اصحاب نوع اول
برخی از آنها دارای ایمان سطحی بوده اند که برخی از آیاتِ قرآن کریم، در مورد ایمان آنها سخن گفته است؛ مانند آیه ی «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِی نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذِی أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ...»[1]«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به خدا و پیامبرش، و کتابی که بر او نازل کرده، و کتب (آسمانی) که پیش از این فرستاده است، ایمان (واقعی) بیاورید...»
این آیه نشانگر آن است که عده ای از مسلمانان مومن دارای ایمان سطحی بودند و باید مراتب بالاتری از آن را بدست آورند.
اصحاب نوع دوم
در عین حال برخی دیگر از آنان بودند که قرآن نسبت به اسلام شان بصراحت هشدار می دهد و می فرماید: «قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ...»[2] «عربهای بادیه‌نشین گفتند: «ایمان آورده‌ایم» بگو: «شما ایمان نیاورده‌اید، ولی بگویید اسلام آورده‌ایم، امّا هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است!...»اینکه هنوز ایمان وارد قلبهایشان نشده است و این مطلب نشان دهنده آن است که دلهای آنها هنوز با چیزی بنام ایمان آشنا نشده و ایمان شان ظاهری است.
اصحاب نوع سوم
آنچه در این میان بسیار حائز اهمیت است اینکه، عده ای دیگر از اصحاب پیامبر اکرم وجود داشته اند که چنان ایمان در دلهایشان نفوذ کرده بود که از مصادیق «منّا اهل البیت» قرار گرفتند که مدال اهلیت ورود به وادی ولایت اهل بیت علیهم السلام را از خود اهل بیت دریافت کرده بودند. افرادی چون سلمان، ابوذر، مقدار و جعفر بن ابی طالب که بیش از آنکه آنان مشتاق بهشت باشند، این بهشت بود که مشتاق دیدن آنان بود.
ویژگی های اصحاب خاص رسول اکرم (ص)
اما اینکه اصحاب خاص رسول اکرم دارای چه صفاتی بودند که بدین مقام نائل آمدند، می توان آنها را از نگاه زین العباد و سید الساجدین علیه السلام فهمید که حضرت در دعای چهارم صحیفه ی سجادیه تحت عنوان «الصَّلَاةِ عَلَی أَتْبَاعِ الرُّسُلِ وَ مُصَدِّقِیهِمْ» بر آنان صلوات و درود فرستاده است. و صفات متعددی را برای اصحاب رسولان بیان می کنند که به دو مورد از آنها اشاره می شود:
۱. تصدیق کردن در مقابل تکذیب تکذیب کنندگان
تکذیب کردن انبیاء یکی از روش های متداول اقوام و مردم لجوج بوده است که قرآن در آیات مختلف سخن از آن را پیش کشیده است و عاقبت سنگین و دردناکی را برای تکذیب کنندگان وعده داده است؛ مثلاً در سوره مبارکه مرسلات آیه «وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»[3] «وای در آن روز بر تکذیب‌کنندگان!» که اگر ویل را به معنای چاهی در جهنم بگیریم، نشان از درکه ای مخوف در جهنم که ورود و حضور تکذیب کنندگان را بیان می کند؛ همیشه عده ای از مردم در مقابل حق و حقیقت و رسولان، جبهه گرفته و با انواع روش ها آنها را تکذیب می کردند.فراز اول دعای چهارم صحیفه سجادیه
منظور امام سجاد علیه السلام آن است که عده ای رسولان را تکذیب می کردند که اصحاب خاص آن رسولان در صف تکذیب کنندگان نبوده و در حقیقت غائبین صف تکذیب کنندگان بشمار می آمدند چون اینان در کنار رسولان جای داشتند و مشتاق رسولان الهی بوده اند چرا که بحقائق ایمان رسیده بودند؛ چنانکه حضرت فرمودند: «اللَّهُمَّ وَ أَتْبَاعُ الرُّسُلِ وَ مُصَدِّقُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالْغَیبِ عِنْدَ مُعَارَضَةِ الْمُعَانِدِینَ لَهُمْ بِالتَّکذِیبِ وَ الِاشْتِیاقِ إِلَی الْمُرْسَلِینَ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ...»[4]
«بارالها، و پیروان انبیا و تصدیق‌کنندگانِ ایشان از مردم روی زمین که تصدیقشان از عمق قلب بود، آن هم به وقتی که دشمنان به جهت معارضه در مقام تکذیب آنان برآمدند، ولی مؤمنان به سبب حقایق ایمانی مشتاقانه به انبیا روی آوردند...»
تبیین فراز اول دعا
از این فراز چنین فهمیده می شود که پیروان رسولان، اولاً: تصدیق کنندگان آنها بودند.
ثانیاً هنگامی که مخالفین و معاندین به تکذیب رسولان می پرداختند، پیروان حقیقی صفشان از معاندین و تکذیب کنندگان جدا بوده و علت آن نیز عشق به رسولان از طریق رسیدن به حقیقت ایمان است.
ثالثاً: اساساً راه رسیدن به حقیقت ایمان، تصدیقِ رسولان است.
رابعاً: اگر کسی در صف معاندین و تکذیب کنندگان قرار گیرد، قطعاً به حقیقت ایمان که هیچ، به ایمان هم نمی توان دست پیدا کند؛
خامساً: راه رسیدن به ایمان (و نه حقیقت ایمان) یعنی مراتب اولیه ی ایمان، عدم عناد و عدم تکذیب رسولان است؛ یعنی اگر کسی به تکذیب رسولان روی آورد نه تنها به کنه و حقیقت ایمان دست پیدا نخواهد کرد که حتی به ظاهر ایمان هم توانایی رسیدن نخواهد یافت.
پس اولین صفت اصحاب خاص پیامبر، ایستادن با عشق و ایمانی حقیقی در صف حضرت، است.
2. همراه کردن نیکو
امام سجاد علیه السلام در فراز دوم در مورد صفت دوم اصحاب خاص، می فرمایند: «اللَّهُمَّ وَ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ خَاصَّةً الَّذِینَ أَحْسَنُوا الصَّحَابَةَ...»[5] «بارالها و به خصوص اصحاب محمد(ص) آنان که شرط مصاحبت او را به‌خوبی پاس داشتند...»همراهی و مصاحبت نیکو با پیامبر است که باعث شده جزء اصحاب خاص قرار گیرند؛ در مورد همراهی و مصاحبت نیکو باید گفت که امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: «صُحبَةُ الوَلِیِّ اللَّبِیبِ حَیاةُ الرُّوحِ»[6] «مصاحبت با دوست خردمند، زندگانى روح است.»
تبیین حدیث
با توجه به این حدیث، مصاحبت با ولیِ مطلق خدا که هم دوست است و هم سرپرست انسانهاست، چه زندگانی و حیات جاودانه ای به انسان می بخشد؛ چنانچه برخی مانند اویس قرنی، ندیده عاشق نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم شدند.
منظور از مصاحبت نیکو
در حدیثی آمده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:«لَا یَکْمُلُ الْمُؤْمِنُ فِی إِیمَانِهِ حَتَّى تَکُونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ حِلْمٌ یَرْدَعُهُ عَنِ الْجَهْلِ وَوَرَعٌ یَحْجِزُهُ عَنِ الْمَعَاصِی وَکَرَمٌ یَحْسُنُ بِهِ صُحْبَتُهُ.»[7]
«ایمان مومن کامل نمى‌شود تا در او سه صفت نباشد حلم و بردبارى که او را از جهالت دور کند و ورع و پارسائى که او را از گناه باز دارد و کرامتى که همنشینى و مصاحبت با او را نیکو کند.»
تبیین حدیث
با توجه به این حدیث نورانی، می توان گفت: راه رسیدن به مصاحبت نیکو، آن است که انسان دو خصلت بسیار حیاتی را در وجود خودش زنده کند، اول: حلم در مقابل جاهل و نادانان، و دوم: تقوا در مقابل گناه و وسوسه شیطان.
نتیجه حدیث
در نتیجه ناگفته پیداست که کسی که این دو صفت را در وجود خود احیا کند، مصاحبت نیکو با پیامبران بدست می آورد. مصاحبت نیکو نیز بدون اطاعت بی چون و چرا بدست نمی آید؛ چون انسانی که هنوز تابع دستورات و فرامین رهبرش نیست، چگونه می تواند از صحابه خاص گردد. چون کسانی که شرف مصاحبت خاص رسول اکرم را پیدا کرده اند، مورد سلام و تحیت امام سجاد علیه السلام واقع می شوند؛ و دریافت سلام، بدون داشتن مقام در نزد خاتم الانبیاء، غیر ممکن است.
پس با این ترتیب دو صفت از اصحاب خاص در این بیان نورانی امام سجاد علیه السلام بیان شد؛ اول: تصدیق واقعی، و دوم: مصاحبت نیکو با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم).
پی نوشت:
