خط رقاع و توقیع مورد علاقه گرافیست‌ها

امروزه شاهد این هستیم که خطوط رقاع و توقیع علاوه بر توجه هنرمندان خوشنویسان، مورد پسند تایپوگرافی و گرافیست ها واقع شد و بسیاری از افراد علاقه مند به این خطوط در حوزه گرافیک هستند.

خط رِقاع
رِقاع خطی است که بر اثر نیاز به تندنویسی و مختصر نوشتن در مکاتبات در گذشته به کار می‌رفته است. خط رقاع از توقیع به وجود آمده و به همین سبب از آسانی و روانی برخوردار است. میرعلی هروی در رسالۀ مداد الخطوط گفته است: (... باریکِ توقیع را رِقاع نامید از برای آنکه در آن وقت رقعه‌ها را به آن خط می‌نوشته‌اند).

در عین حال که صورت‌ها و شکل‌های حروف رقاع در حالت مفرد و مرکب شبیه ثلث و توقیع است، اما با آن‌ها تفاوت دارد، اکثر حلقه‌ها و گره‌ها از قبیل: ف، ق، م، و، لا بسته نوشته می‌شوند(غیر از ص، ط، ع).

حرکت گردش قلم در رقاع آزادتر از ثلث و توقیع، و برخلاف ثلث ملایم و سریع است. خطی است تمام دور و کمتر از یک ششم سطح در آن وجود دارد. حروف آن پُر و فربه و تداخل در آن مرسوم نیست بلکه فاصله ای منظم در نوشتن آن رعایت می‌شود.

ناصر طاووسی خوشنویس برجسته رقاع نویس در مباحث و کلاس‌های خود اینگونه اظهار دارد که خطوط در گذشته کاربردی بوده‌اند و برای هر کار خاصی خط مخصوصی استفاده می‌شده است. برای مثال از خط "غبارالحلبه" برای نامه نویسی استفاده می‌شده است، چرا که علاوه بر ریز بودن خط، با سرعت هم نوشته می شده است. حلبه غباری است که از خاک پای سم اسب‌ها بلند می‌شود و این خط ریز را از این جهت به این غبارها تشبیه کرده اند.

کاربرد خط رقاع
خط رقاع نیز بیشتر در سر‌لوح سوره‌ها، و نیز صفحۀ پایانی قرآن‌ها و کتاب‌ها برای ذکر تاریخ و نام بزرگان و کاتب به کار می‌رفته و در ایران و کشورهای اسلامی رواج داشته است.

میرزا حبیب اصفهانی در صفحۀ 60 تذکرۀ خط و خطاطان، ابوالفضل احمد بن محمد (ابن الخازین) را واضع خطوط توقیع و رقاع دانسته‌ است، اما می‌توان گفت وی در به کمال رساندن این خطوط نقش بسزایی داشته است و قبل از وی در عهد عباسیان به کار می‌رفته است.

اساتید خط رقاع
استادان سبعه ـ یاقوت مستعصمی به همراه شش شاگرد برجسته‌اش(شاگردان بی واسطۀ یاقوت) در اقلام ستّه را(استادان سبعه) گفته‌اند که از این قراراند: یاقوت مستعصمی، ارغون بن عبدالله کاملی، یوسف مشهدی، شیخ احمد سهروردی، مبارکشاه بن قطب(زرین قلم)، نصرالله طبیب و سید حیدر گنده نویس.

ناصر طاووسی خوشنویس برجسته رقاع نویس گفت: پس از خط ثلث، وزرا و امرا برای امضا کردن دیوان‌ها و رساله‌های نوشته شده، خطی مخصوص به نام توقیع ایجاد کردند که دراصطلاح امروزی به همان امضا گفته می شود. پس از مدتی این خط در میان مردم هم رواج یافت و به خاطر زیبایی آن درسر سوره های قرآن نیز استفاده شد. همچنین در مساجدی که به دستور امرا و حاکمان ساخته شد، کتیبه هایی با این خط مزین شده است.

با گذشت زمان نیاز به خطی برای نامه رسانی احساس شد. پس با ایجاد خط رقاع قاعده طولانی خطوط را کنار زدند. رقاع به معنی تکه نویسی خطی زیبا، منعطف، خوانا و با سرعت روی تکه های کاغذ نوشته می شد.

پس از مدتی این خط کاربردهای دیگری چون استفاده در سر سوره های قرآن پیدا کرد. همچنین کتاب هایی چون مثنوی معنوی، کتب علمی با این خط به زیور طبع آراسته شده اند. این خط به دلیل انعطافی که داشت، تا زمان قاجاریه مورد توجه بود، اما وقتی صنعت چاپ وارد شد، این خط کلا به فراموشی سپرده شد.

زمانی که کار مرمت کتب را شروع کردم، متوجه فراموشی این خطوط شدم که از زوایای مختلف شروع به بررسی و تحقیق کردم.

افراد دیگری نیز با این خطوط آشنا هستند، اما برخی از این دوستان قاعده و اصول را نمی‌دانند و بیشتربا احساس با این خطوط برخورد می‌کنند، همچنین معتقدم کپی برداری از قدما دراین هنر چندان زیبا نیست، پس با توجه به نیاز امروز، این هنرخوشنویسی را در فضای گرافیکی و مدرن پیش گرفتم که تا به امروز مقبول واقع شده است.

صورت و اشکال خط رقاع به صورت مفرد و در ترکیب مانند خط ثلث و خط توقیع است و شباهت بسیار زیادی به خط توقیع دارد. اختلافات رقاع با توقیع به شرح زیر است:
تفاوت خط توقیع با رقاع بیشتر در درشتی و ضخامت بیشتر حروف نسبت به رقاع است و قوس‌ها نیز کم انحناترند. در خط رقاع دور بیشتر از توقیع است.
در خط رقاع زبانه ی قلم، در تراش کوتاه تر از توقیع است.
حروف رقاع ریزتر و لطیف تر از حروف توقیع نوشته می شود.
در منتصبات رقاع مانند الف و کاف و لام ترویس (سَرک) لزومی ندارد.

معنی و ریشه رقاع
کلمه «رِقاع» جمع رُقعَه است، به معنی پاره‌ها و نوشته‌های مختصر و نیز به معنی صفحه کوچک است. «خط رِقاع» از جمله خطوط ششگانه در خوشنویسی اسلامی است. این خط از خط ثلث مشتق شده است، که اغلب برای مکاتبات خصوصی بر روی کاغذهایی در ابعاد کوچک و یا نگارش کتاب‌ها و جزوه های عرفی و غیر مذهبی و داستان ها و حکایت ها رواج داشت است.

خط رقاع بر اثر نیاز به تندنویسى و مختصر نوشتن، در نامه نگاری ها بکار مى‌رفته است. و از نظر تشابه و مقایسه با خط فارسی شبیه خط شکسته نستعلیق در مقابل خط نستعلیق است.

به طوری که از مکتوبات به دست می آید، خط توقیع و فرزندش خط رقاع که از جد خود خط ثلث پدید آمدند، در دوران‌های پیشین در تمام ممالک اسلامی رایج و متداول بوده و پس از رواج قلم إجازه در ترکیه و ممالک عربی متروک شده است ولی در ایران تا‌کنون معمول و متداول است.

این خطوط مورد پسند تایپوگرافی و گرافیست ها واقع شد و می توانم بگویم افراد علاقه مند به این خطوط بیشتر در حوزه گرافیک هستند.

حالا سوال پیش می آید که چطور می‌توان خطوط خاموش را زنده کرد؟ برای روشن کردن هر خطی باید ابتدا خود فرد به موضوع اشراف کامل داشته باشد.

همچنین باید نیاز امروز را سنجید. برای مثال در فضای گرافیک نیاز به خطی احساس شد که منعطف باشد و بتوان آن را با اشکال مختلف هندسی، ترنج و... تطبیق داد.

رقاع خطی است گرم و نرم که حرکت قلم در گردش آن آزادتر از ثلث و توقیع و تقریباً تمام آن دور است و کمتر از یک ششم سطح در آن دیده می شود. حرکت قلم در آن سریع و حروف پر و فربه و کوتاه نوشته می شود. و بدین جهت قلم آن مدوّر یعنی دو نیش آن مساوی تراشیده می شود.

این خط بیشتر بدون اعراب و حرکات و تزیینات، و گاهی با اندک تزیین و جزیی حرکات نوشته می شود. رقاع مانند خط إجازه در پایان قرآن و کتاب و تعیین تاریخ و نام امراء و بزرگان و نام نویسنده نیز بکار برده می شده است.

بعضی از خطاطان در اختصار و کوچک کردن کلمات رقاع افراط کرده اند تا جایی که چند حرف را از کلمه‌ای انداخته و آن را به صورت رمز و اشاره یا علامت در آورده اند، که این کار شایسته نیست و باید خوشنویس تا حد امکان اصول و قوانین خط را رعایت کرده و حذف و تصحیفی درآن روا ندارد.

به طوری که از مکتوبات به دست می آید، این خط در دوران های پییشین در تمام ممالک اسلامی رایج و متداول بوده و پس از رواج إجازه در ترکیه و ممالک عربی متروک شده است ولی در ایران تا کنون معمول و متداول است.

رقاع جمع رقعه به معنای پاره ها، نامه ها، نوشته های مختصر و همچنین صفحه کوچک است.

رقاع خطی است گرم و نرم ، آزاد و رها و مدور و متغیّر . انیس و مونس کاتب ، موزون و آهنگین ، حرکات قلم در ید کاتب ملایم، سریع و رقصنده است.

مفردات رقاع فربه و ریزه و کوتاه اندام، سهولت و سرعت در نگارش آن با وجود حفظ خسروانی زیبا.

قلم رقاع از توقیع انتزاع شده و اشکال آن در فردیت و ترکیب شباهت به توقیع و ثلث دارد.

خط توقیع که از فروع و فرزندان خط ثلث به وجود آمده است دارای ویژگی ریزتر از ثلث است و در ترکیبات فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث است و در قدیم برای نوشتن فرمان­‌ها و توشیحات به‌کار می‌­رفته‌ است.

رقاع بر اثر تندنویسی و مختصر نویسی خط توقیع به‌وجود آمده‌ است و در شرح‌­ها و توضیحات اول و آخر قرآن‌ها و کتاب­‌ها دیده می­‌شود. که در این مقاله به معرفی خط رقاع پرداختیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خطوط ایرانی بپردازیم.

تا پیش از این خط ثلث و همچنین نستعلیق در گرافیک استفاده می شد، اما به دلیل عدم انعطاف، پاسخگوی نیاز هنرمندان نبود و همین باعث می شد کلمات دو تکه شوند، گاهی بعضی از حروف کوتاه و بلند نوشته شوند تا در قالب اشکال هندسی جای گیرند. در واقع ناموزون بودن فرم منجر به الهام گرفتن از این خطوط خاموش شد.

در زنده کردن دیگر خطوط نیز باید این موارد رعایت شود و علاوه بر اشراف بر خط، نیاز امروز را سنجید و آن را در قالب و فرم امروزی گنجاند.

اما در مورد خط توقیع باید گفت که:
قلم توقیع که به نام تواقیع نیز مشهور است، از اقلام سته و گروه خط‌های مستدیر و قوسی است. این خط از مشتقات خط ثلث است.

«خط توقیع» پس از خط ثلث به وجود آمده است و از جمله خطوط ششگانه می باشد. شکل و ظاهر خط توقیع، گواه و دلیلی قاطع است که از مشتقات ثلث می باشد.

توقیع به معنی امضاء کردن نامه و فرمان، و نشان کردن برنامه و منشور است و نیز پاسخ هایی است که بزرگان و دولتمردان، زیر پرسش‌ها و درخواست هایی که از ایشان می‌شود، می‌نویسند.

همچنین خلفا و وزیران بر پشت کتاب های داستان و نامه‌ها می‌نوشتند و آن را قلم توقیعات، به صورت جمع، نیزگفته‌اند.

توقیع‌نویسی از دیرباز بین حکَام و فرمانروایان رواج داشته‌است. و قضات سجلّات محکمه را بدین خط می نوشته‌اند.

کوچکتر بودن حروف توقیع از ثلث، و در بعضی موارد پیروی از خط نسخ، موجب سهولت و روانی آن در کتابت شده است. در این خط پنج دانگ دور و یک دانگ سطح وجود دارد.

در خط توقیع، قواعد حروف و کلمات مانند خط ثلث است به جز چند مورد:
1)قطّ قلم در توقیع دارای شیب کمی است، برخلاف ثلث که زاویه سر قلم دارای شیب زیادی است. زیرا در خط توقیع پُری و فربهی (قوت و ضعف) حروف یکسان و یکنواخت است بر خلاف ثلث که 2)دارای تشعیرات است و به قطّ قلم محرّف نیاز دارد.
3)حروف توقیع گردتر و گودتر از ثلث نوشته می شود، و تقویر و استداره در توقیع بیشتر است.
4)منتصبات توقیع مانند ثلث با ترویس (سَرک) می باشد ولی در غیر منتصبات بعضی حروف را می توان بدون ترویس نوشت.
5)در توقیع حروف فاء، قاف، میم، واو را هم به صورت باز (فتح) و هم به صورت بسته (طمس) می توان نوشت.
6)در خط توقیع اندازه حروف و کلمات کوچک تر و فشرده ترمی باشد و بدین سبب آسان تر از ثلث خوانده می شود.

در گذشته خط توقیع برای نوشتن پایان قرآن‌ها، کتاب‌ها، نام سفارش‌دهنده و یا نام کسی که کتابت به او اهدا می‌شد و تاریخ و مکان تحریر و نام کاتب به کار می‌رفت. توسعه و تکامل توقیع به طور کامل در اواخر قرن پنجم هجری قمری صورت گرفت. اما امروزه استفاده از این خط در بین گرافیست‌ها رایج شده است.

خط توقیع بر دو گونه نوشته می شود: یکی شیوه ی متداول در ممالک عربی به نام خط إجازه (که مانند خط نسخ و ثلث است و سر هم نوشته می شود و برای دستورات حکومتی، نامه‌ها و اسناد استفاده می شود)، دیگری شیوه ای که کتاب «صبح الاعشی» معرفی کرده و نمونه هایش از لابلای قطعات استادان مشاهده می گردد.

مؤلف کتاب «مصور الخطّ العربی»، خط إجازه را با خط توقیع یکی می‌داند و عنوان می‌کند که آن یکی از اقلام قدیمه است و إجازه یعنی گواهینامه، که نوشتن گواهینامه خطّ خطاطان از سوی استادان در میان عثمانیان متداول بوده است بدین جهت به خط إجازه معروف شده است. از قرن نهم و دهم خط اجازه دیده شده است.


تفاوت خط رقاع با توقیع در چیست؟
صورت و اشکال خط رقاع به صورت مفرد و در ترکیب مانند خط ثلث و خط توقیع است و شباهت بسیار زیادی به خط توقیع دارد. اختلافات رقاع با توقیع به شرح زیر است:

تفاوت خط توقیع با رقاع بیشتر در درشتی و ضخامت بیشتر حروف نسبت به رقاع است و قوس‌ها نیز کم انحناترند. در خط رقاع دور بیشتر از توقیع است.

در خط رقاع زبانه ی قلم، در تراش کوتاه تر از توقیع است.

حروف رقاع ریزتر و لطیف تر از حروف توقیع نوشته می شود.

در منتصبات رقاع مانند الف و کاف و لام ترویس (سَرک) لزومی ندارد.

ترویس چیست؟
ترویس یا طره یکی از اصطلاحات رایج خوشنویسی می باشد. در بیشتر خطوط به خصوص در اقلام سته (در دوره حافظ کاملا رایج بودند) ، ابتدای بعضی از حروف دارای زاییده کوتاه و تیزی به طرف پایین است که آن را در اصطلاح «طره یا سرک» و در زبان عربی «ترویس» و در زبان ترکی «زلف» می نامند. طره در واقع همچون زلفی بر حروف است و در زیبایی خطوط مختلف تاثیر بسزایی دارد.
در خط تعلیق ، طره الف افراشته «ط» ابتدای «ک» و «ل» در سمت چپ و در خطوط محقق ، ریحان ، ثلث ، توقیع و رقاع در سمت راست قرار دارد.
در خط نسخ فقط افراشته حرف «ط» گاهی با طره نوشته می شود. 

در خط نستعلیق هیچ کدام از حروف با طره نوشته نمی شود و در خط شکسته نستعلیق فقط حرف الف آن هم زمانی که به حرف دیگری متصل شود با طره ای در سمت چپ نوشته می شود.

به طوری که از مکتوبات به دست می‌آید،  خط توقیع و فرزندش خط رقاع که از جد خود خط ثلث پدید آمدند، در دوران های پییشین در تمام ممالک اسلامی رایج و متداول بوده و پس از رواج قلم إجازه در ترکیه و ممالک عربی متروک شده است ولی در ایران تا کنون معمول و متداول نبوده است.

خط توقیع که از فروع و فرزندان خط ثلث به وجود آمده است دارای ویژگی ریزتر از ثلث است و در ترکیبات فشرده‌تر و اتصالاتش بیشتر از ثلث است و در قدیم برای نوشتن فرمان­‌ها و توشیحات به‌کار می‌­رفته‌ است.

رقاع بر اثر تندنویسی و مختصر نویسی خط توقیع به‌وجود آمده‌است و در شرح‌­ها و توضیحات اول و آخر قرآن‌ها و کتاب­‌ها دیده می­‌شود. که در این مقاله به معرفی خط توقیع پرداختیم. در ادامه با ما همراه باشید تا در مقاله بعدی به خط رقاع بپردازیم.

معرفی کوتاهی از استاد ناصر طاووسی رقاع نویس مشهور ایرانی
استاد ناصر طاووسی متولد 1349 در شهر نجف اشرف و محل سکونت فعلی ایشان شهر قم می‌باشد.

استاد طاووسی از چهارده و پانزده سالگی با نقاشی، مشغول به کار هنری شدند. اما مدتی بعد به عرصه خوشنویسی روی آوردند. البته خانواده ایشان در این هنر پیشینه داشتند و جد اعلای مادری ایشان، محمدهادی، از نثر نویسان دربار ناصری در زمان قاجار بود.

نگاه ایشان به کار در حرفه‌های هنری علی‌الخصوص خوشنویسی این است که باید با فکر و مهندسی پیش رفت و هنرمند محدود به مشق عملی یا به اصطلاح کاغذ سیاه کردن نشود.

در واقع ایشان روزی 7 ساعت مشق نظری و تفکر و تحقیق را در کنار 2 ساعت مشق عملی، بسیار بهتر و ارزشمندتر از 10 ساعت مشق عملی صرف می‌دانند.

عقیده استاد بر این است که با توجه به چنین مسائلی، خلاقیت و ایده‌های جدید ظاهر می‌شود و رشد پیدا می‌کند.

نظر ایشان در رابطه با جایگاه خوشنویسی در عصر پیشرفت‌های دیجیتالی و تایپوگرافی این است که تایپوگراف باید خط را خوب بشناسد و اصول، مبانی و قواعد آن را به‌خوبی بلد باشد.

همچنین سبک‌ها و مکاتب را بداند تا بتواند از فرم‌های گوناگون، متناسب با موضوع کاری استفاده کند و آثار ممتازی را تولید کند. با رعایت تمام این نکات، کار تایپوگراف کامل می‌شود درغیر این‌صورت ناقص می‌ماند و به پیشرفت و موفقیت حرفه‌ای دست نمی‌یابد.

اما درکل به این باور دارند که هنرهای دیجیتالی مثل تایپوگرافی نمی‌تواند جایگزین هنر هزارساله و اصیل خوشنویسی شود چراکه رایانه، قابلیت‌های تفکر خلاقانه و مهارت دستی هنرمند را هرگز نخواهد داشت.

از علایق ایشان، دیدن فیلم‌هایی از آثار بزرگان و معماری‌های فاخر است و گاهی دیدن چنین آثاری برای استاد الهام‌ بخش است.

استاد ناصر طاووسی، کار کردن برای خدا و ا‌ئمه را وظیفه خود می‌دانند و آرزوی ایشان اسطوره شدن در عرصه خوشنویسی است.

رتبه های کسب شده:
مقام اول جشنواره ی جشنواره ها، سال ۱۳۹۰ رضوی
مقام اول جشنواره حافظ قرآن، شیراز سال ۱۳۹۱
مقام اول جشنواره آثار و تولیدات حوزه هنری، کرمانشاه سال ۱۳۹۱
مقام اول جشنواره «وقف چشمه همیشه جاری»، تهران سال ۱۳۹۰
مقام اول جشنواره خلیج فارس، بندر عباس سال ۱۳۹۱
مقام اول جشنواره «فاطمه کوثر هستی» سال ۱۳۸۸
مقام اول جشنواره «کریمه ی اهل بیت» سال ۱۳۹۰
مقام اول جشنواره «بسیج هنرمندان» سال ۱۳۹۱
مقام اول جشنواره خوشنویسی «تبسّم قلم» وغیره
آثار منتشر شده:
کتابت کل قران به قلم غُبار  در یک ورق۵۰×۷۰
کتابت منتخب مفاتیح الجنان "ارتباط با خد"
کتابت دعای کمیل
کتابت دعای مکارم الاخلاق
کتابت منتخب صحیفه سجادیه
کتابت سوره ی مبارکه یاسین و دیگر جزء های قرآن کریم
کتابت بر روی جلد کتب های دینی و مذهبی وادبی
انتشار وتالیف رساله ای درآموزش ورسم الخط توقیع ورقاع
 
نمایشگاه ها و اجراهای برجسته:
1) نمایشگاه اشراق، انجمن خوشنویسان قم سال ۱۳۹۱
2) نمایشگاه کشور مالزی سال ۱۳۹۱
3) نمایشگاه درآفریقا(کشور سنگال)
4) نمایشگاه درکشور ترکیه
5) نمایشگاه در کشور لبنان
6) نمایشگاه موزه امام علی (ع)، تهران سال ۱۳۹۲
7) نمایشگاه بین المللی قرآن کریم، مصلی تهران سال های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲
8) نمایشگاه رسول مهر سال ۱۳۹۱
9) نمایشگاه صبا، تهران سال ۱۳۹۱
10) نمایشگاه در سال همایش سازمان تبلیغات اسلامی سال ۱۳۹۱
11) نمایشگاه در شهر گروزنی جمهوری چچنستان روسیه سال 1398 شمسی
12) مرمت آثار هنری خطی ادوار مختلف (عهد ایلخانی،تیموری،زندیه،قاجار) برای کتابخانه خطی آستان قدس رضوی، کتابخانه خطی حرم حضرت معصومه، کتابخانه خطی ملک، و مجموعه داران شخصی
 
سوابق مدیریتی و فعالیت های جانبی:
داوری درچند جشنواره مانند:
1) جشنواره نمایشگاه بین المللی قران کریم در رشته نسخ 
2) داوری درجشنواره ی اسماء الحسنی در خانه هنرمندان
3) مدیریت بخش هنرهای تجسمی نمایشگاه بین المللی قران کریم
4) استاد راهنما در مقطع دکتری در دانشگاه ملی لندن 
5) تدریس در دانشگاه مفید قم 
6) مدرس رسمی انجمن خوشنویسان قم 
7) تدریس در هنرستان هنرهای زیبای استان قم
8) اجرای چندین ورکشاپ با موضوع شناخت خطوط فراموش شده رقاع وتوقیع

در پایان:
جا دارد که از دلسوزی، همراهی و راهنمایی اساتید معظم و ارجمند خود در تعلیم و تربیت و انتقال معلومات و تجربیات ارزشمند، در کنار برقراری رابطه صمیمی و دوستانه و ایجاد فضایی به دور از تشریفات، برای کسب هنر و دانش خوشنویسی، تاریخ هنر جهانی اسلام، بر خود وظیفه میدانم در کسوت شاگردی از زحمات ارزشمند استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد ابوالفضل خزاعی تقدیر و تشکر نمایم. از خداوند متعال برای این اساتید عزیزم، سلامتی، موفقیت و همواره شاگرد پروری را مسئلت دارم.

شاگرد شما، ابوالفضل رنجبران

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.