فرمایشات مقام معظم رهبری در سی‌اُمین سالگرد معمار انقلاب اسلامی و تاکید بر یکی از برجسته ترین ویژگی های امام خمینی (ره)، یعنی «مقاومت و ایستادگی در برابر موانع و مشکلات» بهانه ای شد تا نوشتار پیش رو به بررسی برخی آثار مهم صبر و استقامت بپردازد. در قسمت قبل به تعدادی از این آثار پرداخته شد و این قسمت، بقیه موارد بیان می شود.
«صبر و مقاومت» و امداد الهی
یکی دیگر از آثار صبر و شکیبایی در راه خداوند، جلب رحمت الهی و ایجاد بستری برای نزول امدادهای غیبی است. آیات متعددی در قرآن کریم به امدادهای غیبی الهی اشاره کرده است؛ اما در این میان برخی آیات نزول امداد های الهی را دائر مدار صبر و استقامت در راه خداوند بر شمرده است. از جمله در سوره آل عمران آمده است: إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَلَنْ یَکْفِیَکُمْ أَنْ یُمِدَّکُمْ رَبُّکُمْ بِثَلَاثَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مُنْزَلِینَ، بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَیَأْتُوکُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ مُسَوِّمِینَ؛ آنگاه که به مؤمنان مى گفتى آیا شما را بس نیست که پروردگارتان شما را با سه هزار فرشته فرودآمده یارى کند، آرى اگر صبر کنید و پرهیزگارى نمایید و با همین جوش [و خروش] بر شما بتازند همانگاه پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشاندار یارى خواهد کرد.[1]
درآیات دیگری نیز اشاره شده است که در صورت صبرو استقامت در راه خداوند، ملائکه بر مؤمنان نازل می شوند: إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ؛ در حقیقت کسانى که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگى کردند فرشتگان بر آنان فرود مى آیند [و مى گویند] هان بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتى که وعده یافته بودید شاد باشید.[2]
خداوند در آیات دیگری از قرآن کریم, شرط مجاهدت در راه خدا را, صبر و استقامت شمرده و مى فرماید: یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یَفْقَهُونَ؛ اى پیامبر مؤمنان را به جهاد برانگیز اگر از [میان] شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن چیره مى شوند و اگر از شما یکصد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز مى گردند چرا که آنان قومى اند که نمى فهمند.[3]
آیات فوق الذکر، گویای رابطه نزول امدادهای غیبی حضرت حق از یک سو و صبرو استقامت و پایداری مؤمنان از سوی دیگر است؛ به عبارت دیگر، طبق آیات پیش گفته، صبرو استقامت در راه خدا، زمینه ساز نزول رحمت و امداد حضرت حق است.
درآیات دیگری نیز اشاره شده است که در صورت صبرو استقامت در راه خداوند، ملائکه بر مؤمنان نازل می شوند: إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ؛ در حقیقت کسانى که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگى کردند فرشتگان بر آنان فرود مى آیند [و مى گویند] هان بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتى که وعده یافته بودید شاد باشید.[2]
خداوند در آیات دیگری از قرآن کریم, شرط مجاهدت در راه خدا را, صبر و استقامت شمرده و مى فرماید: یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یَفْقَهُونَ؛ اى پیامبر مؤمنان را به جهاد برانگیز اگر از [میان] شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن چیره مى شوند و اگر از شما یکصد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز مى گردند چرا که آنان قومى اند که نمى فهمند.[3]
آیات فوق الذکر، گویای رابطه نزول امدادهای غیبی حضرت حق از یک سو و صبرو استقامت و پایداری مؤمنان از سوی دیگر است؛ به عبارت دیگر، طبق آیات پیش گفته، صبرو استقامت در راه خدا، زمینه ساز نزول رحمت و امداد حضرت حق است.
«صبر و مقاومت» و دوری از خوف و حزن
افزایش دلهره ها و اضطراب های مختلف، امری غیر قابل انکار در زندگی بشر، مخصوصا بشر غربی امروز محسوب می شود. آرامش و دوری از دلهره و دلگیری، یکی از ره آوردهای صبر و استقامت در راه خداوند است. علاوه بر آیه 30 از سوره فصلت که قبلا به آن اشاره شد، در سوره احقاف نیز به همین مطلب اشاره شده و دوری خوف و حزن را از نتایج صبرو پایداری بر شمرده است: إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ؛ محققا کسانى که گفتند پروردگار ما خداست سپس ایستادگى کردند بیمى بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد.[4]
«صبرو استقامت» و رحمت الهی
رحمت واسعۀ الهی در این دنیا شامل همه موجودات حتی کفار و مشرکان می شود، امّا رحمت خاصه حضرت حق، در این دنیا و در آخرت، تنها افراد با ایمان و جامعه مؤمنین را در بر می گیرد. بخشی از این رحمت خاصه، پاداشی در برابر اعمال مؤمین و عملکرد ایشان به شمار می رود. یکی از اموری که موجب رحمت خاصه الهی نه تنها در آخرت بلکه در همین دنیا می شود، صبر و استقامت در راه خدا است. خداوند در قرآن می فرماید: وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا؛ و اگر [مردم] در راه درست پایدارى ورزند قطعا آب گوارایى بدیشان نوشانیم.[5]
در تفسیر نمونه آمده است: به هر حال در آیات گذشته سخن از پاداشهاى مؤ منان در قیامت بود، و در این آیات سخن از پاداش دنیوى آنهاست ، مى فرماید: ((اگر آنها (جن و انس ) بر طریقه ایمان استقامت ورزند ما آنها را با آب فراوان سیراب مى کنیم )) (و ان لو استقاموا على الطریقة لاسقیناهم ماء غدقا). باران رحمت خود را بر آنها فرو مى باریم ، و منابع و چشمه هاى آب حیاتبخش را در اختیارشان مى گذاریم ، و آنجا که آب فراوان است همه چیز فراوان است ، و به این ترتیب آنها را مشمول انواع نعمتها قرار مى دهیم . «غدق » (بر وزن شفق ) به معنى آب فراوان است . این براى چندمین بار است که قرآن مجید روى این مطلب تکیه مى کند که «ایمان و تقوى » نه تنها سرچشمه «برکات معنوى » است که موجب فزونى ارزاق مادى و وفور نعمت و آبادى و عمران و «برکت مادى » نیز مى باشد ... قابل توجه اینکه طبق این بیان آنچه مایه وفور نعمت مى شود، استقامت بر ایمان است نه اصل ایمان ، زیرا ایمان موقت و زودگذر نمى تواند چنین برکاتى از خود نشان دهد، مهم استقامت بر ایمان و تقوى است که پاى بسیارى در آن لنگ و لرزان است.[6] به موجب این آیه، می توان بر خورداری از رحمت خاصه حضرت حق را یکی از آثار صبر و استقامت بر ایمان و در راه خدا دانست.
در تفسیر نمونه آمده است: به هر حال در آیات گذشته سخن از پاداشهاى مؤ منان در قیامت بود، و در این آیات سخن از پاداش دنیوى آنهاست ، مى فرماید: ((اگر آنها (جن و انس ) بر طریقه ایمان استقامت ورزند ما آنها را با آب فراوان سیراب مى کنیم )) (و ان لو استقاموا على الطریقة لاسقیناهم ماء غدقا). باران رحمت خود را بر آنها فرو مى باریم ، و منابع و چشمه هاى آب حیاتبخش را در اختیارشان مى گذاریم ، و آنجا که آب فراوان است همه چیز فراوان است ، و به این ترتیب آنها را مشمول انواع نعمتها قرار مى دهیم . «غدق » (بر وزن شفق ) به معنى آب فراوان است . این براى چندمین بار است که قرآن مجید روى این مطلب تکیه مى کند که «ایمان و تقوى » نه تنها سرچشمه «برکات معنوى » است که موجب فزونى ارزاق مادى و وفور نعمت و آبادى و عمران و «برکت مادى » نیز مى باشد ... قابل توجه اینکه طبق این بیان آنچه مایه وفور نعمت مى شود، استقامت بر ایمان است نه اصل ایمان ، زیرا ایمان موقت و زودگذر نمى تواند چنین برکاتى از خود نشان دهد، مهم استقامت بر ایمان و تقوى است که پاى بسیارى در آن لنگ و لرزان است.[6] به موجب این آیه، می توان بر خورداری از رحمت خاصه حضرت حق را یکی از آثار صبر و استقامت بر ایمان و در راه خدا دانست.
«صبر و مقاومت» و دوری از گناه
از دیگر مزایا و آثاری که در رشد انسانِ صابر، تأثیر بسزایی دارد، دوری از گناه و معصیت است. گناه و معصیت علاوه بر اینکه کارنامه عملی سیاهی را به دنبال دارد، کارنامه اعمال خوب انسان را نیز ضایع می کند. در روایتی از رسول گرامی اسلام (ص) در فضیلت تسبیحات اربعه آمده است: خداوند به عدد هر یک از اذکاری که مومن می‌گوید، درختی در بهشت برای او می‌کارد. شخصی عرض کرد: پس درختان ما در بهشت چقدر زیاد است! حضرت فرمود: بله، ولی مواظب باشید که آتشی نفرستید که آنها را بسوزاند. سپس این آیه را قرائت نمود: «ای کسانی که ایمان آوردید اطاعت خدا و رسول کنید و اعمال خود را باطل نکنید» (سوره محمد، آیه 33).[7] در روایتی که پیش از این نیز به آن اشاره شد، نبی مکرم اسلام (ص) صبر را سه قسم دانستند: اَلصَّبْرُ ثَلاَثَةٌ صَبْرٌ عِنْدَ اَلْمُصِیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَى اَلطَّاعَةِ وَ صَبْرٌ عَنِ اَلْمَعْصِیَةِ ...؛ صبر سه گونه است، پس کسی که در مصیبت صبر کند تا به زیبائی، عزایش را بگذراند، خدا برایش سیصد درجه مقرر دارد که مابین درجه‌ای تا دیگری چون فاصلة زمین تا آسمان باشد. و کسی که بر اطاعت خدا صبر کند خدایش ششصد درجه دهد که فاصلة درجه‌ای تا دیگری مثل فاصلة درون زمین تا عرش باشد و کسیکه در مقابل معصیت صبر و مقاومت ورزد، خدایش نهصد درجه دهد که فاصلة درجه‌ای تا دیگری مثل فاصلة قعر زمین تا پایان عرش باشد.[8]
از مطالب فوق، روشن می شود که خود صبر دارای انواع و اقسامی است و بالاترین آنها صیر در مقابل معصیت و نافرنای حضرت حق است. شخص صابر، با صبر خود زمینه دوری از گناه و پلیدی را فراهم کرده و زمینه ساز رشد سریع تر خود می شود.
از مطالب فوق، روشن می شود که خود صبر دارای انواع و اقسامی است و بالاترین آنها صیر در مقابل معصیت و نافرنای حضرت حق است. شخص صابر، با صبر خود زمینه دوری از گناه و پلیدی را فراهم کرده و زمینه ساز رشد سریع تر خود می شود.
«صبر و استقامت» و شادی و راحتی
از دیگر آثار صبر و استقامت، دستیابی به نشاط و شادابی و راحتی است. امام صادق(ع) فرمود: کم من صبر ساعه قد اورثت فرحا طویلا؛ بسیار اتفاق افتاده که یک ساعت صبر, سبب شادى طولانى خواهد شد.[9] این روایت و امثال آن به یک اصل مهم و تاثیر گذار در فرایند تصمیم گیری ها و عملکردهای تابعۀ آنها اشاره می کنند. ممکن است انسان در مواجهه با مشکلات و گرفتاری ها، آسان ترین کار را انتخاب کرده و مثلا تسلیم مشکلات شود. این فرد شاید به آرامشی کاذب و زود گذر دست پیدا کند اما مسلما این روند، وی را در گرداب مشکلات، ناراحتی ها و گرفتاری های فراوانی قرار خواهد داد.
