چهره زن در شعر انقلاب (قسمت اول)
خلاصه مقاله
در اين مقاله تلاش شده استبا ذكر نمونههايى از شعر شاعران انقلاب، تصويرى روشن از چهره زنان، دختران، مادران و همسران حماسه ساز در شعر انقلاب ارائه گردد و زوايايى از شعر اين دوره را كه به نقش زنان در انقلاب اسلامى و دفاع مقدس پرداخته و از صبر و سكوت و اندوه آنان سخن به ميان آورده، مورد كاوش قرار گيرد.
مقدمه
در اين راستا تعداد 47 مجموعه شعر مورد بررسى قرار گرفته كه اگر چه در مقايسه با تعداد كتابهاى منتشر شده در اين دوره اندك است اما اميد مىرود كه همين تعداد هم بتواند تصوير زن در شعر بعد از انقلاب را به روشنى ارائه نمايد.
همين جا لازم است تلاش تعدادى از دانش آموزان را در جمع آورى نمونهها ارج بنهيم.
كليات
انقلاب اسلامى نيز تحولى از نوع انقلاب مشروطيت در ادبيات به جاى گذاشت. شاعرانى كه در دوره پيش به درون خود خزيده و جز خود، كسى را نمىديدند يا فرصت فرياد نمىيافتند، در عصر انقلاب حجابها و بندها را گسستند و آتش انقلاب را در مجمر شعر نهاده، آنچنان اشتياق و هيجانى ايجاد كردند كه در تاريخ ادبيات مردمى ما توانست جايگاه خاصى براى خود بيابد.
عموما زن در ادبيات كهن ما به عنوان معشوق يا ساقى و خنياگر مطرح است و كمتر از جنبههاى گوناگون وجود و نقش او در اجتماع سخن گفته شده است. اما زن عصر ما با حضور فعال خود در انقلاب و جنگ، توانست هويت انسانى خود را به نمايش گذاشته و داد سكوت و مظلوميتخود را از تاريخ بگيرد. همين ويژگى موجب شد كه زن در ادبيات انقلاب، چهرهاى پويا و فعال داشته باشد.
زن در عصر انقلاب هم عاشق است، هم معشوق. طوفان مىزايد، عشق مىپرورد، حماسه مىآفريند، رنج مىكشد و صبورى مىكند و علاوه بر آن بخش عمدهاى از ادبيات انقلاب به واسطه حضور زن بزرگ انقلاب به وجود آمده است.
فصل اول: زن و عشق
صدرالمتالهين عشق انسانى را به دو قسم حقيقى و مجازى تقسيم نموده و عشق حقيقى را به محبتخدا و صفات و افعال او اختصاص داده. عشق مجازى را نيز به دو قسم تقسيم كرده كه عبارتنداز: عشق حيوانى و عشق نفسانى.
عشق حيوانى عبارت است از عشقى كه مبدا آن را شهوت بدنى و لذت بهيمى تشكيل مىدهد. عاشق در اينجا تنها به ظاهر معشوق توجه دارد.
عشق نفسانى عشقى است كه از مشابهت و مشاكلت جوهرى ميان نفس عاشق و معشوق ناشى مىگردد. در اين عشق، استحسان عاشق از شمايل معشوق به ظاهر اين است كه آنها را ناشى از نفس دانسته و در نفس نيز مشاهده مىنمايد. (1)
در ادبيات كهن فارسى نيز عشق، دو جلوه بزرگ دارد. نخست عشق انسانى كه با مثنويهاى رودكى و عنصرى آغاز مىشود و در مثنويهاى نظامى به اوج خود رسيده و عاشقان و معشوقان بزرگى چون خسرو و شيرين و فرهاد، ليلى و مجنون و نظاير آنها پرورده مىشود.
جلوه بزرگ ديگر عشق، عشق الهى يا عرفانى است كه ابتدا در مثنويهاى سنايى و عطار چهره نماياند و با مثنوى و غزليات مولانا به اوج رسيد.
و آنچه در شعر حافظ مىبينيم تركيبى از اين دو ويژگى است; يعنى آميزهاى از عشق انسانى و الهى.
اما معاصران ما به عشق چگونه نگريستهاند؟ با تقسيمبندى مراتب عشق و پيامدهاى آن، به اين موضوع مىپردازيم:
عشق ظرفا به خوبرويان
عشق نفسانى از لطافت نفس و پاكيزگى آن ناشى مىگردد، ولى عشق حيوانى مقتضاى نفس اماره بوده است. كسى كه از عشق نفسانى برخوردار است داراى رقت قلب و علو انديشه بوده و گويا همواره چيزى را جستجو مىنمايد كه از حواس ظاهرى پنهان مىباشد. به همين جهت از هر چيزى كه او را مشغول مىدارد بريده گشته و از آنچه غير معشوق است دورى مىجويد. روى آوردن به معشوق حقيقى بدان گونه كه براى اين اشخاص آسان و ميسر است، براى ساير اشخاص ميسر نمىباشد. زيرا كسى كه از عشق نفسانى برخوردار است در روى آوردن به معشوق حقيقى خود را نيازمند ترك علاقه و قطع رابطه با بسيارى اشيا نمىبيند بلكه تنها از يك معشوق روى گردانده و به معشوق ديگر روى مىآورد.
عزيزالله زيادى رسيدن از عشق نفسانى به الهى را چنين بيان كرده است: (2)
غلغل هرچشمه قيل و قال تست
خال ليلى نقطهاى از خال توست
اعتبار عشق درگيسوى توست
قيس مجنون نگار كوى توست (3)
مير شكاك عشق خود را با عشق ليلى و مجنون قياس كرده و برتر بودن اين عشق را از يك عشق ساده زمينى چنين بيان مىكند:
زنو شد زنده با ما ماجراى ليلى و مجنون
من و آيينهايم امروز جاى ليلى و مجنون است
خداى عاقلان بازيچه طفلان برزن شد
به يك شب همنشينى با خداى ليلى و مجنون
از اين بىدست و پاييها كه من با خويشتن دارم
قياسى مىتوان كرد از حياى ليلى و مجنون
بجز با ما نشايد راز ما را با كسى گفتن
كه در عالم نشد كس آشناى ليلى و مجنون
نهان كرديم داغ مرگ خود از خويشتن
حتى نباشد جاى نامحرم عزاى ليلى و مجنون
اگر با خود به سر برديم و نشكستيم پيمان را
توان گفتن به خود اينك وفاى ليلى و مجنون
زخود بيرون شدن، از يار دورافتادن است اى دل
كه مىجوشد زيكتايى دو تاى ليلى و مجنون
خيال است اينكه مىگويند مجنون محو ليلى شد
تجلى من ليلاست، ماى ليلى و مجنون (4)
ميرشكاك در اين غزل عرفانى، عاشق و معشوق را در خودش مىجويد يعنى عاشق خودش است. و اين عشق به خود، به عشق به خدا متصل مىشود. "من عرف نفسه فقد عرف ربه. "
وى در جايى ديگر خود را نامحرم خطاب مىكند و از "خود" مىپرهيزد، كه اين خود قطعا همان نفس حيوانى است.
عشق در همه مراتب هستى
حسين اسرافيلى نيز چنين معتقد است:
دوباره عشق مگر خيمه جنون زده است
كه حجم دشت پر از بوى محمل ليلاست (6)
عزيزى نيز در صحراى پر معنى عشق، جنون را همان عقل مىداند.
در اين صحرا كه معنى مىدهد هر پيچش لفظش
چه مجنونى كه فرق ليلى و مجنون نمىدانى؟ (7)
هادى سعيدى نيز سارى بودن عشق را در شاليزار و بر دستان و لبهاى دخترك روستايى چنين بيان مىكند:
نه مىگذارندم كه بخوانم
نه مىگذارندم كه بميرم
پايى در شاليزار و سر
در خرام دزدوار شبانه
دخترك، سرد است
دخترك، تاريك است
و كلمات بر لبانش مىلرزند: و نوشتهست . . .
چي. . .
دمش. . .
برا. . .
ى. . .
تو. . . . (8)
نزار قبانى شاعر معاصر عرب مىگويد: "عشقى كه مرا بدان مربوط مىدانند، عشقى است كه جغرافياى پيكر زن محدودش سازد. . . عشقى كه مدنظر من استبا تمام هستى معانقه مىكند. اين عشق در خاك، آب، شب، زخمهاى رزمندگان انقلابى، چشمان كودكان، اعتصابات دانشجويان و خشم خشمگينان وجود دارد. " (9)
قيصر امين پور نيز عشقى را كه به آن اعتقاد دارد چنين مىنامد:
يوسف، برادرم. . .
