ج. بیت المال و اموال دولتى
یک. جواز استفاده کارمندان از بیت المال
استفاده کارمندان از امکانات بیت المال در ساعات رسمى کار به مقدار متعارفى که مورد ضرورت و نیاز است و شرایط کارى بیانگر اذن به کارمندان در این مقدار از استفاده است، اشکال ندارد.
استفاده کارمندان از امکانات بیت المال با اذن کسى که از نظر شرعى و قانونى حق اذن دارد، بدون اشکال است.
استفاده از امکانات بیت المال فقط در مواردى که قانونا مجاز به استفاده باشند جایز است آنهم با اجازه و نظارت مقامات ذیربط و اجازه مقام مافوق؛ در صورتى که وفق مقررات قانونى نباشد، فاقد هرگونه ارزش و اعتبار است.
آن کسانى که از اموال دولتى و از بیت المال استفاده مى کنند، بایستى به قدر حق و ارزش کارشان برخوردار شوند.
دو. عدم جواز استفاده کارمندان از بیت المال
جایز نیست مدیران و مسئولان و سایر کارمندان در هیچ یک از اموال دولتى تصرفات شخصى کنند مگر آنکه با اجازه قانونى نهاد مربوطه باشد.
استفاده شخصى از بیت المال جایز نیست مگر طبق مقررات و ضوابط قانونى آن.
سه. حکم تصرف در اموال دولت اعم از اسلامى و غیر اسلامى
اموال دولت چه اسلامى و چه غیر اسلامى، شرعا ملک دولت محسوب مى شود و با آن مانند ملکى که مالک آن معلوم است رفتار مى شود و جواز تصرف در آنها هم متوقف بر اذن فرد مسئولى است که حق تصرف در این اموال را دارد.
در وجوب مراعات احترام مال دیگرى و حرمت تصرف در آن بدون اذن او، فرقى بین املاک اشخاص و اموال دولت نیست چه مسلمان باشد و چه غیر مسلمان و همچنین فرقى بین اینکه در سرزمین کفر باشند و یا در سرزمین اسلامى و مالک آن مسلمان باشد یا کافر، وجود ندارد و به طور کلى استفاده و تصرف در اموال و املاک دیگران که شرعا جایز نیست، غصب و حرام و موجب ضمان است.
چهار. چگونگى مصرف بیت المال
صرف بیت المال در هر کارى غیر از آنچه که قانونا معین گردیده جایز نیست و موجب ضمان است.
استفاده از هر آنچه که جزء بیت المال و اموال عمومى است فقط در آن مواردى که این اموال براساس ضوابط و مقررات قانونى براى آن منظور شده است مجاز است؛ در غیر آن موارد جایز نیست.
باید بیت المال مسلمین در همان طریقى که قانونا معین شده و همان مصارف عمومى و بخشهایى که وظیفه اى از وظایف کشور را بر عهده دارد، مصرف شود.
امروز، کسانى که با بیت المال سر و کار دارند، باید از مصرف و خرج کردن بیت المال در غیر مصارف عمومى و مردمى خوددارى کنند.
پنج. آثار تصرف غیر مجاز در اموال دولتى
مصرف نمودن اموال دولتى در غیر مواردى که اجازه داده شده، در حکم غصب است و موجب ضمان مى باشد، مگر آنکه با اجازه قانونى مقام مسئول بالاتر صورت بگیرد.
کارمندانى که از اموال بیت المال استفاده غیر متعارف کرده باشند و یا بدون اذن کسى که حق اذن دارد، بیشتر از مقدار متعارف استفاده نمایند، ضامن آن هستند و باید عین آن را اگر موجود باشد به بیت المال برگردانند و اگر تلف شده باشد، باید عوض آن را بدهند. و همچنین باید اجرت المثل استفاده از آن را هم در صورتى که اجرت داشته باشد به بیت المال بپردازند.
در استفاده از امکانات دولتى باید مطابق مقررات عمل شود و تخلف از آن و تصرف برخلاف مقررات موجب ضمان است.
شش. اشتغال به انجام کار شخصى در ساعات ادارى
اشتغال به انجام کارهاى شخصى در ساعات رسمى مقرر براى کار، احتیاج به اجازه مسئول بالاتر که این حق را داشته باشد، دارد.
هفت. دریافت اضافه کارى غیر واقعى
نوشتن گزارشهاى غیر واقعى و دریافت پول دو برابر ساعات اضافه اى که کارى در آنها انجام نشده، جایز نیست و واجب است پولهاى اضافه اى که کارمند مستحق دریافت آنها نبوده، باز گردانده شود.
