تاثير آبياري محدود بر خصوصيات فنولوژيک،

حميد جباري(دانشجوي کارشناسي ارشد زراعت پرديس ابوريحان- دانشگاه تهران)، غلامعباس اکبري (استاديار پرديس ابوريحان - دانشگاه تهران )، جهانفر دانشيان (استاديار پژوهش موسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر کرج)، ايرج اله دادي (استاديار پرديس ابوريحان - دانشگاه تهران) و نسترن شهبازيان (استاديار پرديس ابوريحان - دانشگاه تهران).
تاريخ دريافت: 86/7/26
تاريخ پذيرش: 86/10/15

چکيده

به منظور بررسي اثر آبياري محدود بر خصوصيات فنولوژيک، مورفولوژيک و زراعي نه هيبريد آفتابگردان، سه آزمايش جداگانه در قالب طرح بلوک هاي کامل تصادفي با سه تکرار در مزرعه پژوهشي موسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر کرج انجام شد. در آزمايش اول که در شرايط مطلوب اجرا گرديد، گياهان بر اساس 60 ميلي متر تبخير از تشتک تبخير آبياري شدند، در حالي که در آزمايشات دوم و سوم در شرايط محدود اجرا گرديدند آبياري بر اساس 120 و 180 ميلي متر تبخير از تشتک تبخير کلاس A صورت پذيرفت. نتايج آزمايشات اثرات معني دار آبياري محدود را بر صفاتي نظير ارتفاع گياه، قطر طبق، عملکرد دانه و عملکرد روغن در سطح يک درصد نشان داد. تعداد روز تا رسيدن به مرحله پر شدن دانه در سطح يک درصد تحت تأثير آبياري محدود قرار گرفت ولي اثر آبياري بر تعداد روز تا رسيدن به مرحله غنچه دهي معني دار نبود. بيشترين عملکرد دانه از آبياري بعد از 60 ميلي متر تخير (شاهد) به ميزان 2933 کيلوگرم در هکتار بدست آمد و در شرايط محدوديت شديد در آبياري عملکرد با افت 83 درصدي به 500 کيلوگرم در هکتار تقليل يافت. هيبريدهاي مورد بررسي نيز در تمامي صفات تفاوت معني دار داشتند. همچنين بيشترين عملکرد دانه در سطوح آبياري محدود از هيبريد آلستار ( به ترتيب 1671 و 701 کيلوگرم در هکتار) و در شرايط آبياري مناسب از هيبريد مهر (3861 کيلوگرم در هکتار) به دست آمد.
کلمات کليدي : آبياري محدود، آفتابگردان، مرحله پر شدن دانه، عملکرد دانه، عملکرد روغن

مقدمه

آبياري يکي از مهمترين عوامل محدود کننده توليد در کشاورزي در طي دوره گرم و خشک مي باشد کمبود آب و کاهش سريع منابع آن به طور فزاينده اي مهمترين موضوع در بسياري از نقاط جهان بويژه نواحي خشک و نيمه خشک دنيا محسوب مي شود. تا وقتي که بزرگ ترين مصرف کننده آب در جهان است، کارايي استفاده از آب در کشاورزي نيازمند حفاظت منابع محدود آن مي باشد. افزايش کارايي استفاده از آب مي تواند با استراتژي هاي بسياري حاصل گردد که يکي از اين راه کارها تغيير توان گياهان زراعي براي توليد عملکرد قابل قبول تحت شرايط کم آبياري و آبياري محدود است.
آفتابگردان (Helianthus annuus L.) يک محصول زراعي متحمل به خشکي با سيستم ريشه اي عميق و جستجوگر مي باشد. به اين دليل همواره کشت آن به اراضي ديم و نيمه خشک اختصاص يافته است. در اوايل دهه 1970 با معرفي اولين هيبريدهاي آفتابگردان تحول عظيمي در زمينه کشت و کار اين گياه صورت پذيرفت. با توجه به متحمل بودن هيبريدهاي آفتابگردان به شرايط کم آبي و خشکي، پژوهش هاي زيادي در مورد اثرات تنش کم آبي و محدوديت در آبياري بر خصوصيات فنولوژيک توسط دانشيان (1)، مورفولوژيک توسط گوکسوي و همکاران، فيزيولوژيک توسط کياني و همکاران و زراعي توسط رشدي و همکاران و فلاجا و همکاران صورت گرفته است.
نتايج تحقيقات دانشيان (1) در ارزيابي عکس العمل لاين هاي والدي آفتاگردان در سطوح خشکي 60 و 180 ميليمتر تبخير نشان داد که تنش در کليه تيمارها سبب تأخير در زمان نمو زايشي آفتابگردان مي شود. وزين و زماني (3) تفاوت هاي درون گونه اي در فنولوژي آفتابگردان را به دليل اختلافات ژنتيکي و حساسيت آن ها به طول روز و دما بيان کردند. گيمنز و فررز، نيز کاهش معني دار اجزاء عملکرد، عملکرد و شاخص برداشت ژنوتيپ هاي آفتابگردان را در واکنش به تنش خشکي گزارش کرده اند. در بررسي گوکسوي و همکاران اثر آبياري در سه مرحله رشدي تشکيل طبق، گل دهي و دانه دهي آفتابگردان ارزيابي گرديد و بيشترين عملکرد دانه در بين تيمارها به ميزان 4056 کيلوگرم در هکتار از آبياري در هر سه مرحله رشدي به دست آمد و اين سه مرحله به عنوان ضروري ترين مراحل آبياري براي آفتابگردان شناخته شدند. اردم و همکاران نيز کاهش معني دار ارتفاع، قطر طبق و عملکرد آفتابگردان را در شرايط تنش کم آبي گزارش کردند. رشدي و همکاران در آزمايشاتي اثر تنش کم آبي را بر صفاتي نظير قطر طبق، تعداد دانه در طبق، وزن صد دانه، عملکرد دانه و عملکرد روغن آفتابگردان ارزيابي کردند. نامبردگان اظهار داشتند که تنش اثر معني داري بر صفات مذکور داشته و باعث کاهش آن ها شده است.
با توجه به اينکه تنش خشکي و کم آبي مهمترين عامل محدود کننده توليد محصولات کشاورزي در جهان به شمار مي رود ارزيابي اثرات آبياري محدود بر خصوصيات مختلف گياه آفتاگردان و شناسايي ارقام مقاوم مهم مي باشد. بنابراين در اين تحقيق ضمن شناسايي هيبريدهايي که در شرايط آبياري محدود از تحمل و پايداري مطلوبي برخوردارند صفات مرتبط با تحمل در آنها نيز ارزيابي گرديد.

مواد و روش ها

به منظور ارزيابي تاثير آبياري محدود بر خصوصيات فنولوژيک، مورفولوژيک و زراعي هيبريدهاي آفتابگردان سه آزمايش در مزرعه پژوهشي موسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر کرج با همکاري پرديس ابوريحان در سال 1385 اجرا گرديد. بدين منظور سه آزمايش به صورت مجزا در قالب طرح بلوک هاي کامل تصادفي در سه تکرار اجرا شد و در هر آزمايش نه هيبريد آفتابگردان مورد ارزيابي قرار گرفتند. آزمايش اول در شرايط آبياري مناسب (مطلوب) اجرا شد و زمان آبياري کليه کرت ها بر اساس 60 ميلي متر تبخير از تشتک تبخير کلاس A از زمان کاشت تا پايان دوره رشد گياه بود. آزمايش دوم و سوم در شرايط آبياري محدود اجرا گرديد و زمان آبياري کليه کرت هاي آزمايشي به ترتيب بر اساس 120 و 180 ميليمتر تبخير انجام شد. زمان اعمال محدوديت در آبياري بر اساس روش پيشنهادي چيمنتي و هال، پس از استقرار گياه در مرحله 6 تا 8 برگي در کرت هاي آزمايشي بود. هيبريدهاي مورد استفاده در اين طرح شامل هيبريدهاي زودرس A74×R95 ، CMS26 ×R10 ، آلستار و هيبريدهاي متوسط رس و ديررس ايروفلور، هايسان 33، مهر، آذرگل، هايسان 36 و بروکار بودند. خاک محل آزمايش داراي بافت لومي شني، وزن مخصوص ظاهري 1/43 گرم بر سانتي متر مکعب، ميزان هدايت الکتريکي 1/4 ميلي موس بر سانتي متر و ميانگين اسيديته خاک تا عمق 80 سانتي متري حدود 7/8 بود. قبل از آماده سازي زمين جهت تعيين کود مصرفي نمونه برداري مرکب از خاک انجام شد و بر اساس توصيه موسسه خاک و آب، 150 کيلوگرم در هکتار کود فسفر از منبع فسفات آمونيوم قبل از کاشت و 200 کيلوگرم در هکتار کود نيتروژن از منبع فسفات آمونيوم و اوره (در دو مرحله، 100 کيلوگرم در هکتار قبل از کاشت و 100 کيلوگرم در هکتار در مرحله شش تا هشت برگي) در زمين پخش شد و با دستگاه فاروئر جوي و پشته روي زمين ايجاد گرديد. البته براي تهيه زمين اجراي آزمايش ابتدا يک شخم نيمه عميق با گاو آهن برگردان دار و بعد از آن دو ديسک عمود بر هم اعمال گرديد. هر کرت آزمايشي داراي چهار خط به طول پنج متر و با فاصله 60 سانتي متر بود. فاصله بوته ها روي خطوط کاشت نيز 25 سانتيمتر در نظر گرفته شد. فاصله بين آزمايشات جداگانه 6 متر و فاصله بين تکرارها سه متر تعيين گرديد. در طول دوره رشد، يادداشت برداري هاي لازم از مراحل فنولوژيک گياه شامل مراحل غنچه دهي و پر شدن دانه، هر سه روز يک بار و بر اساس روش اشنايدر و ميلر، صورت پذيرفت. در زمان رسيدگي فيزيولوژيک گياه از هر کرت آزمايشي شش طبق به طور تصادفي برداشت گرديد و قطر آن ها به وسيله خط کش اندازه گيري و ميانگين آن به عنوان قطر طبق منظور گرديد. تعداد کل برگ در گياه در پايان گرده افشاني شمارش گرديد و ارتفاع گياه نيز از سطح زمين تا نوک طبق، از شش بوته انتخابي از هر کرت در هنگام رسيدگي گياه اندازه گيري شد. براي ارزيابي وزن هزار دانه پس از توزين دو نمونه 100 دانه اي از هر کرت، ميانگين نمونه ها در عدد 10 ضرب شده و به عنوان وزن هزار دانه در نظر گرفته شد. همچنين، سه متر مربع از هر کرت جهت ارزيابي عملکرد دانه برداشت گرديد و درصد روغن دانه با استفاده از دستگاه NMR در آزمايشگاه بخش دانه هاي روغني مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر اندازه گيري و عملکرد روغن از حاصلضرب عملکرد دانه در درصد روغن محاسبه شد. نتايج حاصل از آزمايشات جداگانه به صورت تجزيه مرکب ادغام گرديد. ولي قبل از انجام آن، آزمون يکنواختي واريانس اشتباهات آزمايشي با استفاده از آزمون بارتلت نرم افزار SAS بين سه آزمايش آبياري مطلوب، آبياري محدود پس از 120 ميلي متر و آبياري محدود پس از 180 ميليمتر تبخير از تشتک تبخير به عمل آمد. در اين بررسي تمام صفات اندازه گيري شده از يکنواخت بودن اشتباهات آزمايشي در هر سه آزمايش برخوردار بودند، بنابراين تجزيه مرکب داده ها با فرض ثابت بودن محيط و تيمار توسط نرم افزار SAS صورت گرفت و ميانگين ها نيز به روش دانکن در سطح احتمال پنج درصد مقايسه گرديدند.

نتايج و بحث

تأثير تنش بر فنولوژي گياه

آبياري محدود تعداد روز از سبز شدن تا مرحله غنچه دهي گياه را تحت تأثير خود قرار نداد و هر سه ميزان آبياري در يک گروه آماري قرار گرفتند (جداول 1 و 2). اين در حالي است که تعداد روز تا مرحله پر شدن دانه در سطح يک درصد تحت تأثير آبياري محدود قرار گرفت (جدول 1). نتايج مقايسات ميانگين در جدول 2 نشان داد که آبياري محدود منجر به افزايش پنج درصدي تعداد روز تا شروع پر شدن دانه گرديد . عدم وجود رطوبت کافي در مرحله گلدهي باعث کاهش سرعت گلدهي، طولاني تر شدن اين دوره و تأخير در ورود به مرحله پر شدن دانه شد.
نتايج تحقيقات دانشيان (1) در ارزيابي عکس العمل لاين هاي والدي آفتابگردان در سطوح خشکي 60 و 180 ميليمتر تبخير نيز نشان داد که تنش در کليه تيمارها سبب تأخير در زمان نمو زايشي آفتاگردان گرديد. هيبريدهاي بررسي شده در اين آزمايش از نظر خصوصيات فنولوژيک ذکر شده در سطح يک درصد اختلاف معني دار داشتند (جدول 1). تفاوت بين هيبريدها از نظر تعداد روز تا مرحله غنچه دهي با تفاوت بين تعداد روز تا مرحله پر شدن دانه هماهنگ بود (جدول 2). هيبريدهاي هايسان 33 و A74 × R95 به ترتيب بيشترين و کمترين تعداد روز از سبز شدن تا مرحله غنچه دهي و پر شدن دانه را دارا بودند (جدول 2). تفاوت هاي درون گونه اي در فنولوژي آفتاگردان به دليل اختلاف ژنتيکي بين هيبريدهاي مورد مطالعه مي باشد(3). اثرات متقابل آبياري و هيبريد فقط بر مرحله غنچه دهي در سطح پنج درصد معني دار بود (جدول 1). در شرايط آبياري بعد از 60 ميليمتر تبخير بيشترين و کمترين تعداد روز تا مرحله غنچه دهي به ترتيب به هيبريدهاي هايسان 33 با 38 روز و A74 × R95 با 28/6 روز تعلق داشت ( جدول 3). در تيمار آبياري محدود بعد از 120 ميليمتر تبخير نيز هيبريد هايسان 33 با 39/3 روز بيشترين و هيبريد A74 × R95 به ترتيب با 28 روز کمترين تعداد روز تا مرحله غنچه دهي را دارا بودند (جدول 3). همچنين در تيمار آبياري محدود بعد از 180 ميليمتر تبخير هيبريد هايسان 33 با 39/3 روز بيشترين و هيبريد A74 × R95 به ترتيب با 29/3 روز کمترين تعداد روز تا مرحله غنچه دهي را دار بودند (جدول 3). نتايج نشان داد که اعمال آبياري محدود بعد از 180 ميلي متر تبخير باعث افزايش تعداد روز تا غنچه دهي تمام هيبريدهاي مورد بررسي اعم از ديررس و زودرس گرديد، در حالي اعمال آبياري محدود بعد از 120 ميلي متر تبخير با وجود افزايش تعداد روز تا غنچه دهي هيبريدهاي ديررس و متوسط رس، کاهش تعداد روز تا مرحله غنچه دهي سه هيبريد زودرس A74 × R95 ، CMS26 ×R103 و آلستار را در پي داشت( جدول 3).

تأثير تنش بر مورفولوژي گياه

تجزيه واريانس مرکب داده ها نشان داد که تعداد کل برگ تحت تأثير آبياري محدود قرار نگرفته است (جدول 1). همان طور که انتظار مي رفت تعداد کل برگ به دليل اعمال محدوديت در آبياري از مرحله هشت برگي گياه تغيير محسوسي نکرد. قبلاً نيز ثابت ماندن تعداد کل برگ آفتابگردان در شرايط آبياري محدود و تنش خشکي در آزمايشات گيمنز و فررز و گوکسوي و همکاران تاييد شده است.
هيبريدهاي مورد بررسي از لحاظ تعداد برگ اختلاف معني داري داشتند (جدول 1). در اين آزمايش هيبريدهايي با طول دوره رشد طولاني (ديررس) تعداد برگ بيشتري از هيبريدهايي با طول دوره رشد کوتاه (زودرس) داشتند (جدول 2). گيمنز و فررز نيز بيان کردند که تعداد برگ در هيبريدهاي ديررس در حدود 30 درصد بيشتر از هيبريدهاي زودرس مي باشد. اثرات متقابل آبياري و هيبريد بر تعداد کل برگ معني دار نبود (جدول 1).
نتايج تجزيه واريانس مرکب داده ها تفاوت معني داري را بين سطوح آبياري از نظر ارتفاع نهايي گياه در سطح احتمال يک درصد نشان داد و اعمال محدوديت در آبياري باعث کاهش معني دار اين صفت مورفولوژيک گرديد (جداول 1 و 2). کاهش 34 درصدي ارتفاع نهايي گياه (جدول 2) به موازات افزايش کاهش رطوبت خاک در تيمار محدوديت شديد در آبياري را مي توان به اختلال در فتوسنتز به واسطه تنش کم آبي و کاهش توليد مواد فتوسنتزي جهت ارائه به بخش هاي در حال رشد گياه و نهايتاً عدم دستيابي گياه به پتانسيل ژنتيکي از نظر ارتفاع نسبت داد. گوکسوي و همکاران نيز تأثير منفي آبياري محدود را بر ارتفاع گياه گزارش کرده اند.
در اين آزمايش هيبريدهاي مورد بررسي از نظر ارتفاع نهايي گياه تفاوت معني داري در سطح احتمال يک درصد داشتند (جدول 1) که وجود تفاوت هاي ذاتي و ژنتيکي باعث به وجود آمدن اين اختلافات گرديد. در مطالعه اخير هيبريد مهر از ارتفاع بيشتري برخوردار بود (جدول 2) که دليل آن ديررس بودن، داشتن تعداد گره بيشتر و عوامل ژنتيکي گياه مي باشد. اثر متقابل آبياري و هيبريد بر ارتفاع گياه در سطح احتمال پنج درصد معني دار بود (جدول 1) و مشخص گرديد که هيبريدهاي ديررس هم در شرايط آبياري مطلوب و هم در شرايط آبياري محدود بعد از 120 ميلي متر برتري محسوسي نسبت به هيبريدهاي زودرس از نظر ارتفاع گياه داشتند که با نتايج رابينسون مطابقت دارد. اين در حالي است که در شرايط آبياري محدود بعد از 180 ميليمتر هيبريد زودرس A74 × R95 ارتفاع بيشتري نسبت به ساير هيبريدها داشت (جدول 3). در شرايط آبياري نرمال هيبريدهاي ديررس مثل هيبريد مهر بيشترين ارتفاع گياه را به ميزان 162 سانتيمتر دارا بودند، در حالي که کمترين ارتفاع گياه در شرايط نامبرده به هيبريد CMS26 × R103 با 108/1 سانتيمتر تعلق داشت (جدول 3). بيشترين و کمترين ارتفاع گياه در شرايط آبياري محدود بعد از 120 ميلي متر به ترتيب به هيبريدهاي آذرگل با 110/7 سانتي متر و ايروفلور با 86/2 سانتي متر تعلق داشت (جدول 3). در شرايط آبياري محدود بعد از 180 ميليمتر نيز هيبريد A74 × R95 با 109/8 سانتيمتر حائز بيشترين ارتفاع گياه شد و هيبريد ايروفلور با 74/5 سانتيمتر کمترين ارتفاع گياه را به خود اختصاص داد (جدول 3). بنابراين نتايج حاصل نشان مي دهد که هيبريدهاي ديررس آزمايشي حساسيت بيشتري به شرايط آبياري محدود از نظر ارتفاع گياه داشتند.

نتايج تجزيه واريانس در جدول 1 نشان مي دهد که اثر آبياري، اثر هيبريد و اثرات متقابل آن ها بر قطر طبق معني دار بود. مقايسه ميانگين هاي مربوط به اين صفت در جدول 2 نشان مي دهد که آبياري محدود در شديدترين سطح اعمال شده آن (آبياري بعد از 180 ميليمتر تبخير) باعث کاهش معني دار قطر طبق نسبت به تيمار شاهد و سطح ديگر آبياري محدود گرديد، به طوري که کمترين قطر طبق با 40 درصد کاهش نسبت به شرايط آبياري مطلوب مربوط به تيمار آبياري بعد از 180 ميلي متر تبخير بود. در تحقيقات رشدي و همکاران (2) و فررز و همکاران نيز کاهش معني دار قطر طبق آفتابگردان در شرايط تنش کم آبي گزارش شده است. در اين مطالعه بيشترين قطر طبق به هيبريد آلستار به ميزان 11/9 سانتيمتر تعلق داشت (جدول 2). هيبريد آلستار علاوه بر تحمل به خشکي بالا و زودرس بودن، با کارايي بالا در تخصيص مواد فتوسنتزي به اندام زايشي خود توانست بالاترين قطر طبق را در ميان ساير هيبريدها کسب نمايد. بررسي سطوح اثرات متقابل در جدول 3 نشان داد که بيشترين قطر طبق در سطوح آبياري بعد از 60، 120 و 180 ميليمتر تبخير، به هيبريد آلستار به ترتيب با 15/2 ، 10/5 و 9/2 سانتيمتر تعلق داشت.

اين در حالي است که کمترين قطر طبق در سطوح آبياري نام برده به ترتيب به هيبريدهاي آذرگل (11/5 سانتي متر)، هايسان 36 (7/4 سانتي متر). و مهر (6/2 سانتي متر) تعلق داشت (جدول 3). حساسيت بيشتر هيبريدهاي ديررس به کمبود رطوبت خاک و تخصيص ماده خشک کمتر به طبق آن ها باعث نتايج حاصله گرديد.

عملکرد دانه

همان طور که در جداول 1 و 2 مشاهده مي شود عملکرد دانه تحت تأثير آبياري محدود قرار گرفت و با افزايش تخليه رطوبتي خاک، به شدت کاهش يافت. بيشترين عملکرد دانه از آبياري بعد از 60 ميلي متر تبخير به ميزان 2933 کيلوگرم در هکتار بدست آمد و در شرايط آبياري محدود بعد از 180 ميلي متر و تبخير، عملکرد با افت 83 درصدي به 500 کيلوگرم در هکتار تقليل يافت (جدول 2). نتايج تحقيقات مختلفي کاهش عملکرد دانه آفتابگردان را در شرايط آبياري محدود بيان کرده است. در اين تحقيق هيبريدهاي مورد بررسي تفاوت معني داري از نظر عملکرد دانه داشتند (جدول 1). هيبريد آلستار با عملکرد 2012 کيلوگرم در هکتار بيشترين عملکرد دانه را در بين هيبريدهاي مورد بررسي کسب نمود (جدول 2). هيبريد آلستار با توجه به طول دوره رشد نسبتاً کوتاه به عنوان مکانيسمي براي فرار از خشکي و قطر طبق نسبتاً بزرگ که باعث افزايش تعداد دانه در طبق - به عنوان مهمترين جزء عملکرد- مي شد، توانست عملکرد دانه مطلوبي را کسب نمايد. تنوع زيادي در ميان هيبريدهاي مورد بررسي از نظر پاسخ به سطوح مختلف آبياري وجود داشت (جدول 1). فررز و همکاران نيز تنوع ذاتي ميان ژنوتيپ هاي آفتابگردان را هم در واکنش عملکردشان نسبت به خشکي و هم پتانسيل عملکردشان در شرايط آبياري مطلوب مشاهده کردند. در اين آزمايش بيشترين عملکرد دانه در شرايط آبياري مناسب متعلق به هيبريدهاي مهر و ايروفلور به ترتيب به ميزان 3861 و 3699 کيلوگرم در هکتار بود، ولي در تيمارهاي آبياري بعد از 120 و 180 ميلي متر تبخير هيبريد آلستار بيشترين عملکرد دانه (به ترتيب 1671 و 701 کيلوگرم در هکتار) را به دست آورد. با توجه به نتايج مي توان بيان کرد که با افزايش تخليه رطوبت خاک، هيبريدهاي ديررس به دليل ناتواني در تطبيق مراحل فنولوژيک خود و نياز آبي بيشتر نسبت به هيبريد زودرس آلستار، با شيب کاهش عملکرد شديدتري مواجه شدند، به طوري که هيبريد آلستار در هر دو سطح آبياري محدود بيشترين عملکرد دانه را کسب نمود (جدول 3). تغييرات فنولوژيک ايجاد شده در گياه به دليل ايجاد مقاومت بيشتر در برابر خشکي و کاهش اثرات مخرب آن نقش مهمي را در پايداري عملکرد دارا مي باشد. همچنين هيبريد هايسان 33 در تيمارهاي آبياري مطلوب و آبياري محدود بعد از 120 ميلي متر کمترين عملکرد دانه را کسب نمود که نشان دهنده پتانسيل پايين عملکرد اين هيبريد حتي در شرايط آبياري مطلوب مي باشد (جدول 3). اين در حالي است که در تيمار آبياري محدود بعد از 180 ميلي متر هيبريد ايروفلور با وجود عملکرد بالا در شرايط آبياري مطلوب حائز کمترين عملکرد دانه بود که نشان دهنده حساسيت بالاي اين هيبريد آفتابگردان به محدوديت شديد در آبياري است (جدول 3).

