مقدمه
خانواده یکی از ارکان اصلی جامعه به شمار می رود؛ از این رو دستیابی به جامعه مسالم، آشکارا در گرو سلامت خانواده است و تحقق خانواده سالم نیز به برخورداری افراد از سلامت روانی و داشتن رابطه های مطلوب با یکدیگر بستگی دارد. بهداشت روان، علمی است برای رفاه اجتماعی و بهتر زیستن که راهکارهای تامین سلامت روانی در پیشگیری از بیماری های روانی در افراد را مورد بررسی قرار می دهد و تمام زوایای زندگی از اولین لحظات حیات تا مرگ را در بر می گیرد. در بستر خانواده، ابعاد مختلف از قبیل تربیت اجتماعی، تربیت عاطفی، تربیت اخلاقی، تربیت جنسی و تربیت شناختی در هم تنیده است به گونه ای که تصور خانواده سالم بدون توجه به فرآیند انواع تربیت قابل تصور نیست.اهمیت تأمین بهداشت و سلامت روان به منظور بهره مند شدن هر یک از أحاد انسانی از حیاتی سالم و شایسته موجب شده است که این مقوله په عنوان یکی از شاخه های علم تجربی بشری مورد توجه اندیشمندان قرار بگیرد. این دانش های بشری از منظر علمی مورد تأیید است و عموما مبرا از خطا قلمداد می شود؛ اما باید توجه داشت که مراجعه به منابع غنی اسلامی و تمنگ به آموزه های دینی که هدف نهایی آنها دست یابی انسان به سعادت حقیقی است، می تواند الگوی شایسته تری در اختیار پیروان این مکتب قرار دهد؛ زیرا صدور این آموزه ها از جانب خالقی است که به مراتب و ظرفیت های وجودی مخلوق خویش آگاه تر است.
در این راستا، یکی از منابعی که می تواند در زمینه بهداشت روان راهگشا باشد، مراجعه به سیره رضوی و روایات منسوب به امام هشتم (علیه السلام) است. به بیان دیگر، امام رضا (علیه السلام) به عنوان امام و پیشوای مسلمانان جهان، شیوه های تربیتی خاصی را مطرح کرده اند که لازم است جامعه دینی برای رشد و رانندگی افراد جامعه با این روش ها آشنا باشد و از آن بهره مند شود. بر این اساس، پژوهش حاضر به بررسی مؤلفه های سلامت و بهداشت روان خانواده در روایات رضوی می پردازد
بیان مسأله
سیره رضوی الگویی شایسته جهت دست یازیدن به طریق هدایت و کمال حقیقی و مشحون از مجموعه دستورها، پندها، موعظه ها و داستان ها و روایاتی است که هر کدام به جنبه ای از زندگی انسان نظر دارد و از آن آموزه ها می توان قواعد و دستورالعمل هایی که بهداشت روانی را تأمین می کند، استنباط کرد.به منظور دستیابی به این الگوی رضوی، پس از تبیین مفهومی بهداشت روان خانواده، در تحقیق پیش رو، به بررسی راهکارهای ارائه شده در جهت ارتقای سلامت خانواده پرداخته می شود. ارتقای سلامت و بهداشت روان خانواده نیازمند توجه به جنبه های مختلف زندگی است که در این زمینه، روایات رضوی با ارائه آموزه های کارآمد، موضوعاتی از قبیل انتخاب همسر به عنوان زیرینای بهداشت خانواده، تأمین نیاز ج ی و أعمال شیوه صحیح پاسخ گویی به خواسته های مشروع همسر، توسعه اقتصادی خانواده و تربیت اخلاقی خانواده را در راستای تأمین سلامت روان خانواده مورد توجه قرار داده است. در زمینه انتخاب همسر پژوهش حاضر به بررسی معیارهای انتخاب همسر از منظر امام رضا (علیه السلام) می پردازد. در ارتباط با تأمین نیاز جنسی، جایگاه و کیفیت برقراری روابط زناشویی در روایات رضوی بررسی می شود. پس از آن الگوی اقتصادی مورد توجه حضرت در اداره خانواده تبیین می گردد و در پایان، تربیت اخلاقی مؤثر در س لامت و بهداشت خانواده در دو جایگاه گرایش های اخلاق های فردی و تربیت اخلاقی فرزندان بر مبنای سخنان امام رخصار ) مورد بررسی قرار می گیرد.
لازم به ذکر است که به منظور نیل مقصود یاد شده، روایات منتسب به امام رضا (علیه السلام) از منابع روایی امامیه چون بحارالانوار، وسائل الشیعه و اصول کافی استخراج شده است. انتخاب روایات از مجامع پر پایه اعتماد به صحت روایات صورت گرفته است و از بررسی دقیق و علمی اسناد و دلالت روایات مذکور از منظر علم رجال و علم حدیث در این مقال سخن به میان نمی آید.