در روایت مذکور با توجه به حسّ منعت طلبی انسان، به نکته ای مهم اشاره کرده و بیان می کند که اگرچه روبرو شدن با ناملائملات و سختی در وهلۀ اول سخت و حتی شاید طاقت فرسا باشد اما با صبر و استقامت در برابر مشکلات، بعد از مدت کوتاهی، نوبت به راحتی و آسایش و بهره مندی از ثمرات پایداری در برابر مشکلات خواهد رسید. به قول شاعر، صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند. بر اثر صبر، نوبت ظفر آید. امیرمومنان على(ع) در وصف پرهیزکاران مى فرماید: صبروا ایاما قصیره اعقبهم راحه طویله؛ آنها در چند روز اندک دنیا صبر کردند, و به دنبالش در آخرت به آسایش طولانى نایل شدند.[10]
در روایت مذکور با توجه به حسّ منعت طلبی انسان، به نکته ای مهم اشاره کرده و بیان می کند که اگرچه روبرو شدن با ناملائملات و سختی در وهلۀ اول سخت و حتی شاید طاقت فرسا باشد اما با صبر و استقامت در برابر مشکلات، بعد از مدت کوتاهی، نوبت به راحتی و آسایش و بهره مندی از ثمرات پایداری در برابر مشکلات خواهد رسید. به قول شاعر، صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند. بر اثر صبر، نوبت ظفر آید. امیرمومنان على(ع) در وصف پرهیزکاران مى فرماید: صبروا ایاما قصیره اعقبهم راحه طویله؛ آنها در چند روز اندک دنیا صبر کردند, و به دنبالش در آخرت به آسایش طولانى نایل شدند.[10]
«صبر و مقاومت» و دوری از رسوایی
از دیگر پیامدهایی که برای صبر و استقامت می توان اشاره کرد دوری از رسوایی و بی آبرویی است. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: قله الصبر فضیحهٌ؛ صبر و استقامت اندک, موجب رسوایى است.[11] هنگامه بلا و ابتلا، اگر فردی بجای صبر و استقامت در برابر مشکلات، بی قرار شده و تنها به جزع و فزع بپردازد نه تنها این کار برای او دستاورد مثبتی به بار نمی آورد بلکه تنها با آبرو و جایگاه اجتماعی خود بازی کرده و خود را در میان جمع و مردم ضایع کرده است. این مطلب بیشتر در مورد صبر بر مصیبت صدق می کند؛ اما در مورد صبر بر معصیت که از اقسام دیگر صبر است مطلب به مراتب روشن تر است. فردی که در مقابل معاصی و گناهان صبر پیشه نکند و در مواجهه با نقشه های شیاطین، زود تسلیم شود، در اصل خود را به ورطه بی آبرویی و رسوایی در دنیا و آخرت انداخته است. یکی از بزرگترین معاصی اطاعت از اولیاء ظلم و جور و طغیان گران در عالم است. مسلما افرادی اهل صبر و مقاومت نباشند در مقابل اهل زر و زور و تزویر، خیل زود گردن خم کرده و داغ ننگ و رسواییِ هر دو جهان را بر پیشانی خود می نشانند. و در مقابل آزادمردان و مؤمنان راستین در مقابل زیاده خواهی زورگویان عالم می ایستند و با عزت توأم با پایداری و مقاومت، ندای سید الشهداء را زمزمه می کنند که: هیهات من الذلّه.
«صبر و مقاومت» و اجر بی حساب
اما آخرین نکته ای که باید بدان اشاره کرد، و از مهم ترین آثار و ثمرات صبر به شمار می رود، اجر و پاداش اخروی صبر و استقامت برای خدا و در راه خدا است. توضیح اینکه اگر چه برخی از آثار پیش گفته ناظر به همین دنیا و البته ارزشمند است اما این جهان دار قرار نبود و در زندگی جاودان در سرای باقی رقم خواهد خورد. از همین رو همانگونه که زندگی جاودان با زندگی چند روزه این دنیا قابل مقایسه نیست، آثار اخروی نیز با هیچ یک از آثار دنیوی قابل قیاس نیست. خداوند در سوره زمر، خطاب به مؤمنان مى فرماید: إِنَّمَا یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛ انسان هاى صابر, اجر و پاداش خود را بى حساب دریافت مى دارند.[12]
پی نوشت:
[1] . سوره آل عمران، آیات 124-125
[2] . سوره فصلت، آیه30
[3] . سوره آل عمران، آیه 65
[4] . سوره احقاف، آیه 13
[5] . سوره جن، آیه 16
[6] . تفسیر نمونه جلد ۲۵ صفحه ۱۲۲
[7] . صدوق،محمد بن علی،الامالی ج 1 ص 607
[8] . الکافی , جلد 2 , صفحه 91
[9] . بحار, ج71, ص91.
[10] . نهج البلاغه, خطبه193.
[11] . بحار, ج78, ص229.
[12] . سوره زمر، آیه 10
