تربیت، تغییر شخصیت آدمیان و ایجاد دگرگونی در منش و رفتار آنهاست، و این، حاصل نمی شود جز در سایه تربیت اخلاقی که یکی از غایات اساسی تربیتی در اسلام به شمار می رود.
با توجه به آنچه پیش تر گفته شد، مؤلف سعی می کند که حداقل نظر برنامه ریزان برنامه‌های درسی را به این نکته جلب کند که با الگوگیری از اصول و شیوه های تربیت اخلاقی که مخصوص نظام آموزشی کشورهای دیگر است، نمی توانیم مشکلات تربیت اخلاقی کشورمان را رفع کنیم. در حقیقت، ما سرمایه هایی داریم که از آنها غافلیم و باید در احیای آنها و بهره برداری از آنها جدیت به خرج دهیم؛ چراکه احیای گفتمان دینی که از زبان عالمان دینی و عاملان آن بیان می شود، ضروری به نظر می رسد.
با نگاهی به شیوه های تربیتی انبیا در قرآن کریم، این نکته آشکار می شود که شیوه‌های تربیتی با توجه به مبانی ارزشی و انسان شناختی و نیز با توجه به اهداف و تفاوت های فردی و اختلاف طبایع و مزاج ها متفاوت می گردد. همچنین با دقت در کلام پیامبر گرامی اسلام در بیان مأموریت خویش، متوجه این نکته مهم می شویم که تربیت چیزی غیر از فراهم سازی امکانات و شرایط رشد نیست.
بر مبنای اصل تعقل و اندیشه ورزی، لازم است روشهای تربیتی به نحوی باشند که فعالیت های ذهنی انسان را به سمت و سوی حقیقت هستی سوق دهند. یکی از روش های تربیتی به منظور تحقق این هدف، «خارج کردن از غفلت» است.
بر اساس دیدگاه علامه مصباح یزدی، غفلت زدایی یکی از روش های تربیتی است که با تأکید بر تقویت بعد عقلانی از طریق تفکر [اخلاقی]، تأمل و تلاش در جهت رها شدن از جنبه حیوانیت و حصار تنگ عالم ماده صورت می پذیرد. بدون شک یکی از عواملی که مانع تصور صحیح عالم ماورای طبیعت و عالم غیب و در نتیجه، مانع ایجاد شوق حرکت به سمت کمال می شود، مسئله غفلت از هویت انسانی و بی توجهی نسبت به آن است. به همین دلیل، علامه مصباح یزدی یکی از مهم ترین عوامل سقوط انسان از انسانیت را، غفلت و افتادن در ورطه حس گرایی و گرفتار شدن در عالم طبیعت می داند.
تفکر انسان درباره خویش، به ویژه تفکر در مسائل اخلاقی و اعمال و رفتار خود، از جمله سفارش هایی است که در آیات و روایات بسیار به چشم می خورد. امیر مؤمنان (علیه السلام) علی ، می فرماید: (علیک بالفکر فإنه رشد من الضلال و مصلح الأعمال)(3)«تو را به تفکر سفارش می کنم که از گمراهی به هدایت رهنمون می شود و اعمال را اصلاح می کند». خداوند متعال خطاب به مؤمنان می فرماید:( ولا تکونوا کالذین نسوا الله فأنساهم أنفسهم)(4) «همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به خودفراموشی گرفتار کرد».
از امیر مؤمنان حضرت علی (علیه السلام) ، نقل شده است: (رحم الله إمرأ عرف من أین و فی أین و الى أین)(5) «خدا رحمت کند آن کس را که بداند از کجاست و در کجاست و به سوی کجا می رود. طبق این فرمایش حضرت، اگر کسی این سه شناخت را حاصل کند و بتواند به این سه سؤال پاسخ بدهد، «خود» را شناخته است. پاسخ این سه پرسش، تشکیل دهنده سه رکن اساسی اصول دین، یعنی توحید، نبوت و معاد، است.
طبق آیات قرآن کریم و روایات، خودفراموشی انسان نتیجه غفلت از خداست. به اعتقاد علامه مصباح یزدی، اولین گام برای خروج از غفلت، پاسخ دادن به سه سؤال مزبور است. سؤال از چگونگی معاد از جمله سؤالاتی است که به صورت فطری، برای حضرت ابراهیم مطرح شد. حتی برخی از کودکان نیز بدون اینکه کسی چیزی به آنها گفته باشد، گاهی اوقات چنین سؤالاتی را از بزرگترها می کنند که ما کجا بودیم و برای چه به دنیا آمده ایم یا چه کسی ما را به این دنیا آورده است. در نهج البلاغه، بیدار کردن فطرت خداجوی بشر، یکی از اسرار ارسال رسل دانسته شده است. (6)
با توجه به آنچه گفته شد، یکی از شیوه‌های مؤثر در تربیت اخلاقی، غفلت زدایی و تلاش کردن در جهت رفع موانعی است که سد راه کمال انسان اند. آنچه در تربیت اخلاقی حرف اول را می زند، انتخاب و اختیار انسان است. شرط انتخاب صحیح، تفکر در مسائل اخلاقی، تفکر قبل از اقدام به عمل و توجه به اطراف موضوع است. انسان در تکاپوی رشد و کمال و تهذیب خود، باید خویش را به سرچشمه وجودش متصل کند و موانع را از میان بردارد. بنابراین، یکی از روش های تربیتی استاد مصباح، تکیه بر روش های شناختی از نوع عقل ورزی، تفکر و خروج از غفلت است.
پی‌نوشت:
۱. بقره (۲)، ۱۸۹.
2. محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی (چهارجلدی)، ترجمه سیدجواد مصطفوی، ج۳، باب الورع، ح ۱۶، ص ۱۲۶.
3. محمد داودی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) ، ج ۳ (تربیت اخلاقی)، ص۱۳۳، به نقل از: محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی (چهار جلدی)، ترجمه سیدجواد مصطفوی، ج ۲، ص 55.
4. حشر (۵۹)، ۱۹.
5. محمد تقی مصباح یزدی، آیین پرواز، ص 10، به نقل از: صدرالدین محمد شیرازی، اسفار، ج ۸ ص 355.
6. محمدتقی مصباح یزدی، آیین پرواز، ص۹۱-۷۳.
منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(قدس سره)، قم 1393
