قرآن را می‌توان هر روز جور دیگر دید و پس از هر بار سیراب شدن از چشمه زلال آن لذت تازه‌ای احساس کرد و نکات تازه‌تر و ناب‌تری کشف کرد؛ می‌توان در یک آیه و بلکه در یک کلمه آن فرو رفت و غرق شد. قرآن کتاب محکمی است که چینش و گزینش حروف، کلمات، عبارت‌ها، آهنگ و معانی آن را خداوند حکیم و آگاه بر عهده داشته و در جای جای آن هزاران هزار نکته ناگفته نهفته است.
مسئله ارتباط و تناسب معنایی آیات قرآن کریم همچون دیگر مباحث قرآنی با مخالفت‌ها و موافقت‌های بسیاری مواجه شده و جنجال‌های فراوانی را برانگیخته است. آن چنان که برخی مقتضای اعجاز قرآن را از هم گسیختگی آیات آن دانسته و برخی وحدت و یکپارچگی منطقی و ادبی سوره‌های قرآن کریم را معجزه همه معجزه‌های دیگر شمرده‌اند.
آنچه در این نوشتار مورد بحث است چیزی فراتر از تناسب و ارتباط آیات، یعنی «ساختار هندسی» سوره‌های قرآن است. گرچه «تناسب و ارتباط آیات» مقدمه ضروری ساختار هندسی سوره‌ها محسوب می‌گردد، اما الزام به معنای آن نیست. در مبحث ساختار هندسی سوره به دنبال یافتن پاسخی برای این سؤال مهم هستیم که آیا مجموع آیات سامان یافته در یک سوره، هدف خاص و معینی را دنبال می‌کند و یا هر سوره مشتمل بر آیاتی است که هرچند در بین برخی از آنها تناسب وجود دارد اما در مجموع درس‌های پراکنده‌ای هستند که چه بسا هیچ گونه تناسبی بین آنها نباشد؟ اگر هر سوره دارای هدف واحدی است نحوه ارتباط آیات مختلف المضامین با این هدف چگونه است؟ مثلا اگر سوره بقره یک هدف محوری و اصلی داشته باشد مطالبی همچون تقسیم انسان‌ها به سه گروه، جریان حضرت آدم، داستان بنی اسرائیل و احکام شرعیه مطرح شده در سوره و سایر مباحثی که هریک در فضای خاصی تنفس می‌کنند چگونه زیر یک سقف گردهم می‌آیند؟! آیا جمع نمودن همه این امور پراکنده کشف یک واقعیت است یا تکلفی بی سود؟!
[ساختار هندسی سوره‌ها]
اگر نهال «ساختار هندسی سوره‌ها» به بار بنشیند و سیمای پرفروغ آن از پس زنگار شبهات رخ نمایاند. بزودی آثار و برکات آن در همه مباحث قرآنی اعم از علوم قرآنی و تفسیر آشکار گشته و عطر دل انگیز آن سراسر بوستان قرآن را فرا می‌گیرد. آنگاه همه قرآن پژوهان و شیفتگان معارف بلند قرآنی را سرمست کرده و به تحسین وا می‌دارد.از دیرباز هر محققی که از دریچه تناسب آیات به سوره‌های قرآن نگریست، ارتباط آنها را در مجموع سوره درک کرده و با شور و شعف زایدالوصفی از اهمیت والای آن سخن گفته است. ابن عربی در کتاب سراج المریدین می‌نویسد: ارتباط آیات قرآن با یکدیگر به حدی است که همچون یک کلمه، معانی آن منسجم و مبانی آن منتظم و علم بسیار ارزنده ای است که ساختار هندسی سوره‌های قرآن خداوند به روی ما راهی بدان گشود، چون برای آن اهلی نیافتیم ناگزیر، بر آن مهر زده و بین خود و خدا قرار داده و به وی برگرداندیم.
« امام فخر رازی» در مورد سوره بقره گفته است: هرکس در لطایف نظم و بدایع ترتیب این سوره تأمل کند، خواهد دانست که قرآن همان طور که از جهت فصاحت الفاظ و شرافت معانیش معجزه است. به سبب نظم و ترتیب آیاتش هم اعجاز دارد.؟ «شیخ ولی الدین ملوی» می‌گوید: هرکس منکر تناسب بین آیات قرآن باشد قطعا ادعایش بی دلیل بوده و بیراهه رفته است، زیرا قرآن کریم براساس لوح محفوظ، ترتیب یافته و تمام آیات آن از نظر ترتیب، توقیفی بوده و اسلوب و نظم شگفت انگیز آن معجزه‌ای است آشکار.
«زرکشی» علم مناسبت را علم شریفی می‌داند که موجب تقویت عقل است و ارزش سخن هر گوینده‌ای به واسطه این علم روشن می‌گردد. او معتقد است که مفسران به خاطر دقت و صعوبتی که در علم مناسبت است کمتر بدان پرداخته‌اند، درحالی که این علم از ارزش و اهمیت بسزایی برخوردار است. آنگاه برای تأیید سخن خود به کلامی از «فخر رازی» استشهاد می‌کند که گفته است: «بیشتر لطایف قرآن در ترتیب و روابط بین آیات آن قرار دارد.»
از متأخرین نیز استاد بزرگوار «علامه طباطبایی» بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفا مجموعه‌ای از آیات پراکنده و بدون جامع واحدی نمی‌باشد، بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را نشان می‌دهد و می‌گوید: این که خداوند هر دسته از آیاتی را جدا از دسته دیگر قرار داده و نام سوره بر هریک نهاده، شاهد بر این است که یک گونه انسجام و پیوستگی در هر مجموعه وجود دارد که در قسمتی از یک مجموعه و یا میان هر سوره و سوره دیگر، آن پیوستگی خاص وجود ندارد. از این درمی یابیم که اهداف و مقاصد مورد نظر در هر سوره با سوره‌های دیگر تفاوت دارد. هر سوره برای بیان هدف و مقصد خاصی عرضه شده است که سوره جز با پایان یافتن آن هدف و رسیدن به آن مقصد پایان نمی‌یابد.
مرحوم علامه رحمه الله در مقدمه هر سوره فشرده‌ای از مطالب گسترده آن را بیان داشته و اهداف و غرض اصلی سوره را برشمرده است و بسیاری از برداشت‌های تفسیری خود را بر پایه غرض اصلی سوره بنا کرده است. در آغاز قرن اخیر نیز «شیخ محمدعبده» صاحب تفسیر المنار همین نظریه را تحت عنوان «الوحدة الموضوعیة للسور» مطرح کرده است و تأکید می‌کند که فهم هدف هر سوره کمک شایانی است به مفسر تا به طور دقیق به مقاصد سوره پی برد و به معانی آیه‌های هر سوره نزدیک شود. شاگرد وی «سید رشیدرضا» در تفسیر المنار، این نظر استاد را به خوبی توضیح داده است.
ادامه دارد...
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر،صص18-13، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵
