از نظر تاریخی، ساختار هندسی سوره‌ها یکی از نتایج اعتقاد به ارتباط و تناسب آیات است. به عبارت دیگر از انواع ارتباط آیات، ارتباط آنها براساس یک محور اصلی و غرض واحد در سوره است که مراد اصلی نظریه ساختار هندسی سور نیز همان است. قرآن پژوهان در ترسیم چگونگی ارتباط آیات، نظرات متفاوتی ارائه کرده‌اند که می‌توان آنها را بر حسب میزان ارتباط به شرح زیر دسته بندی کرد: دیدگاه نخست، تناسب فقط بین آیاتی است که در یک مرحله نازل شده است. شهید دکتر محمد حسینی بهشتی در کتاب روش برداشت از قرآن تحت عنوان «درک ارتباط ارگانیک آیات قرآن» این نظریه را مطرح کرده است و می‌گوید:
هیچ لزومی ندارد که تمام آیات یک سوره با هم ارتباط داشته باشند بلکه تنها بین آیاتی که در یک مرحله نازل شده‌اند می‌توان بدنبال تناسب و ارتباط بود، زیرا شرایط نزول هریک با دیگری متفاوت است. بنابراین اگر آیات یک سوره در پنج مرحله نازل شده باشند، پنج نوع ارتباط متفاوت بین آنها برقرار است و حتی ممکن است آیه‌ای به تنهایی نازل شده باشد و در این صورت هیچ گونه ارتباطی با آیات قبل و بعدش نداشته باشد. ایشان در انتها هشدار می‌دهند که «درست کردن رابطه مصنوعی بین آیاتی که هیچ گونه ارتباطی با هم ندارند موجب فهم انحرافی از آیات شده و برداشت ناصحیح از آیه را به وجود می‌آورد.»
وجود تناسب در مورد آیاتی که یکجا نازل شده‌اند یک امر ضروری است و از حداقل شرایط حکمت و بلاغت در سخن است. اما سخن در این است که آیا در چینش آیات در یک سوره که بنا بر تحقیق، توقیفی و به امر رسول خدا بوده است تنها به همین حداقل اکتفاء شده و از سایر ارتباط‌ها غفلت شده است؟! نقد و بررسی این نظریه را به مباحث آتی می‌سپاریم.
آیات همجوار با یکدیگر ارتباط دارند
گروه دیگری از محققان معتقدند که ارتباط آیات قرآن فراتر از ارتباط موجود بین آیات با هم نازل شده است. به اعتقاد آنها بین کلیه آیات هم جوار در یک سوره ارتباط و مناسبت وجود دارد و وظیفه مفسر کشف این ارتباط شگفت انگیز است. «شیخ ولی الدین ملوی» می‌گوید: کسانی که به دلیل نزول پراکنده قرآن برحسب وقایع مختلف منکر وجود تناسب بین آیات هر سوره شده‌اند؛ دچار توهم‌اند جان کلام این است که قرآن از لحاظ نزول برحسب وقایع و رویدادهاست و اما از جهت ترتیب مطابق حکمت است. پس مصحف بر وفق لوح محفوظ ترتیب یافته و تمام آیات و سوره‌هایش توقیفی است، چنانکه یکباره به بیت العترة نازل شد. و اسلوب و نظم شگفت انگیز آن معجزه‌ای است آشکار. و آنچه در هر آیه پیش از هر چیز باید بحث شود این است که آیا آن آیه تکمیل کننده آیه قبلی یا مستقل می‌باشد. سپس بحث شود که وجه مناسب آیه مستقل با ما قبلش چیست؟منظور از تناسب آیات در کتب الاتقان و البرهان که هریک بخشی را به «معرفة المناسبات بین الآیات» اختصاص داده‌اند نیز همین است. مؤلفان این کتب پس از آنکه معنای لغوی «مناسبت» را ذکر کرده‌اند، تناسب بین آیات را به وجود ارتباط عقلی، حسی، خیالی یا انواع دیگر علاقه‌ها بین آیات تعریف می‌کنند و درباره فایده چنین ارتباطی چنین می‌نگارند که: و فایده تناسب این است که: اجزاء سخن گردن یکدیگر را می‌گیرند و بدین ترتیب ارتباط قوت یابد و کلام مانند ساختمان محکمی می‌شودکه قسمت‌های مختلف آن باهم سازگار باشند.
و سپس به بیان انواع ارتباط‌های ظاهری و غیر ظاهری بین آیات و اسباب آنها می‌پردازند. بدیهی است که اگر ارتباط آیات به دقت ترسیم گردد می‌توان در پرتو این روابط لطایف و نکات تفسیری بسیاری را استخراج نمود و بر پندارهای ناروایی که از گسیختگی ظاهری قرآن پدید می‌آید خط بطلان کشید. چنین ارتباطی را می‌توان تنها به عنوان یکی از مقدمات نظریه ساختار هندسی سوره‌ها محسوب کرد ولی هرگز معادل با آن نیست. در تناسب آیات، مفسر یا اصولا توجهی به هدف و غرض اصلی سوره ندارد و یا حداکثر آن را مقدمه و ابزاری برای کشف روابط بین آیات می‌داند.
چنانچه «البقاعی» که در تفسیر گرانقدر خود بیش از هر چیز به تناسب آیات و سور توجه داشته است نیز این قاعده را از زبان استاد خود نقل می‌کند که اگر غرض اصلی سوره را بیابیم می‌توانیم از آن به عنوان وسیله‌ای مطمئن برای شناخت مناسبات آیات استفاده کنیم. او معتقد است که: قاعده کلی که در شناخت مناسبات آیات در تمام قرآن مفید است آن است که در غرضی که سوره در جهت آن سیاق یافته دقت کنی و در مقدماتی که آن غرض بدآن‌ها نیازمند است نظرنمایی، و قرب و بعد مراتب آن مقدمات را نسبت به مطلوب و غرض اصلی بررسی کنی اگر این را تعقل نمایی نظم بین هر آیه با آیه دیگر و هر سوره با سورۂ دیگر به طور مفصل روشن می‌شود.
از این سخن عالمانه به حقیقت دیگری نیز پی می‌بریم که نشانگر نارسایی و ناتوانی روش توجه محض به ارتباط آیات و نیازمندی آن به «ساختار هندسی سور» است. بدین معنا که اگر مفسری در صدد تفسیر آیات قرآن بر اساس روابط و مناسبات حاکم بین آنها برآید و برای کشف این روابط در آیات شریفه تعمق و دقت نماید بتدریج متوجه خواهد شد که روابط موجود تنها در پرتو یک غرض واحد که حاکی از سیاق آیات و نظام حاکم بر آن است شکل منطقی و قابل قبول به خود می‌گیرد و ارتباط ارگانیک آیات تنها در صورتی برقرار می‌گردد که به یک سیستم واحد و هندسه معرفتی در سوره معتقد باشد.
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر،صص27-22، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵
