آثار تاریخی و مذهبی کاشان

یکی از مجموعه بناهای غیرمذهبی کاشان در روستای فین واقع شده است. این مجموعه که در شش کیلومتری جنوب غربی شهرستان کاشان- یا به قول مورخان در شهر دارالمؤمنین- واقع شده، شامل بناهای زیبایی در یک باغ مصفاست. از آنجا که این مجموعه ی زیبا نزدیک یکی از قدیمترین سکونتگاههای ایرانیان، یعنی تپه معروف و باستانی سیلک- که تاریخ آن به هزاره پنجم ق.م می رسد- واقع شده، مستلزم بررسی و تحقیقات بیشتری است. گرچه از احداث اولیه باغ و کاخ فین، اطلاعات جامعی در دست نیست، ولی به نظر می رسد از صدر اسلام در محل مجموعه ی کنونی بناهایی وجود داشته که احداث آنها را به شاهان صفاری، آل بویه، سلجوقی و ایلخانی نسبت داده اند (نقشه ی 17-5).

توسعه و گسترش باغ فین کاشان به دوره ی صفوی باز می گردد. طبق متون تاریخی مؤسس سلسله صفوی، شاه اسماعیل، هنگام ورود به کاشان در باغ فین بارعام داد. بنابراین به نظر می رسد که قبل از تأسیس سلسله صفوی بناهایی در مجموعه باغ فین وجود داشته که شاه اسماعیل به این محل آمده است.
مانند دیگر شهرهای ایران، گسترش بناهای مذهبی و غیرمذهبی در کاشان به حدود سال 1000 هجری، دوره ی سلطنت شاه عباس برمی گردد.

به دستور شاه عباس نزدیک قریه فین- که در سال 982 هجری بر اثر زلزله ویران شده بود - باغ و بناهایی وابسته به آن، زیر نظر والی کاشان ساخته شد. ساختمان جدید در مظهر چشمه ی سلمانیه به طول و عرض 144 ضربدر 157 متر بنا گردید و بتدریج بناهای دیگری به آن اضافه شد. طبق نوشته ی حسن نراقی «به سال 1004 هجری شاه عباس مدتی در عمارت نوبنیاد باغ فین اقامت کرد و هیأتهای سیاسی کشورهای بیگانه را به حضور پذیرفت».

بناسازی در باغ فین در دوره دیگر شاهان صفوی نیز ادامه یافت؛ در زمان شاه صفی بنای دو طبقه ای با چوب و آهن بر فراز بام شترگلوی شاه عباس به نام کلاه فرنگی ساخته شد. لازم به یادآوری است که در همین زمان کاخ صفی آباد بهشهر نیز به شیوه ی باغ فین، در مازندران، احداث گردید. شاه صفی با ملاحظه ی آب فراوان در باغ فین حوض خانه را به این مجموعه اضافه کرد. در حال حاضر مجموعه ی باغ شامل این قسمتهاست: سردر ورودی، ساختمان دو طبقه وسط باغ، سرپوشیده فتحعلیشاهی، بنای کریمخانی، حمامهایی از عهد صفوی و قاجاریه، بنای معروف به شترگلو شاه عباس، ساختمان نظام الدوله، که در سال 1345 ش تبدیل به موزه شد، و همچنین بقایای کاروانسراهایی از دوره ی صفوی که در محوطه ای محصور و پوشیده از درختان سرو و کاج قرار دارد.

همان طور که قبلاً گفته شد، مهمترین بنای باغ فین در عهد صفوی صفه ی شاه عباسی است که ایوان و شاه نشینهایی در طرفین دارد. زیرا این ساختمان چشمه ی آبی معروف به چشمه سلیمانی در جریان است که به استخر بزرگی که همیشه مملو از آب است منتهی می گردد. از دیگر قسمتهای باغ، صفه ی معروف به صفه ی سلیمانی است که در حدود 1100 هجری به مجموعه اضافه شده است. این بنا برای استراحت کاروانیان و کسانی که مدتی را در باغ می گذراندند ساخته شده است. در حال حاضر قسمت اعظم بناهای سلیمانی، بجز حوض خانه از بین رفته است. بنای باغ فین کاشان در عهد افشاریه، زندیه و قاجاریه هم مورد استفاده بوده و در این دوره ها بناهای متعددی به این مجموعه اضافه شده است.

باغ فین کاشان شاهد یکی از فجایع دوره قاجاریه نیز بوده است. می دانیم که صدراعظم با لیاقت ایران، امیرکبیر، پس از عزل به کاشان تبعید و به دستور ناصرالدین شاه در یکی از حمامهای این باغ (حمام قاجاریه) به قتل رسید. باغ فین کاشان بر اثر عوامل طبیعی مانند زلزله و جنگهای داخلی آسیب فراوان دیده است.

شرح مختصر مجموعه فین را با شعری از ادیب بیضایی به پایان می بریم:
تاریخ همی گوید ایوان نخستین را
در چشمه فین گشتاسب افراشته تا کیوان
 

شهر باستانی و تاریخی کاشان با سابقه ای دیرینه در دوره ی اسلامی نیز از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. طبق متون تاریخی بسیاری از نوادگان ائمه اطهار به شهرهایی چون قم، مشهد و کاشان مهاجرت کردند و به همین دلیل در طول زمان مجموعه بناهایی در این شهرها پدید آمده که از یک آرامگاه ساده به مجموعه بناهای مذهبی باشکوهی تبدیل شده است. یکی از این مجموعه ها که در چهل و دو کیلومتری غرب کاشان واقع شده، به مجموعه ی مشهد اردهال معروف شده است. براساس عقاید مذهبی محل مزبور مدفن یکی از فرزندان امام پنجم شیعیان است. تحقیقات باستانشناسی نشان می دهد که ساختمان اولیه این مجموعه در قرن پنجم آغاز شده و در دوره ی ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجار توسعه و گسترش یافته است. مهمترین بناهای مجموعه عبارتند از: ورودی و سردر، بقعه و بارگاه، صحن یا میانسرا، گنبد، مناره، آب انبار، بازارچه، حمام و کاروانسرا. مجموعه مشهد اردهال دارای یک محور اصلی در کل معماری است و میانسراهای آن دو محور اصلی و عمود بر هم دارند؛ همچنین دارای یک ورودی اصلی و دو ورودی فرعی است که ورودی اصلی از طرف بازار و دو ورودی دیگر در ضلع شرقی و غربی قرار دارند.

به نظر می رسد در عهد سلجوقی، مجموعه با احداث بقعه آغاز شده و شالوده ی ساختمان رواقها، ایوان، میانسرا و آب انبار بتدریج ریخته شده است. مجموعه ی مزبور در عهد ایلخانی و تیموری چندان توسعه نیافت ولی در عهد صفوی ساختمانهایی به آن اضافه شد و از همین زمان تزیینات مختلف، مانند کاشیکاری گنبد و مناره ها انجام شد و حمام و کاروانسرایی نیز به آن اضافه گردید.

در عهد قاجاریه مجموعه ی مشهد اردهال با ایجاد ساختمانهایی نظیر صحن، گلدسته ها و ایوانها توسعه یافت و بخشی از ساختمان باکاشی تزیین شد. مجموعه مشهد اردهال دارای تزیینات مختلفی چون آجرکاری، گچبری، کاشیکاری، سنگکاری، منبتکاری، کنده کاری و کتیبه های متعدد است که در تمام مجموعه به چشم می خورد. طبق بررسیهای اخیر حدود20 کتیبه باگچ، سنگ و چوب در قسمتهای مختلفی چون ضریح، سردر ورودی، صحن و گنبدها وجود دارد که هر یک از نظر هنری و تاریخی ارزش ویژه ای دارد.

ذکر این نکته ضروری است که در مهرماه هر سال مراسمی معروف به «قالی شویان» در این مجموعه برگزار می شود. همچنین مجموعه دارای موقوفات زیادی در کاشان و نواحی اطراف است.


منبع: کتاب تاریخ هنر معماری ایران در دوره ی اسلامی
/س