عملکرد روغن

در اين پژوهش اثر آبياري محدود و اثر هيبريد بر عملکرد روغن در سطح يک درصد و اثر متقابل آن ها بر اين صفت در سطح پنج درصد معني دار بود (جدول 1). نتايج نشان داد که با افزايش تخليه رطوبتي خاک در شرايط آبياري محدود عملکرد روغن کاهش مي يابد، به طوري که اعمال آبياري محدود بعد از 180 ميلي متر تبخير باعث کاهش 85 درصدي عملکرد روغن گرديد (جدول 2). نتايج حاصل با گزارشات منتشر شده در اين زمينه توسط گيمنز و فررزد و گوکسوي و همکاران مطابقت دارد. همچنين در ميان هيبريدهاي مورد بررسي هيبريد آلستار به دليل دارا بودن عملکرد دانه بالاتر، عملکرد روغن بيشتري نيز داشت (جدول 2). گيمنز و فررز، نيز تفاوت از نظر ميزان روغن دانه را در بين ارقام آفتابگردان بيان کرده اند. بررسي سطوح اثرات متقابل در اين آزمايش نشان داد که هيبريد مهر در تيمار آبياري شاهد به دليل دارا بودن درصد روغن بالا، عملکرد روغن بيشتري (1869 کيلوگرم در هکتار) نيز داشت، در حالي که در تيمارهاي آبياري محدود، هيبريد آلستار با توجه به عملکرد دانه بالاتر نسبت به ساير هيبريدها توانست بيشترين عملکرد روغن (به ترتيب 737 و 260 کيلوگرم در هکتار) را کسب نمايد (جدول 3). همچنين هيبريد هايسان 33 در تيمارهاي آبياري مطلوب و آبياري محدود بعد از 120 ميلي متر کمترين عملکرد روغن را کسب نمود که به دليل عملکرد دانه بسيار پايين اين هيبريد در شرايط نام برده مي باشد (جدول 3). اين در حالي است که هيبريد ايروفلور با وجود عملکرد روغن بالا در شرايط آبياري مطلوب حائز کمترين عملکرد روغن در تيمار آبياري محدود بعد از 180 ميلي متر بود (جدول 3). به طور کلي نتايج آزمايش نشان داد که هيبريدهاي آفتابگردان عکس العمل هاي متفاوتي به سطوح مختلف آبياري محدود از منظر مورفوفنولوژيکي مي دهند و صفات مرتبط با مرحله زايشي گياه نظير قطر طبق و عملکرد دانه بيشتر تحت تأثير آبياري محدود قرار مي گيرند.
با توجه به نتايج حاصل آبياري بعد از 60 ميلي متر تبخير مي تواند در رسيدن به عملکرد مطلوب در گياه آفتابگردان قابل توصيه باشد. همچنين در اين آزمايش هيبريد آلستار به دليل قطر طبق نسبتاً بزرگ توانست بيشترين عملکرد دانه را در سطوح آبياري محدود بدست آورد در حالي که در شرايط آبياري مطلوب (مناسب) هيبريد مهر و ايروفلور حائز بيشترين عملکرد دانه گرديد.

سپاسگزاري

بدين وسيله از همکاري سرکار خانم معصومه نعيمي و آقايان عليرضا مقدم خمسه، رضا اميري، امير حسن شيراني راد و ابراهيم فرخي در اجراي اين تحقيق تشکر و قدرداني مي گردد.

منابع
1. دانشيان ج. 1381. گزارش نهايي گزينش لاين هاي متحمل به کم آبي آفتابگردان. موسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر کرج، بخش تحقيقات دانه هاي روغني.
2. رشدي م.، ح. شريف آباد، م. کريمي، ق. نور محمدي و ف. درويش. 1385 . بررسي اثرات تنش کم آبي بر عملکرد و اجزاي عملکرد دانه ارقام آفتابگردان. مجله علوم کشاورزي، جلد 12، شماره 1، صفحات 109 تا 122.
3. وزين ف. و ا. زماني. 1384. اثر تاريخ کاشت بر فنولوژي، اجزاي عملکرد و عملکرد دانه دو رقم آفتابگردان، مجله دانش کشاورزي ايران، جلد 2، شماره هاي 3 و 4، صفحات 59 تا 73.
منبع: پژوهش در علوم کشاورزی
/خ