در مورد شب قدر بیشتر بخوانید

کلیات

شب قدر یکی از شب‌های با فضیلت است که اعمال عبادی آن در فقه بحث شده است.

یکی از الطاف و موهبت‌های ویژه خداوند در ماه رمضان شب قدر است.

چنانکه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده‌اند: «خداوند از روزها، جمعه و از ماهها، ماه رمضان و از شبها، شب قدر را برای خود اختیار کرده است»

شب قدر اوج معنویت و عبادت ماه مبارک رمضان است. شبی که قرآن؛ کلام خداوند در آن نازل شده است و مقدرات زندگی بشر تا شب قدر آینده در آن تعیین می‌شود.

امام صادق (علیه‌السّلام) در این‌ باره می‌فرمایند: «ابتدای سال، شب قدر است، در آن شب آنچه از این سال تا سال آینده انجام خواهد گرفت، نوشته می‌شود»

شب قدر در آیینه روایات

شب قدر شب تجلی میعاد انسان با خداوند و ار خود جدا شدن و غرق در دریای رحمت و محبت و مهربانی خدا شدن است.

در روایات اهل بیت (علیه‌السّلام) آمده است: فرشتگان در شب قدر فرود آمده و در زمین پخش می‌شوند، بر مجالس مؤمنین گذسته بر آنان سلام کرده و برای دعای آنان آمین می‌گویند، تا آنگاه که سپیده دم طلوع کند و در این شب دعای کسی رد نمی‌شود، مگر دعای عاق والدین، قطع کننده رحم، کسی که شراب بنوشد و کسی که دشمنی مومنی در دلش باشد.

ویژگی های شب قدر

از جمله ویژگی‌های این شب اختصاص داشتن آن به امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) است.

در تفسیر قمی در ذیل آیه ذیل «تنزل الملائکة والروح فیها» چنین آمده است: ملائکة و روح القدس بر امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) فرود می‌آیند و هر آنچه از وقایعی که ثبت کرده‌اند، به ایشان تقدیم می‌کنند.

معنای شب قدر

شب قدر به یکی از شبهاى ماه رمضان گفته می‌شود.

برای «قدر» معانی چندی ذکر شده است که می‌تواند وجه تسمیه شب قدر باشد که از میان این معانی، معنی اول از همه مناسب‌تر و معروف‌ تر است:

۱- قدر به معنای اندازه و مقدار است. همانطور که در قرآن کریم آمده است: «قد جعل الله لکل شیء قدرا؛ خداوند برای هر چیزی اندازه‌ای تعیین کرده است.»

آنچه از روایات و آیات برمی آید این است که شب قدر را از این‌رو قدر نامند که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود.

همچنین خداوند می‌فرماید: «انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین فی‌ها یفرق کل امر حکیم؛ ما قرآن را در شبی پربرکت نازل کردیم. ما همواره انذار کننده بودیم. در آن شب که هر امری بر اساس حکمت خداوندی تدبیر، تعیین و جدا می‌گردد.»

مطابق این معنا شب قدر مختص به یک شب در یک سال مشخص نیست، بلکه در هر سال شب قدری وجود دارد.

۲- شب قدر یعنی شب بزرگ و با عظمت؛ در قرآن کریم قدر به معنی منزلت و بزرگی خدا است.

«ما قدروا الله حق قدره؛ آنان عظمت خدا را نشناختند.»

۳- قدر به معنای تنگی نیز آمده است؛ «ومن قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه الله؛ و آن‌ها که تنگدستند، از آنچه که خدا به آن‌ها داده انفاق نمایند.»

۴- قدر به معنی با ارزش و پرقیمت؛ کسی که این شب را احیاء بدارد، صاحب قدر و مقام و منزلت می‌شود.

شبی است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والامقام به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید. شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.

شب قدر در قرآن

عنوان یاد شده در قرآن کریم به کار رفته و بر اساس مفاد برخى آیات و روایاتمتعدد در ماه رمضان واقع است و نیز خارج از سه شب نوزده، بیست و یک و بیست و سوم این ماه نیست؛ لیکن در تعیین آن از میان سه شب، به سبب اختلاف روایات، اختلاف است. {1}

چرا این شب، شب قدر نامیده شده است؟

به این سؤال شش پاسخ می توان داد:

1. شب قدر به این جهت «قدر» نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می شود. شاهد این معنی سوره دخان است که می فرماید: ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بوده ایم. در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می گردد.

این بیان با روایات متعددی هماهنگ است که می گوید: در آن شب مقدرات یک سال انسان ها تعیین می گردد و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر در آن شب مبارک تفریق و تبیین می شود.

البته این امر هیچگونه تضادی با آزادی اراده انسان و مسئله اختیار ندارد؛ چراکه تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگی ها و لیاقت های افراد، و میزان ایمان و تقوا و پاکی نیت و اعمال آنهاست.

یعنی برای هرکس آن مقدر می کنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر زمینه هایش از ناحیه خود او فراهم شده و این نه تنها با اختیار منافاتی ندارد، بلکه تأکیدی بر آن است.

2. بعضی نیز گفته اند آن شب را از این جهت شب قدر نامیده اند که دارای قدر و شرافت عظیمی است؛ مانند: «وَمَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ؛ آنها قدر خداوند را نشناختند».

3. گاه نیز گفته اند به دلیل آن است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید.

4. یا اینکه شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.

5. یا اینکه کسی که آن شب را احیا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت می شود.

6. یا اینکه در آن شب، آنقدر فرشتگان نازل می شوند که عرصه زمین بر آنها تنگ می شود، چون تقدیر به معنی «تنگ گرفتن» نیز آمده است، مانند «وَ مَن قُدِرَ عَلَیهِ رِزْقُهُ؛ و آنها که تنگدستند». {2}

آداب و احکام شبهای قدر

1. تعداد

شبهای قدر بین سه شب 19، 21 و 23 ماه مبارک رمضان محتمل است و احتمال قوی تر 21 و 23 می باشد.

مرحوم آیت الله تبریزی می نویسند: «لیلة القدر هی لیلة التاسع عشر أو الحادیة و العشرون أو الثالثة والعشرون، و یحتمل قویاً أنّها احدی اللیلتین الأخیرتین؛ شب قدر [یکی از] شبهای نوزدهم یا بیست و یکم یا بیست و سوم [ماه مبارک رمضان] است و احتمال قوی یکی از دو شب بیست و یکم و بیست و سوم است.»

2. عظمت

عظمت لیالی قدر موجب می شود که هم ثواب اعمال خیر در این شبها چند برابر گردد و هم عقاب گناه بیشتر شود.

مرحوم کاشف الغطاء در مورد مکانها و زمانهای شریف می نویسد: «والمفهوم من التتبع تضاعف الأجر والثواب فی إیقاع الطاعة فی أوقات أو أمکنة شریفة والمؤاخذة والعقاب فی إیقاع المعصیة و یشتد الاستحباب فی المندوبات والمرجوحیة فی المکروهات باعتبار شرف الزمان و المکان و نحوهما؛ آنچه که از تتبّع [در روایات] فهمیده می شود این است که ثواب طاعت و عقاب معصیت در امکنه و ازمنة شریفه به اعتبار شرافتش چند برابر می گردد، و همین گونه است انجام مستحبات و مکروهات.»

3. غسل

غسل مستحبی برای لیالی قدر مورد اتفاق تمام فقها می باشد و آنان این غسل را از غسلهای «زمانی» دانسته اند؛ چرا که از دیدگاه فقها، غسلهای مستحبی به سه دسته تقسیم می شوند:

الف) غسلهای زمانی

در این گونه غسلها «زمان» ظرف وقوع غسل است، مانند غسل روز جمعه و شب احیاء.

ب) غسلهای مکانی

در این دسته، داخل شدن در «مکان خاصی» هدف از انجام غسل است، مانند غسل ورود به مسجد الحرام یا حرم ائمه(علیه السلام).

ج) غسلهای فعلی

این گونه غسلها به خاطر انجام «فعل خاصی» است، مانند غسل احرام، طواف، توبه، زیارت و....

تذکرات

1. این غسل مختص شبهای قدر نیست؛ بلکه مستحب است انسان در تمام شبهای فرد (اول، سوم، پنجم و...) ماه رمضان غسل کند؛ ولی برای شبهای قدر، شب نیمه، شب هفدهم، شب بیست و پنجم، شب بیست و هفتم و شب بیست و نهم تأکید بیش تری شده است.

2. همچنین غسلهای مذکور را در هر وقت از شب که انجام دهند، کافی است؛ ولی بهتر است اندکی قبل از غروب باشد. به جز شبهای دهة سوم ماه رمضان که انجام آن بین نماز مغرب و عشا بهتر است.

3. مستحب است در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان دو غسل انجام گیرد؛ یکی اول شب و دیگری در آخر آن.

4. احیاء

یکی از آداب و مستحبات شب قدر، بیدار ماندن تا سحرگاه است. یادآوری این نکته را نیز لازم می دانیم که شب زنده داری مختص این سه شب نیست؛ بلکه در برخی شبهای دیگر نیز استحباب دارد. مانند شب نیمة رجب و شعبان.

نکته مهم آنکه نباید احیاء سبب قضا شدن نماز صبح گردد؛ زیرا نماز صبح واجب است و احیا مستحبّ.

بنابراین، برای کسانی که نماز صبح آنان قضا می شود، بهتر است احیاء نگیرند یا بخشی از شب را احیاء بگیرند تا جایی که نماز صبح آنان قضا نشود.

5. زیارت امام حسین(علیه السلام)

یکی از اعمال شب قدر استحباب زیارت امام حسین(علیه السلام) می باشد. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «إِذَا کانَ لَیلَةُ الْقَدْرِ...نَادَی مُنَادٍ تِلْک اللَّیلَةَ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ إِنَّ اللَّهَ تعَالَی قدْ غَفَرَ لِمَنْ أَتَی قَبْرَ الْحُسَینِ(ع) فِی هَذِهِ اللَّیلَةِ؛[8] هنگامی که شب قدر فرا رسید... منادی آسمانی از درون عرش صدا می زند: به یقین هر کس امشب به زیارت قبر امام حسین(ع) مشرف شود، خداوند او را می آمرزد.»

6. نماز شب قدر

علامه مجلسی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در مورد اعمال شبهای قدر نمازی را نقل فرموده است که به نماز «هفت قل هو الله» معروف شده است؛ دو رکعت نماز در هر رکعت حمد و سپس هفت مرتبه سورة توحید و پس از سلام نماز هفتاد مرتبه می گوید: «استَغْفِرُ اللهَ وَ اَتُوبُ إِلَیهِ».

7. قرآن بر سر گرفتن

جزئیات این محور در مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی آمده است.

8. صد رکعت نماز

یکی از مستحبات در هر یک از شبهای قدر، اقامة صد رکعت نماز است. به عبارت دیگر، مستحب است سیصد رکعت نماز در مجموع شبهای قدر خوانده شود.

تذکرات

1. این صد رکعت به صورت پنجاه نماز دو رکعتی است؛ یعنی نمازگزار باید در هر دو رکعت تشهد بخواند و سلام دهد؛ چرا که اصل اولی در نمازهای مستحبی، دو رکعت بودن است.

2. از آنجا که این صد رکعت، نماز مستحبی است، آنها را به سه کیفیت می توان خواند:

الف) ایستاده

در این صورت باید نمازگزار رو به قبله و با آرامش بدن، نماز بخواند، مانند نمازهای واجب.

ب) نشسته

در این صورت نیز لازم است نمازگزار رو به قبله و با آرامش بدن، نماز بخواند.

ج) در حال حرکت

مثل اینکه در وسیلة نقلیه یا در حال راه رفتن نماز می خواند. در این صورت رو به قبله بودن و نیز آرامش بدن لازم نیست، و رکوع و سجده با اشاره سر انجام می گیرد.

3. از آنجا که این صد رکعت نماز، مستحبی است، انجام آن به صورت جماعت باطل است و حتماً باید فُرادا خوانده شود.

4. این پنجاه نماز از جمله نمازهای مستحبی است، پس بعد از حمد، خواندن سوره لازم نیست و نمازگزار می تواند بدون خواندن سوره به رکوع برود؛ زیرا خواندن سوره در نمازهای واجب، واجب و در نمازهای مستحب، مستحب می باشد.

البته شکی وجود ندارد که بهتر است سوره خوانده شود. مرحوم حاج شیخ عباس قمی در مورد این صد رکعت می نویسد: «افضل آن است که در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه توحید بخواند.»

5. در برخی شهرها به جای صد رکعت نماز مستحبی، نمازهای قضا می خوانند. این امر از جهت مبادرت ورزیدن به انجام نماز قضا امری مطلوب است؛ ولی معلوم نیست به استحباب صد رکعت نماز در شبهای قدر رسیده باشد؛ زیرا ظهور روایات و کلمات فقها در این است که صد رکعت به عنوان نماز مستحبی انجام گیرد.

9. دعا و قرآن

دیگر از اعمال لیالی قدر، تلاوت قرآن، ذکر، دعا و طلب مغفرت برای خود، والدین و مؤمنین است.

تذکر

الف) شایسته است مؤمنین و مؤمنات در این شبهای ارزشمند از دعا و طلب مغفرت برای دیگران غفلت ننمایند؛ زیرا دعا در حق دیگران به استجابت نزدیک است؛ چنانچه در روایتی آمده است: علی بن ابراهیم از قول پدرش نقل می کند: عبدالله بن جُندب را در وقوف (احتمالاً وقوف در عرفات) دیدم، در حالی که وقوف هیچ کس به زیبایی وقوف او نبود؛ چرا که پیوسته دستهای او به طرف آسمان بلند و اشکهایش بر گونه ها جاری بود و به زمین می رسید. پس از اینکه زمان وقوف به پایان رسید و مردم از آنجا کوچ کردند، او را خطاب قرار دادم و به وی گفتم: ای ابا محمد! وقوف کسی را به زیبایی وقوف تو ندیدم.

عبدالله پاسخ داد: به خدا قسم! جز برای برادرانم (برادران دینی) کسی را دعا نکردم؛ زیرا ابا الحسن امام کاظم(علیه السلام) فرمودند: «مَنْ دَعَا لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیبِ نُودِی مِنَ الْعَرْشِ وَ لَک مائَةُ أَلْفِ ضِعْفِ مِثْلِه؛[12] کسی که پشت سر برادرش دعا کند، از عرش ندا می رسد که برای تو صد هزار برابر آن است.» من دوست نداشتم که صد هزار برابر را رها کنم و به یک دعا مشغول شوم که نمی دانم مستجاب می شود یا نه.

ب) شایسته تأکید است در شبهای قدر از ادعیة وارد شده استفاده شود؛ زیرا پیوسته فقها بر ادعیه مأثوره تأکید دارند. برخی از ادعیه ای که مناسب است در این شبها خوانده شود، عبارت است از: دعای مکارم الاخلاق، دعای جوشن کبیر، دعای توبه و ادعیه صحیفۀ سجادیه.

10. روزهای قدر

که روزهای قدر (روز نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم) هم مانند شبهای قدر دارای فضیلت و شرافت است.

علامه مجلسی در این مورد می فرماید: روزهای این شبها را نیز باید حرمت داشت و به عبادت، تلاوت قرآن و دعا به سر برد؛ زیرا در احادیث معتبره وارد شده است که روز قدر در فضیلت مثل شب قدر است.

11. معصیت

در ابتدای کلام، از قول مرحوم کاشف الغطاء یادآور شدیم: همانگونه که فضیلت انجام کارهای نیک در لیالی قدر بسیار است، عظمت گناه در این شبها نیز بسی بزرگ تر از زمانهای دیگر می باشد.

اینک برخی از گناهانی که ممکن است در این شبها رخ دهد را ذکر می نماییم:

1. ایجاد مزاحمت

بحمدالله تعالی مراسم شبهای قدر، خواندن ادعیه و احیاء این شبها به طور عمومی صورت می پذیرد، ولی ممکن است این نحوه برگزاری مراسم شب قدر برای برخی از مردم ایجاد مزاحمت نماید. پس باید مراسم به گونه ای باشد که سلب آسایش دیگران را در پی نداشته باشد.

اتفاق همه فقها بر حرمت ایجاد زحمت برای دیگران است. آنچه ممکن است سبب آزار و اذیت دیگران شود عبارت است از:

الف. ایجاد سد معبر توسط برگزار کنندگان و شرکت کنندگان در مراسم شب قدر.

ب. ناهنجار بودن صدای بلندگوها که ممکن است برای برخی از مردم به خصوص اشخاص مریض یا همسایگان مساجد و حسینیّه ها ایجاد مزاحمت نماید.

2. بیرون بردن اموال وقفی یا تخریب آنها: حفظ موقوفات، وظیفه شرعی و همگانی است و نیز باید از اموال وقفی در جهتی که خود واقف وقف نموده است، استفاده نمود.

براین اساس لازم است از زیان رساندن به فرشها و در و دیوار مساجد و حسینیه ها و سایر مکانهایی که وقف یا از اموال عمومی به شمار می رود، به شدّت اجتناب نمود.

3. اختلاط زن و مرد در برخی از مکانهای برگزاری مراسم مذهبی و از جمله شب قدر، تفکیک کامل بین زن و مرد صورت نمی گیرد، از این رو ممکن است مسائل محرم و نامحرم مراعات نشده و ناخواسته سبب تحقّق معصیت گردد، پس باید به این امر توجه داشت تا این مراسم معنویِ مستحبی، آلوده به معصیت نشود.

4. ایجاد اختلاف قرآن مجید ایجاد فتنه را بالاتر از قتل می داند. از این رو بر وُعّاظ، مداحان و برگزارکنندگان مراسم، لازم است از بر زبان راندن و انجام آنچه موجب اختلاف بین مسلمین می شود، دوری نموده، بلکه این مراسم را وسیلۀ اتحاد بیش تر بین مسلمانها که همواره مورد تأکید همۀ مراجع و مقام معظم رهبری(حفظه الله) است، قرار دهند. {3}

پی نوشت:
1.www.tabnak.com
2.www.hawzah.com
3.www.hawzah.com