قرآن کریم، با روش روانشناختی اجتماعی، از دو راه می خواهد مردم را از تجاوز به اموال یتیمان بازدارد: نخست، از راه توجه دادن به مکافات دنیوی، که ممکن است دیگران با یتیمان شخص ستمگر همان کنند که او با یتیمان دیگر کرده است؛ دوم، از راه گوشزد کردن عذاب اخروی که می فرماید: این اموال، در واقع، آتشی است که آنها فرو می بلعند، و حقیقت آن، در قیامت آشکار می شود: (إن الذین یأکلون أموال الیتامی ظلما إنما یأکلون فی بطونهم نارا وسیصلون سعیرا). این آیه را از آیاتی برشمرده‌اند که دلیل بر تجسم اعمال است؛ یعنی اعمال نیک، در صورت های زیبا تجسم مییابند، و رفتارهای زشت و ظالمانه، در صورت‌هایی زشت و زننده و آزاردهنده پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم درباره یتیم نوازی و رسیدگی به آنان جملات جالبی دارند؛ از قبیل:
• محبوب ترین خانه های شما در نظر خداوند، خانه ای است که در أن یتیمی احترام شود.
• در بهشت خانه ای به نام خانه شادمانی هست. تنها و تنها کسی به این خانه می رود که یتیمان دین باور را شاد سازد.
• أیا دوست داری دلت نرم شود و به حاجت خود برسی؟ به یتیم مهرورزی کن، او را نوازش نما و از غذای خویش به او بخوران تا دلت نرم شود و به حاجت خود برسی.
تفقد و رسیدگی به مردم، به ویژه گرفتاران و دردمندان، نیازمند احوالپرسی، رسیدگی، سرکشی و ... در یک کلمه - «تفقد»ند. گاهی یک احوالپرسی و سلام، شادابی روح و نشاط زندگی برای هر دو طرف پدید می آورد. گاهی نوشتن یک نامه یا ارتباط تلفنی، سر زدن به همسایه، عیادت بیمار و شرکت در یک مجلس ختم یا عروسی، سرآغاز بسیاری از دوستی‌های ماندگار و زنده شدن دل ها می شود. حضرت رسول در این زمینه فرمودند: «دلها بر دوستی آن که به آنها نیکی کند و دشمنی آنها که بدانها بدی کند، سرشته شده است. در این میان، برخی بیشتر به کمک نیاز دارند؛ به ویژه آنهایی که زمانی موقعیتی داشته و اکنون بد آورده اند. آن حضرت می فرماید: «به عزیزی که خوار گشته و توانگری که تهیدست شده و دانشمندی که در روزگار نادانان تباه گردیده است، مهربانی کنید».
تا توانی به جهان خدمت محتاجان کن ... به دمی یا درمی یا قلمی یا قدمی
مردم داری، اخلاق زیبنده مسلمانی است که میخواهد از الگوهای دینی و ارزش‌های مکتبی الهام بگیرد و زندگی اسلامی داشته باشد. حافظ گوید:
ای صاحب کرامت شکرانه سلامت ... روزی تفقدی کن، درویش بینوا را
تأکید اسلام در جذب دیگران بر عمل استوار است: «گفتار بی عمل، چک بی محل است؟ و مردم داری، اخلاق انبیا و اولیاست. جواد محدثی گوید:
هر حرف که پشتوانه آن عمل است ... هنگام حساب، محکم و بی خلل است
بر گفته خشک، اعتباری نبود ... گفتار بلا عمل، چک بی محل است
بر گفته خشک، اعتباری نبود ... گفتار بلا عمل، چک بی محل است
بخشش، جود و سخاوت آن است که آدمی به دیگران از سر لطف، بخشش کند، و در این کار چیزی جز رضای حق نطلبد و حتی انتظار شکر و ستایش هم در سر نپروراند. نقطه مقابل این اخلاق پسندیده، صفت بخل است. بعضی علمای اخلاق، سخاوت را ثمرة بخل میدانند. امام علی به پیروانش سفارش می کند که اگر بزرگی می خواهید، اهل سخاوت باشید. بر همین اساس به پسر ارجمندش، امام حسین ، می فرماید: من جاد ساد؟ هرکه جود و بخشش کند، به سروری و بزرگی رسد». فردوسی گوید:
چو بخشنده باشی، گرامی شوی ... به دانایی و داد، نامی شوی
سخاوت، حد وسط و میانه بخل و اسراف، و عبارت است از: «صرف کردن مال در مصرفی واجب یا مستحسن». سخی آن است که هر چیز سزاوار باشد، خواه به حسب شرع، و خواه به حسب مروت و عادت مضایقه نکند. مثلی است که می گوید: «آدم، خوب است مثل آره باشد». اره نیمی از خانه را به طرف خود، و نیم دیگر را به طرف مقابل می فرستد. این مثل کنایه از آن است که انسان بهره مند و سودبرنده، باید به دیگران هم سود برساند. پیامبر خدا صلی الله علیه واله و سلم درباره جایگاه این صفت می فرماید: السخاء خلق الله الأعظم؛ «بخشندگی، بزرگترین خوی خداوند است». حضرت امیر علیه السلام نیز بخشندگی را دوستی آور و زیبا کننده اخلاق میشمارد. سعدی گوید:
شرف مرد به جود است و کرامت به سجود ... هر که این هر دو ندارد، عدمش به ز وجود
نکته مهمی که پیشوایان معصوم علیهم السلام من در کنار توصیه به بخشش یادآوری فرموده اند این است که بخشندگی و سخاوتمندی، آن گاه ارزشمند است که در راه حق و برای رضای خدای کریم باشد؛ ولی اگر کسی در راه معصیت و گناه دست و دل بازی کند نمی توان او را سخاوتمند و بخشنده نامید. سیره عملی معصومان شیعه، سرشار از بخشش‌های آشکار و پنهان است که اشاره بدان کتاب مطولی می طلبد.
منبع: اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی ، دکتر داود رجبی‌نیا، صص386-382، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ اول، 1391
