لازم به ذکر است که تمام ادیان الهی برای کنترل رفتار انسان توجه انسان ها را به عالم غیب معطوف داشته اند که رفتار انسانها از سوی عالم غیب کنترل می شود . خدا اسرار غیب زمین و آسمان را می داند و به آنچه شما بندگان انجام می دهید آگاه است بدیهی است وقتی انسان بداند که تدبیر خلق به دست خداست مسلما در رفتار خود احتیاط بیشتری خواهد کرد . در قرآن این مهم در چندین آیه مورد توجه است. از جمله "سخنی جاری نمی شود مگر آنکه رقیب و عتید آن را می نویسند“ (سوره ق آیه ۱۸) در اسلام تمامی انسانها باید هر روز به محاسبه و کنترل اعمال خویش بپردازند .کنترل عبارتست از فرایند ارزیابی اقدامات انجام شده در تناسب با برنامه ها و اهداف تعیین شده جهت تشخیص احتمالی انحرافات و اصلاح آن . شاید به جرات بتوان گفت از وظایف مدیریتی که در اسلام بسیار مورد توجه قرار گرفته و آیات و روایات و داستانهای بسیاری در این باب مطرح شده است بحث کنترل و نظارت میباشد .نظارت را به نظارتهای درونی و بیرونی و مستقیم و غیر مستقیم تقسیم می کنیم .
یکی از ضعف‌های مدیریت در کشورهای مسلمان نادیده گرفتن نظارت و کنترل میباشد. دهه اول انقلاب اسلامی ایران دهه اعتماد بوده و نیاز به نظارت و کنترل از دهه های بعد مشاهده شده است . براستی اعتماد بهتر است یا کنترل؟ اعتماد خوب است ولی کنترل بهتر است .
در نظام جمهوری اسلامی ایران هریک از سه قوه علاوه بر نهاد رهبری دارای سازمانهای نظارتی میباشند . قوه مجریه در تمامی سازمانها و وزارتخانه ها دارای واحدی بنام رسیدگی بشکایات و بازرسی میباشند . قوه مقننه دارای کمیسیون اصل نود و دیوان محاسبات بعنوان دو واحد نظارتی میباشد . قوه قضاییه علاوه بر اینکه میتواند نهادی نظارتی و بازرسی محسوب گردد واحدهایی تحت عنوان سازمان بازرسی کل کشور و دیوان عدالت اداری برای نظارت بر حسن انجام امور و مطابقت بخشنامه ها و آیین نامه های دولتی با قوانین کشوری را برعهده دارند. شورای نگهبان همانگونه که از نامش پیداست واحدی نظارتی محسوب میگردد که وظیفه بررسی مطابقت مصوبات مجلس شورای اسلامی را با قانون و شرع بر عهده دارد. علاوه بر این در نهاد رهبری واحدی تحت عنوان دفتر بازرسی وجود دارد . اگر چه تعدد و فعالیتهای مشترک نهادهای نظارتی و نقاط ضعفی که طی سه دهه گذشته از این نهادهای نظارتی مشاهده شده همچنان مشکل نظارت و کنترل را قبل و حین و بعد از عملکرد مدیران و سازمانها نشان داده است لیکن اهمیت نظارت و کنترل به اندازه ای است که هزینه های بسیاری بر مدیریت سازمانها و کشور بدلیل فقدان یا ضعف آن وارد شده است .
نظارت و کنترل، ضامن حرکت سازمان در مسیر اهداف تعیین شده، و در نتیجه تضمین کننده بقا و تکامل آن می باشد؛ و اصولا هیچ سازمانی بدون داشتن نظامی مناسب و قدرتمند در بعد نظارت و کنترل نمی تواند بقا، دوام و پیشرفت خود را تضمین نماید. بنابراین، سازمانهای مختلف، اقدام به طراحی ساختارهای نظارتی گوناگون می کنند تا از انحراف سازمان و زیر مجموعه های آن، و در نتیجه دور افتادن از اهداف تعیین شده پیشگیری نمایند، و در ضمن از درستی حرکت همه عوامل سازمان در جهت انجام دادن وظایف مربوط، به منظور دستیابی به اهداف مورد نظر اطمینان حاصل کنند. امام على (علیه السلام ) در زمینه نظارت و مراقبت بر اعمال و رفتار کارگزاران و کارکنان تحت مدیریت خود بسیار دقیق و هشیارانه عمل می کرد، و به این امر اهتمام ویژه داشت. همچنین به کارگزاران ارشد و عالیرتبه خویش دستور اکید می داد که افراد تحت سرپرستی خود را به دقت زیر نظر داشته و مراقب اعمال و رفتار آنان باشند. ایشان در نامه معروف خود به مالک اشتر، در مورد نظارت بر عملکرد کارگزاران می فرماید: ثم تفقد أعمالهم وابعث العیون من أهل الصدق والوفأ علیهم فان تعاهدک فی السر لأمورهم حدوة لهم على استعمال الأمانة و الرفق. با فرستادن مأموران مخفی که اهل راستی و وفاداری هستند، کارهای آنان را زیر نظر بگیر، زیرا بازرسی مداوم و پنهانی تو سبب می شود که آنان به امانتداری و مدارا با مردم ترغیب شوند». امام علی (علیه السلام) علاوه بر سفارش در مورد ضرورت نظارت بر عملکرد افراد به ویژه کارگزاران حکومتی، و نیز دستور اکید به کارگزاران ارشد حکومتی در مورد نظارت بر عملکرد زیر دستانشان، خود نیز از نظارت بر اعمال و رفتار کارگزاران خویش غفلت نمی کرد و همواره سعی می نمود از طریق نظارت بر عملکرد آنها، از نقاط قوت و ضعف عملکرد آنان مطلع شود، تا بتواند نقاط قوت را تقویت کند و نقاط ضعف را از بین ببرد. با بررسی اجمالی سخنان و سفارش‌های امام علی (علیه السلام) به کارگزاران ارشد خود، و همچنین سیره علم آن حضرت در نظارت و کنترل، این نتیجه به دست می آید که نظارت از دیدگاه ایشان به دو شکل: نظارت آشکار، و نظارت پنهان تقسیم می شود. ذکر این نکته نیز ضروری است که شدت و دقت نظارت و کنترل آن حضرت بر عملکرد کارگزاران خود تا به اندازه بود که شرکت یکی از کارگزاران ایشان در یک مهمانی اشراقی، از نظر آن حضرت مخفی نماند .
منبع: اصول ومبانی مدیریت در اسلام، مهرداد حسن زاده و عبد العظیم عزیزخانی، انتشارات هنر آبی، چاپ اول، تهران، 1390