تنها به جرم نام تو
چندين هزار سال
زندانى عزيز زليخا بود
. . . نام تو نام مجنون
نام تو بيستون
نام تو نام ديگر شيرين
نام تو نام ديگر ليلا
نام تو نام ديگر سلمان است. . . (10)
روح عشق
"همه بايد بميرند و تنها چيزى كه مرگ را مىداند عشق است. عشق از روى گورستانها مىجهد و با توالد و تناسل و بر گودال مرگ، پل مىبندد. آنجا كه انسان مرارت از دست دادن خيالات شيرين را حس مىكند، عشق بسى كوتاه ديده مىشود ولى در دورنماى مردمى، جاودان مىنمايد و بالاخره قسمتى از ما را از انحطاط نجات مىدهد و زندگى ما را در نيرو و جوانى كودكان ما تجديد مىكند، ثروت، خستگىآور است و عقل و حكمت، نور ضعيف سردى است اما عشق است كه با دلدارى خارج از حد بيان، دلها را گرم مىكند. اين گرمى در عاشقى بيشتر از معشوقى است. " (13)
دكتر شريعتى عشق را بيتابى يك روح تشنه، نيازمند، نيمه تمام ، مجهول، تنها و بيگانه براى يافتن خويشاوندش، آشنايش، همجنسش; نيمه ديگرش، چشمه گوارايش، وطنش و . . . مىداند. وى، عشق را متعالىترين احساس و نياز انسان معرفى مىكند. (14)
حسين اسرافيلى نيز تصورى از عشق دارد كه مىگويد:
چو برده بر سر بازار تا به كى؟ يارب
كجاست چشم زليخا كه برستاندمان (15)
احمد عزيزى، شاعر عاشق روزگار ما چنين مىگويد:
صد قافله دل اينجا مجنون تو مىگردند
پس منزل ليلى كواى آهوى صحرايى (16)
و باز هم او در جايى ديگر:
بيستونا به سرت باز چه بيداد آمد
جان شيرين مگرت بر لب فرهاد آمد
مكتب عشق برو، ليلى و مجنون بنگر
طفل دل را كه درين درس چه استاد آمد (17)
و باز مىگويد:
عاقبت مجنون دوران گردد و ليلاى دهر
طفل دل در عشقبازى اوستاد مكتب است (18)
تقدم عشق بر جان خواستار
ميرشكاك نيز در جايگاه يوسف (ع) ، پيغمبرى را رها مىكند:
سوداى سلطنتبه كنارى نهم
پيغمبرى فداى زليخا كنم (20)
عليدوستى نيز چنين مىگويد:
لاله را زمان ميلاد است
لحظهها را لحظه فرياد است
باز از شور عشق يك شيرين
خفته در خون هزار فرهاد است (21)
و زكريا اخلاقى:
لالههايى كه زخون دل مجنون روييد
دسته كردند و سرگيسوى ليلا بستند (22)
عشق و نرسيدن به مراد
عزيزى كه از عشق سرودن را گويى پيشه خود كرده است چنين مىگويد:
اشك و آه است زهجران تو آب و گل ما (24)
جاده مجنون شده بىليلى بىمحمل ما
على معلم شاعر مثنويهاى سرسخت نيز از عشق و نرسيدن مىسرايد:
طيلسانى كنش از گريه عاشق كش ليلى
بر وى از رنگ شب وصل يراقى به تسلى
زينتى بر زنش از عشوه شيرين به چميدن
چينى از جبهه فرهاد بر آن تا نرسيدن (25)
عشق و تحولات روحى
و باز احمد عزيزى مىسرايد:
صد دشت پر خون مىشود، صد بحر مجنون مىشود
گر يك نگاه پرفسون، ليلى به عمارى كند (27)
از همين شاعر:
از خيال زلف ليلى چارهاى نبود مگر
مثل مجنون پريشان رو سوى هامون كنم (28)
اينگونه عشقها بيشتر جنبه درونى دارد، يعنى موضوع خارجى بهانهاى است كه روح از باطن خود بجوشد و براى خود معشوقى آنچنانكه دوست دارد بسازد و از ديدگاه خود آنطور كه ساخته - نه آنطور كه هست - ببيند. كم كم كار به جايى مىرسد كه به خود آن ساخته ذهنى خومىگيرد و آن خيال را بر وجود واقعى و خارجى محبوب ترجيح مىدهد. (29)
ياس عاشقانه
بگو چگونه خطر بايد، نشسته خامش درياوش سياوشى ندميد از خاك، چگونه بگذرم از آتش (31)
سودابه امينى، سياوش را برگزيده است. اسطورهاى كه مىتواند او را از آتش هولناك زندگى عبور دهد و به سلامتبه موعود برساند.
در جايى ديگر مىگويد:
تنها ترم از عشق بعد از مرگ فرهاد
تنهاتر از اشكى كه از چشم تو افتاد (32)
داكانى نيز از ياس عاشقانه خود مىگويد:
نشانى نيست از شيرين
نشانى نيست از فرهاد
كتاب عاشقيها را
نمىخواند كسى جز باد (33)
عزيزى در سه بيت جداگانه ازناكامى در عشق مىگويد:
در اين وادى كه جز حيرت سرى بيرون نخواهد شد بجز با محمل ليلى، كسى مجنون نخواهد شد (34)
بيستونا بنگر كشته فرهاد و ببين
در پى خسرو شيرين توناكامى چند (35)
در مجلسى كه شوق زليخا مراد شد
يوسف نبود ورنه كه ما مىفروختيم (36)
بىنيازى از عشق نفسانى
عزيزى در اين باره نيز سروده است:
نه محمل مىبرم در خود، نه ليلى در نفس دارم
بيابان جنونم تا قيامت اين جرس دارم (38)
و محمدعلى محمدى چنين مىسرايد:
گر بخواهد برآيد از بن چاه
گيسوان منيژه لازم نيست
وربخواهد به بام بنشيند
ماه و خورشيد هم ملازم نيست (39)
عشق مجازى
احمد عزيزى در مذمت اينگونه عشقهاى شهوانى گفته است:
اف بر آن دختران كه در تب تن
با تو در شط شب شنا كردند (40)
در جايى ديگر نيز چنين مىگويد:
خورشيد خون در شب التماس
هوس ريختبر دختران هراس
همه بانوان اسارت شدند
كنيزان كوى تجارت شدند
از آن شب ادب سر به دامن كشيد
هنر هركجا رفتشيون كشيد (41)
فصل دوم: زن و حماسه
مردان به جنگ مىروند و زن در غياب مردان خانه، خود پاسبان زندگى مىشود. او پاسبان حريم خانه و عشق و مهربانى است. او مىماند تا عشق بماند تا زندگى از حركت نايستد، تا مردان دوباره متولد شوند. او مادر عشق است و خود عشق.
و مادرانى
كفن روى دستشان
دنبال نوجوانى خود بودند
در كوچههاى مه
جوانى خود را شناختند
دوشيزگانى، دنبال كودكى خود
كفنى روى دستشان
در كوچههاى دور
آواى كودكانه خود را شناختند
طفلانى
در پيش روى مادران به تباهى
و مادران كفنى روى دستشان (42)
1- مادر و حماسه:
اين زن كه بود
كه بانگ"خوانگريو" محلى را از ياد برده بود
با گردنى بلندتر از حادثه
بالاتر از تمام زنان ايستاده بود
اين مادر كه بود
كه مىخنديد؟
وقتى كه لحظه
لحظه رفتن بود. (43)
حسن حسينى نيز خطاب به مادر مىگويد:
مىروم مادر كه اينك كربلا مىخواندم
از ديار دور يار آشنا مىخواندم
مهلت چون و چرايى نيست مادر، الوداع
زانكه آنجانانهبىچون وچرا مىخواندم (44)
سهيل محمودى:
خبربرما مىآوردنداى كاش
ترا اينجا مىآوردنداى كاش
چه بايد گفتبا مادر كه گويد
شهيدم را مىآوردنداى كاش (45)
و سعيد بيابانكى:
اى آنكه بپروريدى از شيرت، شير
الحق كه عصاره شرف بود آن شير
امروز نگر به خيل گردان و ببين
هر قطره شير شد هزاران شمشير (46)
عبدالملكيان نيز با مادرش اينگونه نجوا مىكند:
مادر! پيروزى نزديكتر از گمان توست
من هر صبح او را مىبينم
و او هر صبح به من لبخند مىزند
مادر، شهادت را باور كن
افتخار را بياموز
برايش نوشتم:
مادر، خداحافظ
تا سلام بر خونين شهر
خداحافظ
تا سلام بر پيروزى (47)
داكانى نيز از حماسه مادر مىگويد:
مادرم، اين سوى جبهههاى نبرد
چشم در كار عشق مىسوزد
بر لبانش دعاى پيروزى است
شال فرداى فتح مىدوزد (48)
و سلمان هراتى از مادرانى برتر مىگويد:
خدايا اسم اين گلها چيست؟
اينجا مادران از كوير مىآيند
اما دريا مىزايند
كودكان طوفانى مىآفرينند
دختران بهار مىبافند
پسران براى توسعه صبح خورشيد مىافشانند. (49)
قزوه نيز از مادر انقلابى مىگويد:
ديشب مادرم با چاى و كشمش سركرد
او قلبش براى انقلاب مىتپد (50)
عبدالملكيان، شاعر مادر حماسهها چنين مىنويسد:
مادر، سلام
خانهات آبادان. . .
