در فرهنگ و اندیشه اسلامی انسان در تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مسئول و پاسخگو آفریده شده است،[1] به شکلی که باید در قبال موقعیت اجتماعی که در آن قرار دارد و در خصوص نحوه عملکرد خود، پاسخ های اخلاقی و قابل قبولی را برای پرسشگران روز قیامت در نظر گرفته باشد، یکی از موقعیت های اجتماعی و مسئولیت هایی که برخی افراد در آن سمت گماشته شده اند، جایگاه اداری و خدمت گزاری به مردم است، در این یاداشت به طور اختصار سعی داریم به برخی مناطق ممنوعه اداری که در صحرای محشر برای افراد درد سر ساز می شود، اشاره کنیم.
جایگاه و اهمیت گره گشایی از کار مردم و خدمت گزاری
در فرهنگ و اندیشه اسلامی گره گشایی از کار دیگران و خدمت رسانی به مردم یکی از فضیلت های بسیار بزرگ اخلاقی به شمار می آید که برای آن اجر و پاداش بسیار فراوانی در منابع دینی ذکر شده است، از این رو یک شخص کارمند و کارگزار دولتی یا خصوصی باید به این موضوع واقف بوده و اجر و جایگاه الهی و معنوی خود را با زخارف مادی و دنیوی قیاس ننماید و در جهت هر چه بهتر انجام مسئولیت اداری خود گام بردارد. «خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا مِنَ الْبِرِّ شَیْءٌ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ النَّفْعُ لِعِبَادِ اللَّهِ وَ خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا مِنَ الشَّرِّ شَیْءٌ الشِّرْکُ بِاللَّهِ وَ الضَّرُّ لِعِبَادِ اللَّهِ.؛[2]دو خصلت است که بالاتر از آنها هیچ نیکى وجود ندارد: ایمان به خدا و سودبخش بودن براى بندگان خدا و دو خصلت است که بالاتر از آنها هیچ بدى وجود ندارد: شرک به خدا و زیان رساندن به بندگان خدا.»
منطقه ورود ممنوع در کار اداری، آسیب های خدمتگزاری
1-فقدان نیت و خلوص
اولین و مهمترین آسیب ها و چالش های اخلاق اداری فقدان خلوص و نیت در انجام کارها ست، چه بسیار افراد درست کار و نیکو کرداری که تنها با یک نیت و اخلاص ساده در انجام کارها می تواند اجر و پاداش دنیوی و اخروی خود را صد چندان کنند، و البته کم نیستند افرادی که به واسطه عدم بینش و معرفت صحیح اسلامی در این چنین اموری اصلاً نیت الهی نمی کنند و تنها کارهای خود را جهت اجر و مزد دنیوی سامان می دهند، این در حالی است که اگر این دسته افراد همین امور دنیوی را نیز در جهت رضای باری تعالی انجام می دادند کار آنها در راستای عبودیت و بندگی حق تعالی قرار می گرفت که اجر مضاعف برای آنها در آخرت ثبت و ضبط می شد. در روایتی پیامبر گرامی اسلام می فرمایند: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیَّات؛[3] به درستی که اعمال و کارهای انسان به نیت ها وابسته است.»
2-منت نهادن بر ارباب رجوع
یکی از رذیله های خطرناک اخلاق اداری منت نهادن بر ارباب رجوع است، به راستی آن دسته افرادی که کار خود را برای خدای متعال خالص کرده اند هیچ گونه منتی بر دیگران نمی گذارند؛ چرا که این دسته افراد خوب می دانند که کارشان نه برای مردم بلکه برای دست یابی به قرب و محبت الهی است، از این رو در ازای کاری که انجام می دهند اصلاً مردم را نمی بینند، این دسته افراد به خوبی می دانند که منت گذاشتن بر دیگران اجر اخروی آنها را ضایع می کند؛ چرا که باری تعالی در این خصوص می فرماید:«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى کَالَّذی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاس؛[4] اى کسانى که ایمان آورده اید! بخشش هاى خود را با منت و آزار، باطل نسازید! همانند کسى که مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى کند.»هر چند فرهنگ و اندیشه اسلامی همه انسان ها را مکلف کرده است که در برابر خدمت و احسان دیگران قدردان و شاکر باشند و در این خصوص کوتاهی و قصور نداشته باشند، ولی این موضوع نباید منجر به توقع سازی از طرف مقابل شود.در فرهنگ روایات نیز این رذیله اخلاقی به شدت مورد نکوهش و توبیخ قرار گرفته است، برای نمونه در این خصوص از امام علی(علیه السلام) نقل شده است: «وَ إِیَّاکَ وَ الْمَنَّ عَلَى رَعِیَّتِکَ بِإِحْسَانِکَ أَوِ التَّزَیُّدَ فِیمَا کَانَ مِنْ فِعْلِکَ أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَکَ بِخُلْفِکَ فَإِنَّ الْمَنَّ یُبْطِلُ الْإِحْسَانَ وَ التَّزَیُّدَ یَذْهَبُ بِنُورِ الْحَق؛[5] مبادا هرگز با خدمتهایى که انجام دادى بر مردم منّت گذارى، یا آنچه را انجام داده اى بزرگ بشمارى،یا مردم را وعدهاى داده، سپس خلف وعده! منّت نهادن، پاداش نیکوکارى را از بین مى برد، و کارى را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش گرداند.»
3-کم کاری و وقت کشی
یک از آسیب های شایع در کار اداری کم کاری و وقت کشی است، البته این موضوع به این معنا نیست که همه کارمندان گرفتار آن هستند، ولی باری به هر جهت در مواردی مشاهده می شود که برخی از خدمتگزاران دولتی، با دیر حاضر شدن در ساعت اداری و یا زود خارج شدن و یا اینکه پرداخت به امور غیر مربوطه و غیر لازم همچون رصد خبرگزاری ها، صرف صبحهانه های طولانی، پرداختن به مکالمات شخصی و غیر اداری، گفتگو و گده های اداری و ...به نوعی از وقت اداری خود کم می گذارند و به امور دیگری می پردازند، این در حالی است که برخی از این افراد با مشاهده کم کاری در دیگران بسیار بر آشفته و ناراحت می شوند، خدای متعال این رویه نامیمون اخلاقی را این چنین توبیخ می نماید: «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفینَ؛ الَّذینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَى النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ، وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ، أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ؛[6]واى بر کمفروشان!آنان که وقتى براى خود پیمانه مى کنند، حق خود را بطور کامل مى گیرند؛ امّا هنگامى که مى خواهند براى دیگران پیمانه یا وزن کنند، کم مى گذارند!آیا آنها گمان نمى کنند که برانگیخته مى شوند.»
4-گرفتن رشوه و زیر میزی
در مسیر کار اداری تنها افرادی گرفتار رشوه و زیر میزی می شوند که کارهای خود را در جهت زخارف دنیایی دنبال می کنند و طمع بیشتری به مال اندوزی و ثروت دارند، و الا افرادی که قدر کار خود و کاری را که انجام می دهند را خوب می دانند، ذره ای از کاری که انجام می دهند را با زر و سیم مادی عوض نمی کنند، از آقا امیر المؤمنین علی(علیه السلام) در نکوهش این رذیله خطرناک این چنین نقل شده است: «فَإِنَّمَا أَهْلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ أَنَّهُمْ مَنَعُوا النَّاسَ الْحَقَّ فَاشْتَرَوْهُ وَ أَخَذُوهُمْ بِالْبَاطِلِ فَاقْتَدَوْه؛[7] همانا ملّتهاى پیش از شما به هلاکت رسیدند، بدان جهت که حق مردم را نپرداختند، پس دنیا را با رشوه دادن به دست آوردند، و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت کردند.»
5-توقع شکرگزاری و قدردانی
هر چند فرهنگ و اندیشه اسلامی همه انسان ها را مکلف کرده است که در برابر خدمت و احسان دیگران قدردان و شاکر بوده و در این خصوص کوتاهی و قصور نداشته باشند، ولی این موضوع نباید منجر به توقع سازی از طرف مقابل شود، چرا که اگر کسی اینچنین روحیه ای را در سرزمین وجودی خود زنده نگهدارد در برابر قدرنشناسی دیگران از خدمت رسانی و کار اداری خود دلسرد و سرخورده خواهد شد، از این رو در منابع روایی از امام علی(علیه السلام) نقل شده است: «وَ قَالَ ع لَا یُزَهِّدَنَّکَ فِی الْمَعْرُوفِ مَنْ لَا یَشْکُرُهُ لَکَ فَقَدْ یَشْکُرُکَ عَلَیْهِ مَنْ لَا یَسْتَمْتِعُ بِشَیْءٍ مِنْهُ وَ قَدْ تُدْرِکُ [یُدْرَکُ] مِنْ شُکْرِ الشَّاکِرِ أَکْثَرَ مِمَّا أَضَاعَ الْکَافِرُ- وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِین؛[8]حضرت فرمود: کسى که سپاس نیکىات را به جا نیاورد تو را در نیکى کردن بى رغبت نکند، چرا که سپاست را کسى به جا مىآورد که از آن نیکى بهره نبرده (خدا)، و تو از سپاس سپاسگزار بیش از آنچه کفران کننده نعمت از بین برده به دست مىآورى، «و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.»پی نوشت ها
[1]. بحارالانوار، ج۷۲، ص۳۸؛ ارشاد القلوب، ج۱، ص،«کلکمْ راعٍ، وَ کلکمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ».
[2]. تحف العقول، ص35.
[3]. مصباح الشریعة، ص53.
[4]. سوره بقره، آیه 264.
[5]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص444.
[6]. سوره مطففین، آیات 1الی4.
[7]. نهج البلاغة (للصبحی صالح)، ص466.
[8]. همان، ص505.