هشت. تقاص از اموالِ دولتى
تقاص [تاوان گرفتن] از اموال دولتى که به عنوان امانت در اختیار و تحت تصرف شخص هستند، جایز نیست.
نه. خرید و فروش آرد یارانه اى
خرید و فروش آرد یارانه اى که از طرف دولت به نانوائیها داده مى شود، در صورتى که نانوا از طرف دولت مجاز در فروش آن نباشد، جایز نیست.
ده. تصرف در جنگل و چراگاههاى طبیعى
چراگاههاى طبیعى که کسى نسبت به آنها سابقه ملکیت اختصاصى ندارد، از انفال و اموال عمومى است که اختیار آن با ولى امر مسلمین است.
آن مقدار از جنگل و مراتع که به صورت جنگل طبیعى یا مرتع طبیعى باقى مانده است، از انفال و اموال عمومى است و اختیار آن براساس مقررات قانونى با دولت اسلامى است.
خرید و فروش چراگاههایى که ملک کسى نیست و از انفال و اموال عمومى است، در هیچ حالى صحیح نیست.
یازده. اسراف در مصرف بیت المال
اگر مسئولى خداى ناخواسته، در امر بیت المال اسراف بورزد یا آن را در مصارف شخصى و یا براى دوستان و نزدیکان و مرتبطین خود مصرف کند؛ این، تخلف از عدل و قرار واقعى در امر بیت المال است.
خود مسئولان دولتى هم باید اسراف نکنند. اسراف مسئولان دولتى از اسراف مردم عادى مضرّتر است، زیرا که این، اسراف در بیت المال است.
من از مسئولین امور مى خواهم جدّا در زمینه مصرف اموال عمومى، در جاهایى که اولویت ندارد، ولو ممکن است مورد نیاز هم باشد، امّا نیاز درجه یک نیست... حتما مصرف نشود.
چ) نظارت
یک. نظارت الهى
آنچه من در مجموع براى کار خودمان که ابتلاى به مسئولیت پیدا کرده ایم مى فهمم این است که باید آخرت را در همه تصمیم گیرى ها و اقدام هاى خود تأثیر بدهیم و براى آن، نقش قایل شویم. بعضى براى حرف مردم و نظارت مردمى نقش قایل مى شوند، امّا براى نظارت الهى و چیزى که فرداى ما مشتمل بر آن است، نقش قایل نمى شوند.
دو. نظارت قوّه مقننه
گفتن، تذکر دادن، پرسیدن و نظارت بر دستگاههاى نظارتى که از جمله کارهاى مجلس شوراى اسلامى است، یک حق مسلم است.
مسئولیتهاى عظیم متوجه به مجلس شوراى اسلامى را به چشم اعتبار نگاه کنید. هم همکارى با دولت، هم نظارت بر امور کشور، هم تهیه قوانین.
مسأله تفریغ بودجه و تشخیص صحت و سقم کارى که انجام گرفته، یکى از مهم ترین ابزارهاى نظارتى شماست. از این غفلت نکنید.
مجلس شوراى اسلامى با مصوبات خود، راهى را که دولت اسلامى براى اداره کشور باید بپیماید، ترسیم مى کند و بر این حرکت سرنوشت ساز، نظارت مى نماید.
سه. نظارت قوه قضائیه
وظیفه قوه قضائیه عبارت است از نظارت بر عملکرد مسئولان دولتى.
نظارت قوه قضائیه؛ پیشگیرى از جرم، تأمین عدالت، تأمین امنیت، اینها آن قلمهاى بسیار درشتى است که در نظام اسلامى جزو سرفصلهاى مهم اداره مطلوب کشور به حساب مى آید.
چهار. نظارت قوه مجریه
نکته اول، نظارت بر این مجموعه اى است که شما بر آن مسلطید. اگر بر آن نظارت کردید، در اختیار شما قرار خواهد گرفت، اگر از آن غفلت کردید، شما در اختیار آن قرار خواهید گرفت هرچند هم خوب باشید، از عهده آن بر نمى آیید.
بازرسى، مسأله مهمى است. باید دایم مشغول نگرش باشید و چشم شما داخل دستگاه را ببیند، یک مدیر خوب، این است.
پنج. نظارت شوراى نگهبان
شوراى نگهبان هم با کمال دقت و امانت باید مراقب باشد که هیچ گونه تخلفى در انتخابات نشود. حق مردم است که شوراى نگهبان نگذارد بدخواهان این ملت به قوه مقننه راه پیدا کنند.
نظارت استصوابى یک قانون است و نبایستى کسى از عمل به قانون گله اى داشته باشد. این نظارت شوراى نگهبان طبق قانون و متکى به قانون اساسى است.
