دوازده امام در منابع اهل سنّت (5)
نويسنده:غلامحسين زينلي
قرينه دوازدهم : قرشى بودن امام مسلمانان
اين اعتقاد برخاسته از احاديث متعددى است كه صدور آن از مقام رسالت محرز و مسلّم است. اين گونه احاديث را در منابع و جوامع روايى اهل سنّت، به فراوانى مى توان يافت؛ از آن جمله:
1ـ عبداللّه بن عمر از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: لا يزال هذا الأمر فى قريش ما بقى من الناس اثنان.22
2ـ ابو بكر از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: أئمة من قريش.23
3ـ عمروبن عاص از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: قريش ولاة الناس فى الخير والشر إلى يوم القيامة.24
4ـ ابوهريره ازرسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: الناس تبع لقريش فى هذا الشأن(فى هذاالأمر).25
5ـ سعدبن ابى وقاص از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند:
قريش ولاة هذا الأمر، فبرّالناس تبع لبرّهم وفاجرهم تبع لفاجرهم.26
6ـ ضحاك بن قيس از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: لا يزال على الناس وال من قريش.27
از مجموع روايات يادشده، استفاده مى شود كه مردم مسلمان، در هر عصرى پس از پيامبر(صلی الله علیه واله) بايد داراى رهبرى باشند كه نسب او به قريش منتهى مى شود.
شاهد اين مطلب، برداشت و فهم حافظان و فقهاى اهل سنّت است. بنگريد:
1ـ ابن حزم پس از نقل روايات پيش گفته، مى گويد: لاتحل الخلافة إلاّ لرجل من قريش…28
خلافت بر مسلمانان، براى غير قرشى جايز نيست.
2ـ ابن حجر در ذيل حديث«لايزال هذا الأمر فى قريش ما بقى من الناس اثنان» مى نويسد:
اين حديث، خلافت غير قرشى را نفى مى كند و نشان مى دهد كه خلافت بايد همواره در ميان قريش باشد.29
وى مى افزايد: جمهور اهل علم بر اين عقيده اند كه شرط است كه امام، قرشى باشد.30
3ـ وى از كرمانى شارح ديگر«صحيح بخارى» نقل مى كند: زمان از وجود خليفه قرشى خالى نيست.31
4ـ نووى، شارح«صحيح مسلم» نيز مى نويسد:
حكم حديث عبدالله بن عمر(لا يزال هذا الأمر فى قريش…) تا روز قيامت، مادام كه دو نفر انسان وجود داشته باشند، ادامه دارد.32
5ـ ابن حجر از قرطبى نقل مى كند: حديث ابن عمر از مشروعيت خلافت خبر مى دهد؛ يعنى امامت منعقد نمى شود مگر براى قرشى.33
6ـ وى، همچنين از قاضى عياض نقل مى كند:
شرط قرشى بودن امام، عقيده تمامى علماست، تا آنجا كه آن را اجماعى دانسته اند. از گذشتگان، كسى در اين زمينه اختلاف نكرده است.34
7ـ زبيدى، عالم ديگر اهل سنّت در بحث شرايط امام، مى گويد:
شرط پنجم از شرايط امامت آن است كه امام بايد قرشى باشد. قريش، لقب نضربن كنانة بن خزيمة بن مدركه است. دليل اين مطلب، روايت رسول خدا(صلی الله علیه واله) است كه فرمود: «الأئمة من قريش».35
اكنون، پس از يادآورى روايات و فتاوا، جاى اين سؤال است كه مسلمانان كشورهاى اسلامى و غيراسلامى كه پيرو مذاهب چهارگانه اهل سنّت هستند، رهبر و امام قرشى نسب آنها كيست؟ آيا تحت ولايت رهبرى قرشى هستند؟
پاسخ درست اين پرسش را بايد در تفكر و انديشه شيعى جستجو نمود. در فرهنگ شيعه، جانشينان دوازده گانه رسول اللّه (صلی الله علیه واله)، اهل بيت آن حضرت ـ عليهم السلام ـ اند. آنان، يكى پس از ديگرى، رهبرى امت اسلامى را برعهده خواهند داشت و امروز، امامت امّت را حضرت مهدى(علیه السّلام) به دوش دارد كه به اعتقاد شيعه و سنّى ـ آنچنان كه در منابع روايى خود ذكر كرده اند ـ از فرزندان فاطمه زهرا(سلام الله علیها) و اميرالمؤمنين على(علیه السّلام) است.
اهل سنّت، پس از رسول خدا(صلی الله علیه واله) با پذيرفتن خلافت تعدادى از رجال قرشى، ظاهرا به اين شرط (قرشى بودن امام) عمل كردند؛ امّا راهى كه آنها برگزيده بودند، در آينده نه چندان دورى(سده هفتم هجرى) كه حكومت عباسيان پايان يافت، تبديل به معضلى اعتقادى شد.
قرينه سيزدهم : مرگ بدون شناخت امام ، مرگ جاهليت است
اين دسته از روايات، در منابع اهل سنّت، از طرق مختلف و با تعابير گوناگون و تنوع فراوانى نقل شده است. بنگريد:
1ـ تفتازانى در«شرح المقاصد» در ذيل آيه«أطيعواللّه و أطيعواالرسول و اولى الأمر منكم» از پيامبر(صلی الله علیه واله) نقل مى كند:
من مات ولم يعرف إمام زمانه، مات ميتة جاهلية.36
2ـ معاويه از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من مات بغير إمام، مات ميتة جاهلية.37
3ـ ابن عباس از رسول خدا(صلی الله علیه واله) روايت مى كند: من مات ليس على إمام، فميتة جاهلية.38
4ـ عبداللّه بن عمر، از رسول خدا(صلی الله علیه واله) روايت مى كند:
من مات مفارقا للجماعة، فقد مات ميتة الجاهلية.39
5ـ همو نقل مى كند: من مات من غير إمام جماعة، مات ميتة جاهلية.40
6ـ همو نيز روايت كرده است: من مات وليس عليه إمام جماعة، فانّ موتته موتة جاهلية.41
7ـ از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل شده است: من مات وليس عليه إمام مات ميتة جاهلية.42
8ـ عامربن ربيعه از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من مات وليس عليه طاعة، مات ميتة جاهلية.43
9ـ معاويه از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من مات وليس فى عنقه بيعة، مات ميتة جاهلية.44
10ـ عبداللّه بن عمر از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من مات بغير إمام، مات ميتة جاهلية ومن نزع يدا من طاعة، جاء يوم القيامة لاحجة له.45
11ـ همو از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من مات وهو مفارق للجماعة، فانه يموت ميتة جاهلية.46
12ـ همو از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من فارق عليّا، فارقنى ومن فارقنى فارق اللّه.47
13ـ ابوهريره از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من خرج من الطاعة وفارق الجماعة، فمات مات ميتة جاهلية.48
14ـ عبداللّه بن عمر از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من مات وهو يبغضك يا علىّ، مات ميتة جاهلية….49
15ـ عرفجه از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: انّه ستكون هنات و هنات، فمن أراد أن يفرق أمر هذه الأمة وهى جميع، فاضربوه بالسيف كائنا من كان.50
16ـ عبداللّه بن مسعود از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من فارق الجماعة، فاقتلوه.51
17ـ معاويه از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من فارق الجماعة شبرا، دخل النار.52
18ـ عبداللّه عمر از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من فارق الجماعة شبرا، أخرج من عنقه ربق الاسلام.53
19ـ ابن حزم از عمربن خطاب نقل مى كند: سمعت رسول اللّه ـ صلّى اللّه عليه وسلم ـ يقول:«من خلع يدا من طاعة، لقى اللّه يوم القيامة لاحجّة له، ومن مات وليس فى عنقه بيعة، مات ميتة جاهلية.»54
20ـ ابن حزم از طريق عبداللّه بن عمروبن عاص از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند:
…من بايع إماما فأعطاه صفقه يده و ثمرة قلبه، فليطعه ان استطاع، فان جاء آخر ينازعه فاضربوا عنق الآخر.55
21ـ ابن حزم از عرفجه نقل مى كند كه او از رسول خدا(صلی الله علیه واله) شنيده است: من أتاكم وأمركم جميع على رجل واحد يريد أن يشق عصاكم أو يفرق جماعتكم فاقتلوه.56
22ـ وى همچنين از طريق ابوسعيد خدرى از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند:
إذا بويع لخليفتين، فاقتلوا الآخر منهما.57
23ـ ابوذر از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: من فارق الجماعة شبرا، فقد خلع ربقة الإسلام من عنقه. 58
24ـ ابن عباس از رسول خدا(صلی الله علیه واله) نقل مى كند: …ليس أحد يفارق الجماعة قيد شبر فيموت، إلاّ مات ميتة جاهلية.59
از مجموعه روايات پيش گفته كه در صحاح، مسانيد وديگر مصنفات اهل سنّت آمده است، نكاتى مى آموزيم:
1ـ در هر عصر و زمانى، همواره امام و رهبرى مشخص و معيّن وجود دارد كه شناخت او بر مسلمانان تكليف است، تا حدى كه مرگ كسى كه توفيق شناخت امامش را نيابد، مرگ جاهليت (يعنى مرگ در حال كفر و شرك) است.
ابن حزم درباره اهميت شناخت امام مى گويد:
براى مسلمان روا نيست كه دو شب را بدون آنكه بيعت امامى بر عهده اش باشد، سپرى كند.60
2ـ از جمله «مات ميتة جاهلية» كه در پايان بيشتر روايات اين باب به چشم مى خورد، استفاده مى شود كه مقصود از امام، شخص صالح(و شخصيت معنوى فوق العاده اى) است كه جانشين رسول خدا(صلی الله علیه واله) ـ و از خلفاى دوازده گانه آن حضرت ـ باشد؛ چرا كه هدف بعثت پيامبر(صلی الله علیه واله)، بيرون آوردن انسانها از جاهليت و هدايت آنها به سوى بندگى خدا و حيات طيّبه است. پس، «مرگ جاهلى»، مجازات و عقوبت بسيار بزرگى است كه لابد براى خطا و جرم بزرگى وضع شده است. آيا نشناختن هر پيشوايى از سوى مسلمان مؤمن، مى تواند خداوند را چنان به خشم آورد كه همه حسنات يك مسلمان را به خاطر آن، حبط نمايد(آنچنان كه گويى وى اصلا از رسالت نبىّ خاتم، بى خبر و بى بهره مانده است)؟ به علاوه، پيشواى غير صالح و فاقد شرايط امامت، اصولا توان هدايت مسلمانان را نخواهد داشت؛ چه رسد به اينكه نشناختن او، دليل گمراهى كسى و موجب بى ارزش شدن اعمال او باشد!
3ـ نكته ديگر، تأكيد بر همراهى با جماعت مسلمانان است؛ به طورى كه اگر كسى حتى (مثلا) يك وجب از جمعيت مسلمانان كناره گيرى كند و اسباب تفرقه را فراهم آورد و در همين حال بميرد، مرگش مرگ جاهليت و جايگاه او در آتش است (احاديث 4، 11، 13، 16، 17، 18 ).
4ـ نكته چهارم اينكه اگر كسى از اطاعت و فرمان امام مفترض الطاعه مسلمانان سرباز زند و در چنين حالى مرگ را دريابد، به مرگ جاهليت از دنيا رفته است و در روز قيامت و در پيشگاه خداوند، براى عملكرد خود، هيچ دليل و برهانى ندارد (احاديث 13 و 19).
5ـ روايت چهاردهم، مرگ كسى را كه بغض و كينه اميرمؤمنان على بن أبى طالب(علیه السّلام) را در دل داشته باشد، مرگ جاهليت مى داند.
6ـ روايت دوازدهم، مفارقت و جدايى از اميرالمؤمنين على(علیه السّلام) را جدايى از رسول خدا(صلی الله علیه واله) و جدايى از رسول خدا(صلی الله علیه واله) را جدايى از خداوند متعال مى داند. پر واضح است، كسى كه رابطه اش را با پروردگارش قطع كند، چه عاقبت بدى در انتظار او خواهد بود.
بنابر آنچه گذشت، آيا كسى كه از فرمان امام زمانش (على و فرزندش ـ علیه السلام ـ ) كه جانشين رسول خدا(صلی الله علیه واله) است و اطاعتش واجب و مسلمانان با او بيعت كرده اند، سرپيچى كرده، با او به جنگ مى پردازد و مردمان شام را از بيعت با او باز مى دارد و باعث تفرقه جماعت مسلمانان مى شود، مرگش، مرگ جاهليت نيست؟ آيا كسى كه بغض و كينه اميرالمؤمنين(علیه السّلام) و فرزندانش را در دل دارد، از خدا و رسولش(صلی الله علیه واله) جدا نيست و فاصله نگرفته است؟ آيا چنين كسى را مى توان جانشين رسول اللّه(صلی الله علیه واله) و امام مسلمانان دانست؟ آيا غاصبان امامت و ولايت را مى توان جانشين پيامبر(صلی الله علیه واله) و مفترض الطاعه دانست؟
گروهى از فقهاى اهل سنت، معاويه و ياران او را از اهل «بغى» دانسته اند. در كتاب « الفقه على المذاهب الأربعة » مى خوانيم :
الحنفية قالوا: يشترط فى تغسيل الميّت المسلم أن لايكون باغيا؛ والبغاة عند الحنفية هم الخارجون عن طاعة الإمام العادل وجماعة المسلمين ليقلبوا النظم الإجتماعية طبقا لشهواتهم، فكل جماعة لهم قوّة يتغلبون بها ويقاتلون أهل العدل، هم البغات عند الحنفية.61
دانشمند ديگر اهل سنّت، «ابوبكر كاسانى حنفى» در بحث «شهيد» و اينكه چه كسى شهيد است، مى نويسد:
… كسى كه در جنگ با اهل بغى به قتل رسيده باشد، شهيد است. دليل ما مطلبى است كه از عمار ياسر نقل شده كه وى هنگامى كه در صفين در زير پرچم اميرالمؤمنين على در معرض شهادت قرار گرفت، گفت: «خونى را كه از من بر بدن و لباسم ريخته مى شود، نشوييد و لباسهايم را از تنم بيرون نياوريد؛ چرا كه من و معاويه، يكديگر را در پل صراط ملاقات خواهيم كرد».
و عمار، كشته شده اهل بغى بود؛ زيرا پيامبر اكرم(صلی الله علیه واله) به عمار فرموده بود: «تو را گروه طغيانگر(باغى) به قتل خواهند رساند».62
در اين باره، نظر فقهاى شافعى هم همانند نظر حنفيه است.63
ابن حجر نيز مى نويسد:
اين مطلب ثابت شده است كه اهل جمل، صفين و نهروان، «باغى» بوده اند و مؤيد اين مطلب، حديث على است كه فرمود: «امر شدم تا با ناكثين وقاسطين و مارقين، بجنگم». ناكثين، اهل جمل اند؛ زيرا آنان بيعت خويش را با اميرالمؤمنين شكستند. قاسطين، اهل شام اند؛ چون آنان از حق برگشتند و با على بيعت نكردند. مارقين، اهل نهروانند؛ زيرا درباره آنان خبر صحيحى وجود دارد كه مى گويد: «آنها از دين خارج مى شوند، چنانكه تير از كمان خارج مى شود». در مورد اهل شام، حديث عمار ثابت شده است كه «فرقه باغيه او را مى كشند».64
حال آيا معاويه را كه به اجبار و در روز فتح مكّه ايمان آورده65 و از اطاعت امامى عادل خارج شده و نظم اجتماعى جامعه اسلامى را بر هم زده است،66 مى توان جانشين و خليفه رسول خدا(صلی الله علیه واله) دانست؟!