مادر غمت مباد كه تاريخ جنگ ما
با خون پاك و روشن مريم
نوشته خواهدشد
. . . مادر غمت مباد
قلب بزرگ و دست دعايتبلند باد
مادر غمت مباد
اينجا كه بيدريغى خون جارى است
مظلوم زخمىات
تا انهدام ظلم
دست از مدار ماشه بر نمىدارد
. . . مادر، اينجا ستارهها همه روشن
اينجا ستارهها همه نزديك
مادر در آسمان روشن اينجا پرواز ممكن است
. . .
مادر اينجا حضور ناب خدا جارى است
اينجا هميشه فرصتبيدارى است
ديروز در هرم آفتاب و آتش جبهه
يك زن به سن و سال تو را ديدم
. . . گفتم: سلام مادر
چرخى زد و به شوق نگاهم كرد
در التهاب گونه او
قد كشيده اشك
. . . مادر
اين نامه يك اشارت كوتاه از سرزمين نور و نخل و پرنده است
مادر
چشم انتظار باش
چشم انتظار مژده پيروزى
تا روشناى فتح
خداحافظ. (51)
2- همسر و حماسه زن
وقتى عروس خانه بخت است، چون قاصدك و چون كبوتر، پيغام شيرينى و شكوفايى مىآورد و اين كبوتر كوچك چه بزرگ و شگفت مىشود وقتى كه عاشق را به سوى معشوقى زيباتر روانه مىكند.
محمدعلى محمدى چنين مىگويد:
پدرى اكبر خود را بوسيد. . .
و عروسى به سر حنظله خود
گل ريخت
سبزپوشان
به خزان خنديدند. (52)
و باز عبدالملكيان:
از لب بام كفترى پر زد
از دل زن كبوتر شادى
مرد در فكر نينوايى بود
مرد در فكر روز آزادى
مرد در پيچ كوچه سرگردان
چشم در چشم همسرش خنديد
چشم زن ديد جبهه در جبهه
مرد او مثل شير مىجنگيد. (53)
محمدعلى محمدى ، يك زن را عامل تكامل خود مىداند:
يك زن مرا به جبهه فرستاد
من شعر كاملى شده بودم
او خواست تا سروده شوم
اما
تنها به گوش اهل دل
آنانكه بىگدار
چشم از جهان گسسته به جانان رسيدهاند. (54)
حماسه زن، تنها در دل كندن از اين و آن نيستبلكه هرجا كه شد خود نيز مردانه تيغ به دست گرفته است:
سودابه امينى چنين مىسرايد:
گيسوى خستهات را، در چنگ مىفشارى
با دشنه مىگذارى دل بر مدار آتش (55)
و باز محمد على محمدى:
زنان مرد چه دلهاى محكمى دارند
كه دود هيمهتر حتى
نمى به چشم غضبناكشان نمىآرد. (56)
عبدالملكيان اين بار از زبان يك زن سخن مىگويد:
كمان و تركش و تيرم را
به اسب شوى خود بستم
و مادرم با اشك
غروب بدرقه را
به صبح حادثه پيوست. (57)
منابع و مآخذ:
1. آيينههاى ناگهان، قيصر امين پور، چاپ اول، زمستان 72
2. آوازهاى واپسين، عبدالجبار كاكايى، چاپ اول، 1369
3. از نخلستان تا خيابان، عليرضا قزوه، چاپ اول، 1369
4. از گلوى كوچك رود، مصطفى عليپور، چاپ اول، 1372
5. از زبان يك ياغى، يوسفعلى ميرشكاك، چاپ اول، 1369
6. ارمغان آفتاب، جلال محمدى، چاپ اول، 1370
7. اشك فانوس، همايون عليدوستى، چاپ اول، 1368
8. از آسمان سبز، سلمان هراتى، چاپ اول، 1364
9. اخلاق جنسى در اسلام و جهان غرب، استاد مرتضى مطهرى، چاپ چهارم، 1368
10. باران پروانه، احمد عزيزى، چاپ اول، بهار 1371
11. با همين واژههاى معمولى، صادق رحمانى، چاپ اول، 1372
12. باران تلخ، عباس باقرى، چاپ اول، 1371
13. بهت نگاه، عباس براتىپور، چاپ اول، 1369
14. برمدار صبح، عزيز الله زيادى، چاپ دوم، 1368
15. باغهاى نارون، مرتضى نوربخش، چاپ اول، 1370
16. ترانه آب، اكبر بهداروند، چاپ اول، 1368
17. تولد در ميدان، حسين اسرافيلى، چاپ اول، 1364
18. تنفس صبح، قيصر امينپور، چاپ اول، 1368
19. تبسمهاى شرقى، زكريا اخلاقى، چاپ اول، 1372
20. تلواسه در عطش، اكبر بهداروند، چاپ اول، 1367
21. حتى اگر آيينه باشى، عبدالجبار كاكايى، چاپ اول 22. حافظ نامه، بخش دوم، بهاء الدين خرمشاهى، چاپ دوم، 1367
23. خوابنامه و باغ تناسخ، احمد عزيزى، چاپ اول، 1371
24. خون فرات، عزيز الله زيادى، چاپ اول، 1367
25. در پگاه ترنم، عباس خوش عمل، چاپ اول، 1368
26. دلتنگيهاى غروب، غلامحسين عمرانى، چاپ اول، 1371
27. درى به خانه خورشيد، سلمان هراتى، چاپ اول، 1368
28. ريشه در ابر، محمدرضا عبدالملكيان، چاپ اول، 1368
29. رجعتسرخ ستاره، على معلم، چاپ اول، آذرماه 60
30. ردپايى بر برف، سعيد بيابانكى، چاپ اول، 1373
31. رباعى امروز، به كوشش محمدرضا عبدالملكيان، چاپ اول، 1366
32. زن، شعر و انقلاب، نزار قبانى (ترجمه دكتر عبدالحسين فرزاد) چاپ اول، 1364
33. زمهرير، سودابه امينى، چاپ اول، 1373
34. سفر سوختن، فاطمه راكعى، چاپ اول، 1369
35. سالهاى تاكنون، عبدالجبار كاكايى، چاپ اول، 1372
36. سوار مشرقى، به كوشش عباس براتىپور، چاپ اول، 1375
37. شعرهاى متبسم، مجيد نظافت، چاپ اول، 1375
38. غزل، خاك، خاطره، غلامحسين عمرانى، چاپ اول، 1369
39. غزالستان، احمد عزيزى، چاپ اول، 1375
40. فلسفه سهروردى، دكتر غلامحسين ابراهيمى دينانى، چاپ دوم، 1367
41. گنجشك و جبرئيل، حسن حسينى، چاپ اول، 1371
42. گفتگوهاى تنهايى، دكتر على شريعتى، چاپ اول، 1362
43. لذات فلسفه، ويل دورانت (ترجمه عباس زرياب) ، چاپ هفتم، 1371
44. لحظههاى سبز، پرويز عباسى داكانى، چاپ اول 45. مرثيه روح، عبدالجبار كاكايى، چاپ اول 46. ما آن شقايقيم، محمدعلى محمدى، چاپ اول، 1370
47. ماه و كتان، يوسفعلى ميرشكاك، چاپ اول، 1369
48. مشق نور، عزيز الله زيادى، چاپ اول، 1367
49. من از رسوم كهن مىگويم، محمدعلى محمدى، چاپ اول، 1370
50. نجواى جنون، ساعد باقرى، چاپ اول، 1365
51. نماز باران، صديقه وسمقى، چاپ اول، 1368
52. هبوط، جلال محمدى، چاپ اول، 1372
53. همصدا با حلق اسماعيل، حسن حسينى، چاپ اول، 1363