وظیفه شوراى نگهبان خیلى سنگین است. این وظیفه را باید در حد مقدور با کمال دقت و با رعایت حداکثر عدل و انصاف انجام بدهد و بر کار نظّار، نظارت کند.
شش. نظارت سپاه
هر دوى اینها (تقویت معنویت و نظامیگرى) احتیاج به این دارد که سپاه برخودش به طور دایمى نظارت داشته باشد، تشکیلاتش را مستحکم کند و کیفیتها را روز به روز بالا و بالاتر ببرد.
هفت. نظارت فرماندهان
حضور شما در یگانهایتان خیلى واجب است. فرمانده لشکر باید تا سطح گردان، جلو برود. گروهان باید مرتب سرکشى و بازرسى شود و نگاه و نَفَس شما به او بخورد.
فرمانده باید از ارکان و اجزاى مختلف حیطه مأموریت خودش، دائما با اطلاع باشد... راهش هم بازرسى هایى است که بایستى پى در پى انجام بگیرد. ابزار بازرسى در دست شماست. بازرسى ها را باید فعال کنید.
هشت. نظارت مطبوعات
براى مطبوعات هم سه وظیفه عمده قائلم: وظیفه نقد و نظارت، وظیفه اطلاع رسانىِ صادقانه و شفاف، وظیفه طرح و تبادل آرا و افکار جامعه.
نه. نظارت عمومى و مردمى
چه وقت ممکن است آحاد یک ملت، آمر به معروف و ناهى از منکر باشند، وقتى که همه به معناى واقعى، در متن مسایل کشور حضور داشته باشند، همه کار داشته باشند به کارهاى جامعه، همه اهتمام داشته باشند، همه آگاه باشند، همه معروف شناس و منکرشناس باشند. این، به معناى یک نظارت عمومى است.
مردم جامعه ما با حضور خود در عرصه هاى مختلف سیاسى اجتماعى، با نظارت دقیق، با حمایت همه جانبه و بلکه در جهات و زمینه هایى که لازم است با دخالتها و هدایتهاى بجا، باید همه را متوجه مسئولیتهاى خود کنند.
ده. نظارت بر رهبرى و زیر مجموعه آن
این طور نیست که دستگاههاى مربوط به رهبرى از نظارت معاف باشند، نه، به نظر ما بازرسى ها لازم است، البته الآن هم هستند و نظارت هم مى شوند.
هیچ کس فوق نظارت نیست، خود رهبرى هم فوق نظارت نیست، چه برسد به دستگاههاى مرتبط با رهبرى. بنابراین همه باید نظارت بشوند. نظارت بر آن کسانى که حکومت مى کنند... براى این که امانت بخرج بدهند و سوء استفاده نکنند و نفس شان طغیان نکند، یک کار لازم و واجب است و باید هم باشد.
یازده. نظارت بر قوه قضائیه
یکى از دستگاههاى تدارکات چى (در قوه قضائیه)... دستگاههاى ارزیابى و نظارت (بر قضات) است.
حکم مأموریت به آقایان منتظرى، دادگر و صدیقى جهت انجام بازرسى در قوه قضائیه.
دوازده. نظارت بر مطبوعات
من معتقدم که نظارت بر مطبوعات، یک وظیفه و یک کار لازم است. این، سرّ قانون اساسى و قانون مطبوعات و قانون عادى هم هست. بدون نظارت، یقینا خواسته ها و مصالح ملى از مطبوعات، تأمین نخواهد شد. ... نظارت لازم است تا این کارها نشود. این، یک وظیفه است و اگر انجام نگیرد جاى سؤال دارد که چرا انجام نمى گیرد.
سیزده. نظارت بر کتاب
اگر قرار است کتابى چاب بشود، اینها را آقایان نظارت کنند.
چهارده. نظارت بر اصناف
من این وظیفه نظارت عمومى بر کار اصناف و جلوگیرى از تخطى هاى گوناگونى را که بعضى از سوء استفاده چى ها در اصناف مى کنند، برعهده انجمن هاى اسلامى مخصوصا رؤساى انجمن ها و معتمدان بازار مى دانم.
پانزده. نظارت بر صدا و سیما
(در حکم انتصاب آقاى دعاگو به سمت مسئول شوراى سیاستگذارى صدا و سیما): نظارت بر مجموعه کار صداوسیما از جهت انطباق برنامه ها با سیاست هاى اعلام شده و نیز رسیدگى به نظرات و شکایاتى که از سوى مردم مى شود، وظیفه دیگرى است که جناب عالى بر عهده دارید.
شانزده. نظارت بر تبلیغات خارجى
(در حکم انتصاب آقاى صدر حسینى به سمت دبیرى شوراى عالى تبلیغات خارجى): ابلاغ مصوبات شوراى عالى، پیگیرى و نظارت بر اجراى آنها.
هفده. نظارت بر نیروهاى مسلح
(در حکم انتصاب آقاى فیروزآبادى به سمت رییس ستاد کل نیروهاى مسلح): نظارت بر حسن اجراى تدابیر فرماندهى در نیروهاى مسلح.
هجده. نظارت بر ارتش
(در حکم انتصاب آقاى شهبازى به عنوان رییس ستاد مشترک ارتش): ابلاغ تدابیر فرماندهى به نیروهاى ارتش و نظارت بر حسن اجراى آن... مأموریت اصلى شماست.
نوزده. نظارت بر سپاه
(در حکم انتصاب آقاى عراقى به سمت نماینده ولى فقیه در سپاه): سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، یک نیروى انقلابى است که بر پایه دین و تقوا و درک و عمل انقلابى به وجود آمده و وظیفه اساسى نماینده این جانب در آن، عبارت از نظارت مستمر بر حفظ و استحکام این پایه اساسى و برخورد با تخلفات و پیشگیرى از آنها است. ... بر کلیه موارد نصب و ترفیع و گزینش و سپردن مسئولیتهاى جدید به فرماندهان و مسئولان از نظر صلاحیتهاى دینى و سیاسى نظارت نموده و بدین وسیله سلامت انتصابات را تأمین فرمایید. ... بر گزینش کلیه مسئولین و پرسنل حفاظت اطلاعات از نظر صلاحیت دینى و سیاسى نظارت نمایید.
بیست. نظارت شخصى بر نفسانیات
همه شما مسئول هستید و اولین مسئولیت، نسبت به شخص خود شماست، بر خودمان نظارت کنیم. خودمان را از فساد اخلاق، از پستى، از دورغگویى، از بدخواهى، از بد دلى، از کینه ورزى، از بى رحمى... و بقیه اخلاقیات فاسد، دور نگهداریم.
بیست و یک. آثار نظارت
وقتى دستگاهها، نظارت و مراقبتشان را دقیق کنند، جلوى فساد گرفته خواهد شد، این مى شود پیشگیرى.
بیست و دو. لوازم نظارت
1. انتخاب بازرسان از نزدیکان :
دستگاه بازرسى را از نزدیکترین ها انتخاب کنید. ... باید نزدیکترین آدمها ـ خاطر جمع و صمیمى ـ را براى کار بازرسى گذاشت تا انسان بیند چه دارد مى گذرد.
2. براساس قانون :
در امر نظارت باید قانون و موازین، ملاک و معیار باشد و نه مذاقها و سلایق شخصى.
3. اختصاص وقت کافى :
اگر یک مدیر عالى، وقتش را تقسیم بکند، شاید بشود گفت که باید نیمى از وقتش را صرف نظارت بر دستگاه خودش و نیمى را صرف کارهاى دیگر بکند.
4. پیگیرى مستمر :
نظارت بر این دستگاه یعنى دائما حضور داشته باشید، آقا شما دارید چه کار مى کنید، این کار چه شد. مسأله پیگرى هم بخشى از همان نظارت است.
5. یافتن گلوگاهها :
نیز به مسئولان دستگاههاى اجرایى و قضایى تأکید کرده ام، بگردند ببیند جاهایى که گلوگاه فساد است کجاست، آن جا را تحت نظارت قرار دهند، نگذارند از اول، فسادى به وجود بیاید.
بیست و سه: آسیب هاى نظارت
1. غیر علمى و جانبدارانه :
نظارتها در کشور ما متأسفانه هنوز تخصصى، علمى و کارآمد نیست، در مواردى، بیطرفانه هم نیست، این را بایستى اعتراف کنیم.
2. ارتباطات مخدوش و غیر صحیح :
اگر بخواهید از ابزارهاى نظارتى استفاده کنید همه تلاش خود را بر این قرار دهید که ارتباط با دستگاههاى اجرایى و تحت نظارتتان قانونى باشد. در فرضهاى ذهنى مى گنجد که بین بخشى از نمایندگان و بخشى از دستگاههاى تحت نظارت، ارتباطات مخدوش و غیر صحیح به وجود بیاید. این، قطعا نظارت را مخدوش خواهد کرد و قدرت نظارت را خواهد گرفت.
منبع: حصون ، بهار 1385، شماره 7/خ
