مقام معظم رهبری (دام ظله العالی) در سی‌اُمین سالگرد معمار کبیر انقلاب اسلامی (ره) بر یکی از برجسته ترین ویژگی های امام خمینی (ره)، یعنی «مقاومت و ایستادگی در برابر موانع و مشکلات» تاکید کرده و به شرح این بُعد شخصیتی فردی پرداختند که به حقیقت می توان ایشان را مجدِّد قرن دانست. رهبر انقلاب با اشاره به ویژگی فوق، تاکید کردند: «همین خصوصیات است که امام را در زمان حیات ایشان و نیز در طول تاریخ در هیأت یک «مکتب، اندیشه، راه و تفکر» مطرح کرده است.»[1] تاکید رهبر حکیم انقلاب اسلامی بر روحیه مقاومت محور حضرت امام (ره)، آن در این برهۀ از انقلاب اسلامی، نشان از اهمیت این ویژگی و لزوم ترویج آن در جامعه است. همین امر بهانۀ این نوشتار شد تا دربارۀ آثار و نتایج صبر و مقاومت در برابر مشکلات و موانع، مطالبی را ارائه دهد.
«صبر و استقامت» یکی از مهمترین سجایای اخلاقی
زندگی، مملوّ از خوشی ها و ناخوشی، راحتی ها و ناراحتی ها، مشکلات و سختی هاست. در این میان تنها افرادی که در برابر شدائد و مشکلات، پیروز میدان باشند که که صفت بسیار مهم «صبر و استقامت» بهره مند بوده و در برابر ناملایمات، پایداری و مقاومت کنند. این مسئله، منحصر به امور دینی نبوده و حتی انسان های بی دین و فاقد انگیزه های الهی نیز در زندگی روزمرّۀ خود، نیازمند به این صفت و ویژگی مهم هستند. در این میان، مؤمنان و افراد خداجو، بیش از دیگران از این ویژگی مهم ـ یعنی صبر و استقامت ـ بهره برده و علاوه بر ثمرات عادّی و مادّی، از آثار امداد الهی و اجر اخروی[2] نیز بهره مند می شوند.
قرآن کریم، مؤمنان را به صبر و استقامت فرمان داده و می فرماید: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ؛ ای اهل ایمان در کار دین شکیبا باشید و یکدیگر را به صبر و مقاومت سفارش کنید و مُهیا و مراقب کار دشمن بوده و خداترس باشید، باشد که پیروز و رستگار گردید.[3] قرآن، ده ها مرتبه از واژۀ صبر استفاده و بر آن تاکید کرده و آن را از مهم ترین امور[4] شمرده است. در آئینه روایات نیز بر صبر تاکید فراوان شده و امیرالمؤمنین (ع) صبر را برای ایمان به منزلۀ سر برای بدن شمرده اند و تصریح کرده اند که همانگونه که جسد بی سر بی فائده است، در ایمان بدون صبر نیز خیری نیست.[5]
صبر و استقامت در راه خداوند، علاوه بر اجر معنوی و پاداش اخروی دارای فوائد و آثار دنیوی فراوانی است. درذیل به برخی از آثار و فوائد این خصلت و ویژگی مهم اخلاقی اشاره می شود.
قرآن کریم، مؤمنان را به صبر و استقامت فرمان داده و می فرماید: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ؛ ای اهل ایمان در کار دین شکیبا باشید و یکدیگر را به صبر و مقاومت سفارش کنید و مُهیا و مراقب کار دشمن بوده و خداترس باشید، باشد که پیروز و رستگار گردید.[3] قرآن، ده ها مرتبه از واژۀ صبر استفاده و بر آن تاکید کرده و آن را از مهم ترین امور[4] شمرده است. در آئینه روایات نیز بر صبر تاکید فراوان شده و امیرالمؤمنین (ع) صبر را برای ایمان به منزلۀ سر برای بدن شمرده اند و تصریح کرده اند که همانگونه که جسد بی سر بی فائده است، در ایمان بدون صبر نیز خیری نیست.[5]
صبر و استقامت در راه خداوند، علاوه بر اجر معنوی و پاداش اخروی دارای فوائد و آثار دنیوی فراوانی است. درذیل به برخی از آثار و فوائد این خصلت و ویژگی مهم اخلاقی اشاره می شود.
«صبر و استقامت» و گشایش امور
یکی از آثاری صبرو و استقامت به دنبال دارد، بر طرف شدن ناملائمات و گشایش در مشکلات است. خداوند در قرآن کریم به مؤمنان امر می کند تا از دو چیز کمک استعانت بجویند: صبرو نماز. نکته جالب توجه، تقدم صبر برنماز است؛ چرا که جایگاه نماز در دین اسلام، بسیار بالا است و از نبی اکرم (ص) نقل شده است که نماز ستون دین است، اگر نماز پذیرفته شود بقیه امور پذیرفته شده و اگر نماز رد شود بقیه امور نیز رد خواهد شد.[6] با این وصف در آیه مذکور، صبر بر نماز مقدم شده و دستور داده شده که از صبر و نماز کمک بگیرد و این نشان از جایگاه فوق العاده مهم صبرو استقامت در برابر شدائد و گرفتاری ها دارد. صاحب تفسیر مواهب الرحمان در تفسیر آیه اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ[7] می نویسد: صبر در این جا به معنای مقاومت انسان در برابر مکروهات و سختی هاست و چون متعلَّقِ صبر ذکر نشده، از آن عمومیت فهمیده می شود؛ یعنی از صبر در تمام امور خود کمک بگیرید؛ زیرا کلید سعادتمندی و موفقیت در امور، صبر است. پس صبر در همه امور نیکوست و همواره محبوب است؛ زیرا مادر همه فضایل اخلاقی است و زمینه ساز کمال و سعادت انسان است به ویژه اگر در مورد تکالیف الهی نیز مراعات شود.[8] از امیرالمؤمنین (ع) نیز در این زمینه نقل شده است که می فرمایند: الصبر مفتاح الفرج؛ صبر، کلید گشایش است.[9]
«صبر و استقامت» و اطاعت از حضرت حق
در آیات متعددی سفارش به صبر شده است. قرآن کریم به نقل از پیامبران گذشته می فرماید: «در برابر اذیت ها که درباره ما می کنید، صبر می کنیم و اهل توکل همواره به خدا توکل می نمایند».[10] همچنین در آیه ای دیگر می گوید: «پیش از تو نیز پیامبرانی را تکذیب کردند و آنها تکذیب و آزار مخالفان را تحمل نمودند تا این که یاری ما به آنها رسید».[11] در آیاتی که قبل از این به برخی از آنها اشاره شد نیز به مؤمنان دستور داده شده که صبر پیشه کنند و از صبر کمک بگیرند.[12] همچنین در سوره مریم آمده است: فَاعْبُدْهُ وَ اصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ؛ پس او را عبادت کن و در مسیر عبادت او شکیبا و مقاوم باش.[13] لقمان حکیم نیز در سفارش به فرزندش می فرماید: «پسرم! نماز را برپا کن و به خوبی ها دعوت کن و از بدی ها نهی کن و بر آنچه برایت روی می دهد، شکیبا باش؛ که اینها از کارهای مهم انسان است».[14]
از آیات فوق الذکر و دیگر آیات مرتبط می توان برداشت کرد که همواره جبهه حق به رهبری انبیاء و همچنین آحاد جامعه مؤمنین در راه عبادت و اطاعت از خداوند، با موانع و مشکلاتی روبرو بوده اند و صبرو استقامت، امری است که مؤمنان به آن مامور شده و انبیاء همواره از آن بهره برده اند. درروایتی از نبی اکرم (ص)، صبر سه قسم دانسته شده و صبر بر اطاعت حضرت حق، بالاتر از صبر بر مصیبت قرار گرفته است.[15] فرد صابر، زمینه را برای تعمیق ایمان خود و اطاعت هر بیشتر از فرامین الهی فراهم می کند و این یکی از درخشان ترین آثار صبر و استقامت است.
از آیات فوق الذکر و دیگر آیات مرتبط می توان برداشت کرد که همواره جبهه حق به رهبری انبیاء و همچنین آحاد جامعه مؤمنین در راه عبادت و اطاعت از خداوند، با موانع و مشکلاتی روبرو بوده اند و صبرو استقامت، امری است که مؤمنان به آن مامور شده و انبیاء همواره از آن بهره برده اند. درروایتی از نبی اکرم (ص)، صبر سه قسم دانسته شده و صبر بر اطاعت حضرت حق، بالاتر از صبر بر مصیبت قرار گرفته است.[15] فرد صابر، زمینه را برای تعمیق ایمان خود و اطاعت هر بیشتر از فرامین الهی فراهم می کند و این یکی از درخشان ترین آثار صبر و استقامت است.
ادامه دارد ...
پی نوشت:
[1] . بیانات، 14/3/98
[2] . سوره فرقان، آیه 75: أُولَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا؛ اینانند که به پاس آنکه صبر کردند غرفه[هاى بهشت را] پاداش خواهند یافت.
[3] . سوره آل عمران، آیه 200
[4] . سوره شورا، آیه 43
[5] . نهج البلاغه، حکمت 82
[6] . وسائل الشیعه، ج3، ص22
[7] . سوره بقره، آیه 153
[8] . مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 163
[9] . شرح نهج البلاغه ، ابن ابى الحدید ، ج ۲۰ ، ص ۳۰۷
[10] . ابراهیم: 12: وَ لَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیتُمُونا وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیتَوَکلِ الْمُتَوَکلُونَ.
[11] . انعام: 34: وَ لَقَدْ کذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِک فَصَبَرُوا عَلی ما کذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِکلِماتِ اللَّهِ وَ لَقَدْ جاءَک مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِینَ.
[12] . سوره بقره، آیه 53
[13] . سوره مریم، آیه 65
[14] . لقمان: 17: یا بُنَی أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَک إِنَّ ذلِک مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.
[15] . الکافی , جلد 2 , صفحه 91