54. دريا در غدير، سهيل ثابت محمودى، چاپ اول (ص 261)
پي نوشت :
1. ابراهيم دينانى، غلامحسين، فلسفه سهروردى، ص617
2. همان، ص617 و 616
3. زيادى، عزيزالله، بر مدار صبح، ص80
4. ميرشكاك، يوسفعلى، ماه و كتان، ص93
5. ابراهيم دينانى، غلامحسين، فلسفه سهروردى، ص613-614
6. اسرافيلى، حسين، تولد در ميدان، ص53
7. عزيزى، احمد، غزالستان 8. سعيدى كياسرى، هادى، نامى كه گم شده است، ص100-101
9. قبانى نزار، شعر، زن و انقلاب، ترجمه عبدالحسين فرزاد، ص46
10. امين پور، قيصر، آينههاى ناگهان، ص41
11. قبانى نزار، شعر ، زن و انقلاب، ترجمه دكتر عبدالحسين فرزاد، ص44
12. مطهرى، مرتضى، اخلاق جنسى در اسلام و جهان غرب، ص90
13. دورانت، ويل، لذات فلسفه، ترجمه عباس زرياب خويى، ص131
14. شريعتى، على، گفتگوهاى تنهايى، ص905
15. اسرافيلى، حسين ، تولد در ميدان، ص96
16. عزيزى، احمد ، غزالستان 17 همان.
18. همان.
19. مطهرى، مرتضى، اخلاق جنسى، ص73
20. ميرشكاك، يوسفعلى، ماه و كتان، ص67
21. عليدوستى، همايون، اشك فانوس، ص27
22. اخلاقى، زكريا، تبسمهاى شرقى، ص62
23. ابراهيم دينانى، غلامحسين ، فلسفه سهروردى، ص612
24. عزيزى، احمد، باران پروانه، ص69
25. معلم، على، رجعتسرخ ستاره، ص93- 94
26. مطهرى، مرتضى، اخلاق جنسى، ص87
27. عزيزى، احمد، غزالستان 28. همان.
29. مطهرى، مرتضى، اخلاق جنسى، ص87
30. شريعتى، على، گفتگوهاى تنهايى، ص885 -886
31. امينى، سودابه، زمهرير، ص22
32. همان، ص9
33. عباسى داكانى، پرويز، لحظههاى سبز، ص (123)
34. عزيزى، احمد، غزالستان 35. همان 36. عزيزى، احمد، باران پروانه، ص81
37. ابراهيم دينانى، غلامحسين، فلسفه سهروردى، ص618
38. عزيزى، احمد، غزالستان 39. محمدى، محمدعلى، ما آن شقايقيم، ص141
40. عزيزى، احمد، باران پروانه، ص109
41. عزيزى، احمد، خوابنامه و باغ تناسخ، ص193- 194
42. باقرى، عباس، باران تلخ، ص87-88
43. امين پور، قيصر، تنفس صبح 44. حسينى، حسن، همصدا با حلق اسماعيل، ص30
45. ثابت محمودى، سهيل، دريا در غدير، ص80
46. بيابانكى، سعيد، ردپايى بر برف، ص76
47. عبدالملكيان، محمدرضا، ريشه در ابر، ص55
48. عباسى داكانى، پرويز ، لحظههاى سبز 49. هراتى، سلمان، درى به خانه خورشيد 50. قزوه، عليرضا، از نخلستان تا خيابان، ص113
51. عبدالملكيان، محمدرضا، ريشه در ابر، ص92 تا99
52. محمدى، محمدعلى، من از رسوم كهن مىگويم، ص80
53. عبدالملكيان، محمدرضا، ريشه درابر، ص48تا50
54. محمدى، محمد على، ما آن شقايقيم، ص83-84
55. امينى، سودابه، زمهريز 56. محمدى، محمدعلى، من از رسوم كهن مىگويم، ص36
57. عبدالملكيان، محمدرضا، ريشه در ابر، ص22
/س