شايسته ذكر است كه فريضه شناخت امام و پيروى از وى، اختصاص به عصر و زمان خاصى ندارد؛ بلكه فاصله زمانى پس از رحلت پيامبر(صلی الله علیه واله) تا روز قيامت را دربرمى گيرد و اكنون جاى سؤال از همه مسلمانان است كه آيا براى شناخت امام حق كوشيده اند و آيا او را مى شناسند؟
اگر پيروان هر يك از مذاهب چهارگانه اهل سنّت ادعا كنندكه از امام مذهب خويش پيروى مى كنند، و بيعت همان امام را برگردن دارند، يا ادعا كنند كه از خلفاى راشدين پيروى مى كنند و در بيعت آنان به سر مى برند، پاسخ مى گوييم:
اولا، امامان مذاهب چهارگانه، صرفا پيشواى فقهى بوده اند، و به عبارت ديگر، هر يك از آنان فقيهى بوده اند كه در حوزه مباحث فقهى، به اجتهاد پرداخته و فتوا داده اند.
ثانيا، هيچ يك از آنان در عصر خويش، زعامت و رهبرى سياسى مردم را برعهده نداشته اند، و از اين روى، هرگز كسى از بيعت با آنان سخن نگفته است؛ بلكه آنچه همواره مورد توجه همگان قرار داشته، نظريات فقهى آنان بوده است و بس.
ثالثا، چنانكه ملاحظه شد، در شمار زيادى از روايات اين مبحث، سخن از بيعت و اطاعت به ميان آمده است، و اين مسئله تنها در مورد امام و پيشواى زنده قابل تصور است؛ از اين جهت، بيعت با خلفاى راشدين يا با امامان مذاهب چهارگانه، براى مسلمانانى كه پس از عصر آنها زندگى كرده اند و مى كنند، غير قابل قبول و نابجاست و تاكنون از كسى چنين سخنى شنيده نشده است.
همچنين در تعدادى از احاديث، تصريح به شناخت «امام زمان» (من مات ولم يعرف امام زمانه…) شده است، كه به دليل سوم ما اشاره دارد.
پی نوشت :
22. صحيح مسلم، كتاب الامارة، ب1، ح4؛ مسند احمدبن حنبل، ج2، ص93و128؛ تاريخ بغداد، ج3، ص372؛ فتح البارى، ج13، ص117؛ المحلّى، ابن حزم، دارالآفاق، ج9، ص359؛ كنزالعمال، ج6، ص49؛ اتحاف سادةالمتقين، ج2، ص231؛ سنن بيهقى، ج8، ص141؛ و نيز رجوع شود به روايت مشابه ديگرى از ابن عمر در: صحيح بخارى، دارالجيل، ج4، ص218؛ فتح البارى، ج13، ص114؛ تيسير الوصول، ج2، ص34؛ اتحاف سادةالمتقين، ج2، ص231؛ التاج الجامع للأصول، ج3، ص39؛ تلخيص الحبير، ج4، ص42
23. تلخيص الحبير، ج4، ص42؛ فتح البارى، ج13، ص119؛ كنزل العمال، ح33831
24. سنن ترمذى، ج3، ص242(با تصريح به صحت حديث)؛ مسند احمدبن حنبل، ج4، ص203؛ كنزالعمال، ج12، ص23؛ تلخيص الحبير، ج4، ص42
25. صحيح مسلم، كتاب الامارة، باب1؛ اتحاف سادةالمتقين، ج2، ص231؛ كنز العمال، ح33833
26. مجمع الزوائد، ج5، ص346؛ فتح البارى، ج13، ص31؛ كنزالعمال، ج12، ص23
27. المعجم الكبير، ج8، ص298؛ مجمع الزوائد، ج5، ص353؛ تاريخ دمشق، ج11، ص130؛ كنزالعمال، ج12، ص32
28. المحلّى، ابن حزم، ج9، ص359
29و30و31. فتح البارى، ج13، ص117و118
32. شرح صحيح مسلم(المنهاج)، نووى، داراحياءالتراث، ج12، ص200
33 . فتح البارى، ج13، ص118و119
34. همان.
35. اتحاف سادةالمتقين، ج2، ص230و231
36. شرح المقاصد، ج5، ص239
37. مسند احمدبن حنبل، ج4، ص96؛ حليةالاولياء، ج3، ص224(با تصريح به صحت حديث)؛ المعجم الكبير، ج19، ص388؛ مجمع الزوائد، دارالفكر، ج5، ص393؛ كنزالعمال، ج1، ص103وج6، ص65
38. اتحاف سادةالمتقين، ج6، ص334
39. الفقيه و المتفقه، خطيب بغدادى، دارالكتب العلمية، ج1، ص165؛ مسند احمدبن حنبل، ج2، ص70، 93، 97، 123؛ المعجم الكبير، چاپ عراق، ج12، ص335؛ كنزالعمال، ج6، ص65، ح14862؛ التاريخ الكبير، ج1، ص325
40. المعجم الكبير، داراحياء التراث، ج12، ص337؛ اتّحاف سادة المتقين، ج6، ص334
41. مستدرك حاكم، ج1، ص77؛ اتحاف سادةالمتقين، ج6، ص122؛ مجمع الزوائد، چاپ قدسى، ج5، ص225؛ الدرّالمنثور، سيوطى، چاپ اسلاميه، تهران، ج2، ص61
42.السنّة، ابن ابى عاصم، المكتب الاسلامى، ج2، ص503؛ مجمع الزوائد، ج5، ص405
43. مجمع الزوائد، ج5، ص403
44. صحيح مسلم، كتاب الامارة، ح58؛ سنن بيهقى، ج8، ص156؛ المعجم الكبير،احياءالتراث، ج19، ص335؛ اتحاف سادةالمتقين، ج6، ص122؛ تفسير ابن كثير، ج2، ص302؛ سلسلةالأحاديث الصحيحة، آلبانى، المكتب الاسلامى، ج2، ص715؛ التاج الجامع للأصول، ج3، ص46
45. مسند ابى داود، دارالمعرفة، ص259
46. مسند احمدبن حنبل، ج2، ص83 و 154
47. المعجم الكبير، احياءالتراث، ج12، ص323؛ مجمع الزوائد، ج9، ص173
48. صحيح مسلم، كتاب الامارة، ب13، ح53؛ تيسير الوصول، ج2، ص39
49. المعجم الكبير، احياءالتراث، ج12، ص321
50. صحيح مسلم، كتاب الامارة، ب14، ح5
51. الفقيه والمتفقه، ج1، ص164
52. مستدرك حاكم، ج1، ص118
53. المعجم الكبير، احياءالتراث، ج12، ص337؛ مجمع الزوائد، ج5، ص398؛ الفقيه والمتفقه، ج1، ص164 و نيز رجوع شود به: الفقيه و المتفقه، ج1، ص164، روايت عبداللّه بن عباس.
54. المحلى، ج9، ص359
55 . همان، ص360
56و57. المحلّى، ج9، ص360
58. سنن بيهقى، ج8، ص157؛ مستدرك حاكم، ج1، ص117
59. سنن بيهقى، ج8، ص157؛ صحيح بخارى، باب السمع والطاعة للإمام.
60. المحلى، ج9، ص359
61. الفقه على المذاهب الأربعة، جزيرى، داراحياءالتراث، ج1، ص109
62. بدائع الصنائع، ابو بكر كاسانى حنفى، دارالكتاب العربى، ج1، ص323
63. رجوع شود به: مغنى المحتاج، خطيب شربينى، داراحياءالتراث، ج4، ص123
64. تلخيص الحبير، ج4، ص44
/خ
