همانطور که هیچ طرحی بدون مبنا، اصل و روش معنادار نیست، طراحی برنامه درسی تربیت اخلاقی هم که موضوع آن انسان است، بدون توجه به این ارکان سه گانه امکان پذیر نیست.
با توجه به اهداف، مبانی، اصول و شیوه‌های تربیت اخلاقی از دیدگاه علامه مصباح یزدی، در این فصل، ویژگی های برنامه درسی تربیت اخلاقی را بیان می کنم. در واقع، مبانی و اصولی که در فصل گذشته بیان شد، راهنمای کار برای متخصصان و سیاست گذاران عرصه برنامه درسی است. یکی از چیزهایی که بین دو نیروی انسانی (معلم و شاگرد) در تعلیم و تربیت رابطه برقرار می کند و حتی شاید بتوان آن را قلب نظام تعلیم و تربیت و ابزاری در جهت تحقق اهداف آموزش و پرورش دانست، برنامه ریزی درسی است.وقتی سخن از تربیت اخلاقی به میان می آید، توجه به دو نکته لازم است: اول اینکه تربیت اخلاقی یک بحث تربیتی است، و دوم اینکه تربیت نیازمند یک سلسله پیش نیازهاست و از جمله این پیش نیازها «آموزش» است؛ یعنی، «تربیت» بدون آموزش و آگاهی بخشی ممکن نیست و اگر هم ممکن باشد، نمی توان آن را تربیت نامید.
تربیت دارای ابعاد گوناگونی مانند تربیت عبادی، سیاسی و اخلاقی است که هرکدام از این ابعاد، دارای محتوای آموزشی خاصی اند. البته باید توجه داشت که آموزش، به محتوا محدود نمی شود، بلکه دارای مؤلفه های گوناگونی است که با یکدیگر هماهنگی و تعامل دارند. یک آموزش موفق نیازمند برنامه است و آن برنامه ای که آموزش را سروسامان می دهد و نظم منطقی به آن می بخشد، برنامه درسی است. به بیان دقیق تر، امروزه در بین متخصصان برنامه ریزی درسی، برنامه درسی یک برنامه تربیتی تلقی می شود؛ یعنی، برنامه درسی خود یک برنامه تربیتی است که به دنبال فراهم کردن موقعیت و فرصت مناسب برای تغییر در ابعاد مختلف شخصیت فرد است. اما اگر فارغ از این مسئله بخواهم صحبت کنم، باید بگویم تربیت اخلاقی یک برنامه تربیتی است که نیازمند یک سلسله پیش نیازهایی است؛ از جمله این پیش نیازها، برنامه ریزی درسی است که به عناصر گوناگون برنامه درسی نظم و انسجام لازم را می بخشد. طبق این بیان، برنامه درسی تربیت اخلاقی «نقشه و طرح انجام یک برنامه تربیت اخلاقی» است.
مفهوم برنامه درسی تربیت اخلاقی
با دقت در کلام علمای اخلاق، در می یابیم که تربیت اخلاقی مستلزم فراهم کردن زمینه‌های آموزشی و پرورشی خاصی برای شکوفایی و تثبیت یک سلسله ارزش های اخلاقی فطری است که انسان از آغاز تولد با خود به همراه دارد. با توجه به آیات ابتدایی سوره مبارکه شمس، حضور فطریات در نفس ثابت می شود. در واقع، نفس انسان، هم استعداد ترقی و تکامل، و هم استعداد سقوط و تنزل دارد. اگر انسان نفسش را «تزکیه» کند، رشد می کند و بارور می شود و اگر آن را «قدسیه» کند، رو به ضعف و سستی می رود و فاسد می گردد.بنابراین، با توجه به حضور فطری ارزشها در انسان و با ملاحظه تعریفهایی که علمای اخلاق و دانشمندان تعلیم و تربیت در این زمینه عرضه کرده اند، و با توجه به نقش و کارکردی که برای مدارس بیان شده است، برنامه درسی تربیت اخلاقی را این گونه می توان تعریف کردن برنامه ریزی برای چگونگی به کارگیری و پرورش استعدادها و قوای درونی قابلیت‌های اخلاقی و همچنین، توسعه و تثبیت صفات و رفتارهای پسندیده اخلاقی، به منظور نیل به فضایل عالی اخلاقی و دوری از رذیلت ها و نابود کردن آنها. این برنامه ریزی شامل محتوای رسمی و غیررسمی، شیوه های تدریس، شیوه ارزشیابی و فضاهای تربیتی است که از طریق آنها، برای فراگیران امکان شناخت جهان هستی توانایی هایشان فراهم می شود و بر مبنای آن، فعالیت ها و استعدادهای فطری خویش را هدفمند می سازند.
نقش برنامه درسی در تربیت اخلاقی
یکی از چیزهایی که بین دو نیروی انسانی (معلم و شاگرد) در تعلیم و تربیت رابطه برقرار می کند و حتی شاید بتوان آن را قلب نظام تعلیم و تربیت و ابزاری در جهت تحقق اهداف آموزش و پرورش دانست، برنامه ریزی درسی است. برنامه ریزی درسی از اساسی ترین و مهم ترین موضوعات و مسائل آموزش و پرورش رسمی به شمار می رود؛ به طوری که برخی از متخصصان، آن را پایه اصلی تعلیم و تربیت می دانند و غالبا کیفیت آموزش و پرورش یک جامعه را با محتوای برنامه تحصیلی آن در مقاطع مختلف، ارزیابی می کنند. در اهمیت و ضرورت برنامه ریزی درسی باید این چنین بیان کرد:- برنامه درسی منعکس کننده هدفها و آرمان های تربیتی جامعه یا کشور است.
- برنامه درسی منعکس کننده ارزش ها و اعتقادات و به طور کلی، فرهنگ یک کشور است.
- برنامه درسی نمایاننده ایده ها و نظرهای سیاستمداران و برنامه ریزان نسبت به آینده کشور است.
- برنامه درسی راهنمای فعالیت های نظام مند معلم و مدرسه است.
منبع: برنامه درسی وتربیت اخلاقی، حمیدرضا کاظمی، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(قدس سره)، قم 1393
