برخلاف تصور برخى افراد، دامنه‌ی احکام شرعى محدود به برخی عبادات و روابط اجتماعی نمی‌شود، بلکه تمام حرکات و رفتارها و گفتارهای ما را دربر‌می‌گیرد و جزئی‌ترین حرکت ما –ولو در حد سیلی زدن به گوش مسافر بغل دستی‌مان در تاکسی - هم حکم دارای شرعی است. با وجود این مسئله، اگر قدری دقیق بشویم، می‌بینیم همین امتحانات و مسائل حاشیه‌ای آن که با کمال تأسف برخی دانش‌آموزان در گرماگرم شهریور ماه گرفتار آن هستند نیز می‌تواند سؤال‌های جدّی شرعی را به همراه داشته باشد؛ از جمله این مسائل که متأسفانه یک مقدار - و شاید بیش از یک مقدار- بعضی‌ها را درگیر می‌کند، مسئله‌ی مهم «تقلب» است.

شاید با شنیدن این واژه، خاطرات تلخ و شیرینی برای شما تداعی شده باشد، ولی انصافاً هیچ وقت فکر کرده‌اید تقلب کردن یا تقلب دادن از نظر شرعی چه حکمی دارد؟ آیا اصولاً ‌این مسئله که برای برخی دانش‌آموزان امری حیاتی است، نشانه‌ی انحراف در رعایت مسائل شرعی هم هست یا خیر؟

تقلب چی هست؟!

بچه‌های کلاس هفتم به بالا می‌دانند که تقلب، مصدر باب تفعّل، از ریشه‌ی «قلب» است. این «قلب» هیچ ربطی به عضو اصلی بدن ندارد، بلکه به معنای چیز متحول‌شده و غیرواقعی و بدلی است؛ در گذشته به سکه‌های تقلبی و جعلی می‌گفتند «زر قَلب».

در هر حال «تقلب» به هر رفتار یا گفتاری گفته می‌شود که ظاهر و باطن آن با هم همخوانی ندارد؛ مثلا اگر روی یک جنس بی‌کیفیت چینی بنویسند made in iran این کار مصداق تقلب است؛ اما در اصطلاح جوان‌ترها تقلب به تخلف و دور زدن قانون در امتحانات مدارس و مراکز آموزشی گفته می‌شود؛ یعنی فرد متقلب ِ درس‌نخوانده و بی‌سواد، با کاری که انجام می‌دهد و نمره‌ی خوبی که می‌گیرد خودش را به عنوان یک دانش‌آموز درس‌خوانده و موفق جا می‌زند و در واقع همان جنس چینی را به جای جنس ایرانی به مشتری قالب می‌کند.

مگه می‌شه؟ مگه داریم؟

ممکن است با خوش‌بینی بگوییم: مگر بین دانش‌آموزان گل و بلبل ما هم این مسائل وجود دارد؟ با کمال تأسف باید گفت: کمی تا قسمتی بله؛ در نتیجه باید با این پدیده‌ی نادرست آشنا شد و از انواع مختلف آن پرهیز کرد؛ اما تقلب چه ‌انواع و اقسامی دارد؟

البته روشن است که ما قصد نداریم انواع شیوه‌های تقلب را آموزش بدهیم؛ چون اولا این‌کاره نیستیم و ثانیا بدآموزی دارد و به جز آن، زیره به کرمان بردن است! بلکه منظور ما انواع و اقسامی است که تقلب از نظر حکم شرعی پیدا می‌کند.

گاهی تقلب در یک امتحان ساده‌ی علمی است که فقط نشان‌دهنده‌ی سطح علمی فرد امتحان‌شونده است و این امتحان، ‌نتیجه‌ی مستقیمی ندارد و موفقیت یا شکست فرد در این امتحان،‌ نفع و ضرری به دیگران نمی‌رساند، مثل امتحانات هفتگی یا میان‌ترم در مدارس؛ اما گاهی امتحان نتایج مستقیمی در پی دارد؛ مثلاً ‌اعطای جایزه‌ای به کسب نمره‌ی مشخصی در این امتحان وابسته است یا قبولی در این امتحان، شرط ورود به مرحله‌ی بالاتری تعیین شده است.

صورت سوم هم این است که نتیجه‌ی امتحان هر فرد در وضعیت دیگران اثرگذار است؛ یعنی اگر فردی نمره‌ی بالاتر را کسب کند، یک سهم از سهمیه‌ی معین‌شده را به خود اختصاص می‌دهد. در نتیجه، سر دیگران بی‌کلاه می‌ماند؛ مانند امتحان کنکور. به‌خوبی روشن است که احکام این صورت‌های مختلف تقلب متفاوت است؛ ولی حکم شرعی هریک از این صورت‌ها چیست؟

تقلب حلال هم داریم؟

خیال همه‌ی دوستان را راحت کنیم که تقلب در همه اقسام و مواردش عملی غیرشرعی و حرام است و ما چیزی به نام تقلب حلال نداریم؛ اما چرا؟

اولا تقلب برخلاف ضوابط و شرایطی است که فرد هنگام ورود و ثبت‌نام در هر مدرسه و مجموعه‌ی آموزشی به رعایت آن تعهد می‌دهد. در نتیجه، تقلب در حکم تخلف از شرط و قانون تعهدشده است و جائز نیست. در کشور ما که قوانین بر مبنای قواعد دولت اسلامی تنظیم شده است، رعایت نکردن هر قانون و حتی قوانین آموزشی مدارس، خلاف شرع به‌شمار می‌رود، مگر این‌که شما آموزشگاهی پیدا کنید که تقلب در آن مجاز باشد که پیشنهاد می‌دهیم هرچه زودتر در آنجا ثبت‌نام کنید؛ چون هرلحظه ممکن است از این خواب ناز بیدار شوید.

ثانیا اگر فرد متقلب به دلیل قبولی‌اش یکی از جوایز احتمالی آزمون یا یک سهم از سهمیه‌ی معیّن را به خود اختصاص دهد و دیگری را از رسیدن به این سهم بازدارد، حتما حق او را ضایع کرده و این عمل او حق‌الناس و ظلم در حق دیگری بوده که به یقین، حرام است.

تقلب دادن چی؟

‌در آخر جا دارد به مسئله‌ی «تقلب دادن» هم اشاره‌ای بکنیم که واقعاً بدتر از تقلب کردن است؛ چون هیچ نفعی به حال خود فرد ندارد و به قول معروف، فرد تقلب‌‌دهنده «بد بخت دو منظوره» است و واى به روزی که دستش رو شود و آش نخورده و دهان سوخته گردد. به هر حال تقلب دادن دست‌کم اشکال اول تقلب کردن را دارد؛ زیرا همان‌طور که تقلب کردن برخلاف قوانین و شرایط مراکز آموزشی است، تقلب دادن نیز چنین است. افزون بر آن، ‌تقلب دادن چون همکاری در انجام دادن عمل خلاف دیگران است،‌ تحت عنوان فقهی «کمک کردن برای انجام گناه» (یاری کردن در انجام گناه) قرار می‌گیرد که خود کاری حرام است. با کمال تأسف، بعضی‌ها این عمل را نوعی ایثار و همکاری می‌پندارند که کاملاً‌ فکر اشتباه و غلطی است و هیچ‌گاه نمی‌توان با کاری نادرست، نتیجه‌ای درست گرفت.

امیدواریم همه‌ی عزیزان با برنامه‌ریزی درست و مطالعه‌ی منظم در امتحانات موفق باشند و کارشان به وادی «تقلب» کشیده نشود.

نویسنده: روح‌الله حبیبیان
تصویرساز: احسان سلیمانی