انذار و اندرز در قرآن (مروري بر شيوه هاي تربيتي قرآن کريم )

روش الگويي از مهم ترين و رايج ترين روش هاي تريتي است که در قرآن کريم بارها به آن اشاره شده است . الگو يا همان اسوه ، به معناي پيشوا و نمونه و سرمشق است. برخي از اين آيه ها چنين است: 1. لقد کان لکم في رسول الله اسوه حسنه لمن کان يرجوا لقاء الله و اليوم الاخر(احزاب: 21)
يکشنبه، 16 اسفند 1388
تخمین زمان مطالعه:
موارد بیشتر برای شما
انذار و اندرز در قرآن (مروري بر شيوه هاي تربيتي قرآن کريم )
 انذار و اندرز در قرآن (مروري بر شيوه هاي تربيتي قرآن کريم )
انذار و اندرز در قرآن (مروري بر شيوه هاي تربيتي قرآن کريم )

نويسنده:حميد رحماني




1. معرفي الگو

روش الگويي از مهم ترين و رايج ترين روش هاي تريتي است که در قرآن کريم بارها به آن اشاره شده است . الگو يا همان اسوه ، به معناي پيشوا و نمونه و سرمشق است. برخي از اين آيه ها چنين است:
1. لقد کان لکم في رسول الله اسوه حسنه لمن کان يرجوا لقاء الله و اليوم الاخر(احزاب: 21)
بدون شک، براي شما در (اقتدا به) رسول خدا سرمشقي نيکوست ، براي آن که به خدا و روز بازپسين اميد دارد .
2. قد کانت لکم اسوه حسنه في ابراهيم والذين معه (ممتحنه :4)
بي گمان براي شما در (پيروي از) ابراهيم و کساني که با اويند ، سرمشقي نيکوست .
3. لقد کان لکم فيهم اسوه حسنه؛ قطعاً براي شما در (پيروي از) آنان سرمشقي نيکوست» .(ممتحنه: 6)
وجود الگو هاي بزرگ و راستين ، همواره عاملي موثر در تربيت انسان است. هم از اين روست که پاکي و عصمت، در همه پيامبران و امامان شرط است تا سخن ، عمل و سکوتشان همه راهنما و حجت باشد و الگوهايي در همه زمينه ها باشند.(1)
همچنين در قرآن کريم به جز پيامبران الهي، مؤمنان نيز در رديف الگو معرفي شده اند. براي نمونه، درباره کساني که نمونه کامل عبادت و بندگي اند چنين آمده است:
کانوا قليلاً من الليل ما يهجعون و بالاسحارهم يستغفرون و في اموالهم حق للسائل و المحروم (ذاريات: 17-19)
از شب اندکي را مي غنودند و در سحرگاهان از خدا آمرزش مي خواستند و در اموالشان براي سائل و محروم حقي معين بود.
يا آنکه نمونه ايثار و انفاق در راه خدايند، چنين توصيف شده اند:
ويؤثرون علي انفسهم و لو کان بهم خصاصه. (حشر9)
و ديگران را بر خويش مقدم مي دارند ، هر چند خود بدان نيازمند باشند.
پيام متن:
شناساندن الگوهاي شايسته ديني ، يکي از مهم ترين و مؤثر ترين شيوه هاي تربيت عملي است که راه دست يابي به هدف هاي والا را نزديک تر و آسان تر مي کند.

2. تشويق

از ديگر روش هاي اثرگذاري تربيتي ، تشويق است که در قرآن کريم از آن با لفظ « تبشيرو بشارت» ياد شده است . درعلم روان شناسي امروز نيز اين بر شيوه ، بسيار تأکيد مي شود.
روش تشويق، عبارست است از ارائه يک محرک مطلوب پس از انجام دادن رفتار مطلوب ، براي افزايش ، تکرار و تثبيت آن رفتار، براي نمونه، پس از سلام کردن متربي ، هديه اي به او تقديم يا او را با کلامي تشويق مي کنيم .(2)
تشويق ، رغبت هاي دروني فرد را براي انجام دادن کار مورد نظر بي مي انگيرد و روحيه او را براي در پيش گرفتن رفتار شايسته تقويت مي کند.
پيامبران الهي و معصومين عليهم السلام براي اساسي ترين هدف خود، يعني شکوفا ساختن فطرت الهي در انسان ها ، از عامل مهم تشويق بهره مي بردند.
در قرآن نيز خداوند بارها انسان ها را به دادن پاداش در مقابل نيکي ها بشارت داده است .
اميرالمؤمنين علي عليه السلام درباره نقش تشويق و تنبيه الهي در تربيت آدمي مي فرمايد:
خداي مهربان پاداش را بر طاعت و کيفر را بر گناه خود قرار داده است تا بندگانش را از عذاب خويش باز دارد و به سوي بهشت روانه سازد.(3)
برخي از نمونه هاي ظاهري تشويق بنا بر آنچه در قرآن آمده است عبارتند از شکل گفتاري و کلامي، مالي، عاطفي و رواني ، معنوي و ارزشي ، علمي و فعلي.
در سيره پيامبر خدا و معصومين عليهم السلام استفاده از شيوه تربيتي تشويق بسيار به چشم مي خورد .
براي نمونه ، در روايت است : نوجواني که هنوز به سن بلوغ نرسيده بود، عطسه زد و پس از آن بنا بر سيره و سنت مسلمان گفت : «الحمد لله رب العالمين» در اين هنگام که پيامبر شاهد اين جريان بود ، به او فرمود : «بارک الله فيک؛ آفرين بر تو باد » و با اين گفتار خويش ، او را تشويق کرد.(4)
همچنين نقل مي کنند : روزي کميت بن زيد اسدي، شاعر بزرگ شيعي به حضور امام باقر عليه السلام شرف ياب شد و اشعاري را برايشان خواند. امام باقر عليه السلام هديه اي به همراه جامه اي به او داد . کميت گفت : به خدا سوگند ، من شما را براي مسائل دنيوي برنگزيدم . اگر چنين مي خواستم، به کساني روي مي آوردم که دنيا را در چنگ خود دارند. شما را براي ارزش هاي عالي انساني و ديني برگزيده ام . از اين رو، لباس هاي شما را که نمونه اي از معيار انتخاب شماست ، برمي گزينم .(5)
پيام متن:
اگر با نيکوکار و بدکار يکسان رفتار شود، نظام تربيت ناکار آمد و ميل به بدي و بي ميلي به خوبي افزون مي شود. بنابراين بايد نيکوکار را تشويق کرد تا زمينه براي انجام دادن کارهاي شايسته ، آماده تر و از تمايل او به انجام دادن کارهاي ناروا کاسته شود.

3. هشدار(انذار)

انسان همواره در معرض خطا و اشتباه است و نفس سرکش، همواره او را به سوي بدي ها فرا مي خواند، همان گونه که در قرآن کريم مي خوانيم « ان النفس لاماره بالسوء؛ آدمي را به گناه و بدي فرمان مي دهد » (يوسف 53)
به سبب خطرناک بودن نفس اماره ، خداوند گاهي شيوه انذار و هشدار را در پيش مي گيرد تا بدين گونه خواسته هاي او را تعديل و از طغيانش کاسته شود .
بر اين اساس در برخي شرايط ، انذار، بهترين راه نجات آدمي از تباهي و مايه حيات بخشي وي است .
خداوند همان گونه که بارها از شيوه تربيتي تشويق براي انگيزه دادن به بندگانش در راه عمل تبه دستورهاي ديني استفاده کرده ، انذار را نيز براي بيداري و تربيت انسان ها لازم دانسته است . به تعبير زيباي سعدي:
درشتي و نرمي به هم در ، به است
چو رگ زن که جراح و مرهم نه است
از نمونه هاي تنبيه و ترساندن در قرآن ، رفتار نادرست و ناپسند قوم يهود و واکنش تنبيه گونه خداوند در برابر رفتار ناشايست آنهاست . خداوند در قرآن مي فرمايد:
فبظلم من الذين هادو حرمنا عليهم طيبات احلت لهم و بصدهم عن سبيل اله کثيرا.(نسا 160)
پس به سزاي ستمي که از يهوديان سر زد و به سبب آنکه مردم بسياري را از راه خدا باز داشتند چيزهاي پاکيزه اي که بر آنان حلال شده بود ، حرام کرد.
علي عليه السلام نيز نسبت دهندگان ناروا را تنبيه مي گرد، بدين گونه که نقل مي کنند، روزي دو مرد با هم نزاع مي کردند . يکي از آنان به فرد مقابل دشنام داد و گفت: پدرت ديوانه است . ديگري نيز همان نسبت را به او داد. آنان را نزد علي عليه السلام آوردند . حضرت تازيانه اي به دست اولي داد و گفت : بيست ضربه به او بزن . سپس تازيانه را از دستش گرفت و به دومي داد و گفت : تو نيز بيست ضربه به او بزن و بدين ترتيب ، هر دو را تنبيه کرد.(6)
پيام متن:
براي اصلاح کساني که با مدارا و رفتار نرم اصلاح نمي شوند ، شيوه انذاز، مجازاتي نيکو است .
لطف حق با تو مداراها کند
چون که از حد بگذرد، رسوا کند
(مولوي)

4. اندرزهاي شايسته

از ديگر روش هاي مهم تربيت در قرآن ، موعظه است و در اسلام نيز به آن بسيار سفارش شده است . انسان فطرتي خدا آشنا و آگاه به خوب و بد دارد . با اين حال ، مسير پرفراز و نشيب زندگي و سرگرمي هاي روزانه زندگي، آدمي را از اين آگاهي و شناخت دور مي سازد و گاه در دام وسوسه هاي نفساني گرفتار مي کند.
موعظه ، غبار هاي نشسته بر چهره فطرت را مي زدايد و حس خداجويي آن را همواره بيدار نگه مي دارد . امام خميني رحمه الله در اين باره مي فرمايد : « انسان بايد هم خودش را موعظه کند و هم در معرض موعظه واقع شود. هيچ انساني نيست که محتاج به موعظه نباشد.»(7) در اين ميان ، بهترين موعظه ها قرآن کريم است زيرا موعظه خداوند براي مردم است . در قرآن کريم در اين باره آمده است :
يا ايها الناس قد جاءتکم موعظه من ربکم و شفاء لما في الصدور و هدي و رحمه للمؤمنين .
اي مردم به يقين براي شما از سوي پروردگارتان اندرزي و درماني براي آنچه در سينه هاست و رهنمود و رحمتي براي گروندگان به خدا آمده است .(يونس 57)
قرآن کريم سرشار از موعظه هايي است که جان هاي خفته را بيدار مي کند و غبار فراموشي را از جان ها مي زدايد . مواعظ قرآن گاه بر محور سرگذشت پيشينيان شکل مي گيرد که جنبه عبرت آموزي دارد، چنان که خداوند در قرآن مي فرمايد:
و کلا نقص عليک من انباء الرسل ما نثبت به فؤادک و جاءک في هذا الحق و موعظه و ذکري للمؤمنين .(هود 120)
ما حکايت و اخبار پيامبران را بر تو بيان مي کنيم تا قلب تو را به آن قوي و استوار داريم و در اين اخبار، راه حق و ثواب بر تو روش شود و اهل ايمان را موعظه و تذکر باشد.
گاه نيز خداوند در قرآن با يادآوري نعمت ها موعظه مي کند و غفلت فرد يا جمع را در پرتو نعمت هايي که در گذشته بخشيده است ، مي زدايد و مخاطب را به سوي شکر گزاري از نعمت ها و در نتيجه، استفاده درست از آنها رهنمون مي شود.
پيام متن:
موعظه، زنگ بيدار باش آدمي از خواب غفلت و سپس به حرکت واداشتن او به سوي هدف هاي والاست .

برخي از آداب اندرز و موعظه

برخي مکتب هاي تربيتي ، گاه پند و موعظه را امري منفي مي دانند، زيرا به گمان آنان، موعظه گاهي وقت ها حس مقاومت و بلکه لجاجت را در شنونده برمي انگيزد . البته درقرآن کريم نيز به هرگونه موعظه اي توصيه نشده، بلکه خداوند موعظه اي را سفارش مي کند که به تعبير قرآن، حسنه باشد ، آنجا که مي فرمايد:
ادع الي سبيل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه (نحل: 125)
مردم را با حکمت و موعظه حسنه به راه خدا دعوت کن.
اگر اندرز دادن به دور از هرگونه خشونت ، تحقير، برتري جويي و تحريک حس لجاجت باشد، اثرمي بخشد و همگان نيز آن را تأييد مي کنند. (8) موسي و هارون وقتي به دستور پروردگار مأمور ارشاد و هدايت فرعون شدند، خداوند به آنان فرمود:
فقولا له قولا لينا لعله يتذکر او يخشي. (طه 44)
با او سخني نرم گوييد ، شايد که پند پذيرد يا بترسد.
نمونه ديگر نيکو و حسنه بودن موعظه آن است که موعظه کننده به آنچه مي گويد: عامل و ، پند او بر گرفته از عمل و اعتقادش باشد.
طبيبي که باشد ورا زرد روي
از او داروي سرخ رويي مجوي
(سعدي)
خداوند در قرآن بالحني سرزنش آميز مي فرمايد:
لم تقولون ما لا تفعلون کبر مقتا عندالله ان تقولوا ما لا تفعلون (صف: 2 و 3)
چراچيزي مي گوييد که انجام نمي دهيد؟ نزد خدا سخت ناپسند است که چيزي را بگوئيد و انجام ندهيد.
محتواي موعظه بايد حقيقت ها و مواقعيت هايي باشد که فطرت انسان به سادگي آن را درک کند. همچنين شيوايي و رواني وعظ و کوتاه بودن آن ، در اثرگذاري پند بسيار مهم است. اگر موعظه در زمان هاي مناسب و سنجيده به کار رود، موثرتر و گيراتر خواهد بود. براي نمونه ، هنگام تجمع گروهي در مراسم تشييع جنازه فردي که زندگي را بدرود گفته است ، بهتر مي توان آنان را به قيامت ، فان بودن دنيا و پي آمدهاي کارها متوجه ساخت.
گاهي سختي کوتاه و رسا با کنايه و اشاره ، قلب و روح انسان را دگرگون مي کند. نقل شده است که روزي حضرت موسي بن جعفر عليه السلام از کنار خانه بشرحافي در بغداد مي گذشت که صداي ساز و آواز از آن بلند بود. در اين هنگام ، کنيزکي از خانه بيرون آمد. حضرت از او پرسيد : صاحب اين خانه آزاد است يا بنده ؟ کنيزک گفت : آزاد است. حضرت فرمود: راست گفتي، چون اگر بنده بود، از مولاي خود مي ترسيد . کنيزک داخل خانه شد و ماجرا را براي بشر نقل کرد. بشر با پاي برهنه دويد و خود را به آن حضرت رساند ، غذرخواست و گريست و توبه کرد....(9)
پيام متن:
1- بيشتر انسان ها موعظه را بهتر از امر و نهي کردن مي پذيرند. زبان موعظه بايد نرم و گيرا باشد تا سبب رفت قلب شود، به گونه اي که موعظه شونده به خيرخواهي موعظه گر ايمان بياورد .
2- موعظه کننده بايد به وضع رواني و روحي مخاطب توجه داشته باشد. از اين رو، گاهي موعظه مستقيم و در جمع موثر است و گاهي غير مستقيم و کنايه آميز.

پي نوشتها:

1- نک : جمعي از نويسندگان ، تفسير نمونه ج 24 ص 24
2- درآمدي بر نظام تربيتي اسلام ، مرکز جهاني علوم اسلامي ص 158
3- نهج البلاغه حکمت 328.
4- درآمدي بر نظام تربيتي اسلام، ص 160
5-داوود حسيني، جايگاه تشويق و تنبيه در اسلام ، ص 39.
6-تشويق و تنبيه در اسلام ، ص 40.
7- صحيفه امام (مجموعه آثار امام خميني ) رحمه الله تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1379، ج 14، ص 395.
8-تفسير نمونه ج 11، ص 456
9- نک: مصطفي دلشاد تهراني ، سيري در تربيت اسلامي، تهران، ذکر 1376 ص 294.

منبع: ماهنامه ي طوبي 25




ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
مقالات مرتبط
موارد بیشتر برای شما
با چه رویی از ایران می‌خواهید دست از تشدید تنش بردارد؟
play_arrow
با چه رویی از ایران می‌خواهید دست از تشدید تنش بردارد؟
خلاصه دیدار الهلال ۳ - استقلال صفر
play_arrow
خلاصه دیدار الهلال ۳ - استقلال صفر
خلاصه دیدار پرسپولیس ۱ - الغرافه ۱
play_arrow
خلاصه دیدار پرسپولیس ۱ - الغرافه ۱
سردار پاکپور: ۸۰ درصد تیم تروریستی تفتان دستگیر شده‌اند
play_arrow
سردار پاکپور: ۸۰ درصد تیم تروریستی تفتان دستگیر شده‌اند
گفت‌وگو | ایستگاه خیابان روزولت، کتابی مسلح به فشنگ استدلال
play_arrow
گفت‌وگو | ایستگاه خیابان روزولت، کتابی مسلح به فشنگ استدلال
رقابت نزدیک هریس و ترامپ یک روز مانده به انتخابات آمریکا
play_arrow
رقابت نزدیک هریس و ترامپ یک روز مانده به انتخابات آمریکا
گفت‌وگو | تسخیر سفارت، واکنشی به سالها دخالت آمریکایی‌ها در امور داخلی کشور بود
play_arrow
گفت‌وگو | تسخیر سفارت، واکنشی به سالها دخالت آمریکایی‌ها در امور داخلی کشور بود
پخش زنده پرتاب ماهواره هدهد و کوثر در پژوهشگاه فضایی
play_arrow
پخش زنده پرتاب ماهواره هدهد و کوثر در پژوهشگاه فضایی
رفتار اسرائیل می‌تواند در نهایت به ایران هسته‌ای ختم شود!
play_arrow
رفتار اسرائیل می‌تواند در نهایت به ایران هسته‌ای ختم شود!
تاکید اژه‌ای بر جایگاه قوه قضاییه در فرهنگ عمومی
play_arrow
تاکید اژه‌ای بر جایگاه قوه قضاییه در فرهنگ عمومی
گفت‌وگو | سفارت آمریکا در امور داخلی ایران دخالت میکرد
play_arrow
گفت‌وگو | سفارت آمریکا در امور داخلی ایران دخالت میکرد
آغاز رتبه‌بندی ۱۰۰ هزار معلم بدون رتبه
play_arrow
آغاز رتبه‌بندی ۱۰۰ هزار معلم بدون رتبه
گفت‌وگو | ایهام در ایستگاه خیابان روزولت
play_arrow
گفت‌وگو | ایهام در ایستگاه خیابان روزولت
اژه‌ای: ۷۲ محکوم در زندان حافظ کل قرآن شده‌اند
play_arrow
اژه‌ای: ۷۲ محکوم در زندان حافظ کل قرآن شده‌اند
نماهنگ | تقریظ رهبر انقلاب بر کتاب «ایستگاه خیابان روزولت»
play_arrow
نماهنگ | تقریظ رهبر انقلاب بر کتاب «ایستگاه خیابان روزولت»