مفهوم شناسی سلامت روانی
روان پزشکان کسی را از نظر روانی سالم می شمارند که تعادلی میان رفتارها و کنترل او در مواجهه با مشکلات اجتماعی وجود داشته باشند. مثلا از دیدگاه کورسینی وضعیتی روانی با ویژگی های بهزیستی عاطفی، رهایی نسبی از اضطراب و علایم بیماری های ناتوان کننده، برقراری ارتباط سازنده و نیز کنار آمدن با مقتضیات و فشارهای معمول زندگی سلامت روانی دانسته شده است. از این دیدگاه، انسان و رفتارهای او در مجموع یک دستگاه در نظر گرفته می شود که بر اساس کیفیات تأثیر و تأثر متقابل عمل می کند. با این نگاه، ملاحظه می شود که چگونه عوامل مشوع زیستی انسان پر عوامل روانی - اجتماعی او اثر می گذارد پا از آن اثر می پذیرد؛ به سخنی دیگر، در بهداشت و تعادل روانی، انسان به تنهایی مطرح نیست؛ بلکه آنچه مورد بحث قرار می گیرد، پدیده هایی است که در اطراف او وجود دارند و بر جمع نظام او اثر می گذارند و از آن متأثر می شوند؛ لذا "جهودا" تسلط بر محیط را از مفاهیم عمده مرتبط با سلامت روانی می شمارد (سالاری فر، ۱۳۹۱، ص ۱۹۶)بهداشت روان، علمی است برای بهتر زیستن و برای رفاه اجتماعی که تمام زوایای زندگی از اولین لحظات حیات جنینی تا مرگ اعم از زندگی داخل رحمی، نوزاد، کودکی تا نوجوانی، بزرگسالی و پیری را در بر می گیرد و به صورت استعداد روان برای هماهنگ ساختن خوشایند و مؤثر کار کردن، و انعطاف پله بر بودن در موقعیت های دشوار توانایی داشتن و برای بازیابی تعادل خود تعریف شده است (گنجی، بهداشت، ۱۳۷۸، ص۱۰) سازمان جهانی بهداشت در مقام ارائه تعریف، بهداشت روانی را به توانایی کامل برای ایفای نقش های اجتماعی، روانی و جسمی» تغییر کرده است (همان)، آلفرد آدلر بهداشت روانی را در سه جمله خلاصه می کند؛ (همسازی در زناشویی و کانون خانواده، همسازی با کار و حرقه و بالاخره همسازی با دیگران (شاملو، ۱۳۷۸، ص ۱۸).
بهداشت روانی در تعریف دیگر عبارت است از مجموعه عواملی که در جلوگیری از پیشرفت روند وخامت اختلالات شناختی، عاطفی و رفتاری در انسان نقش مؤثر دارند» (همان) و در گستره وسیع تر عبارت است از آگاهی به عوامل معنوی و عادی و انگیزه هایی که سلامت فکر و وضع مثبت و اعتدال رفتار و کردار را سبب می شود که بدان وسیله ساز و کار با ارزشی در مورد تحرک و پیشرفت معنوی و مادی انسان در همه زمینه ها فراهم آید (صانعی، ۱۳۸۲، ص ۲۲).
اما هدف از بهداشت روانی را فراهم کردن شرایطی دانسته اند که بتوان عوامل مخربی که روان بشر را می آزارد و راحتی درونی را از او سلب می کنار، از بین ببرد؛ به گونه ای که آسایش و رفاه او تأمین شود و تشویش خاطر نداشته باشد» (همان). به سختی دیگر، از آن جا که انسان ترکیبی از خیر و شر، ماده و معنی و تن و جان است؛ همواره در حالت کشمکش درونی است. از این رو، هر لحظه در معرض بحران های شخصیتی و خروج از تعادل است. قرآن برای حفظ تعادل شخصیتی، دستورها و آموزه هایی را بیان کرده است که در سایه آن، شخصیت انسانی الی تعادل لازم برخوردار می شود.
با توجه به برایند تعاریف مذکور، مقصود از بهداشت روانی در اثر حاضر، پیشگیری از پیدایش بیماری های روانی و نیز سالم سازی محیط روانی و اجتماعی است؛ به گونه ای که افراد جامعه بتوانند با برخورداری از تعادل روانی با عوامل محیط خود رابطه و سازگاری صحیح برقرار کنند و به هدف های اعلای تکامل انسانی برسند. ذیلا این مفهوم از بهداشت روانی در روایات رضوی مورد توجه قرار می گیرد و راهکارها و الگوهای رفتاری رضوی در تامین بهداشت روانی خانواده بررسی می شود.
راهکارها و الگوهای رفتاری رضوی برای تأمین بهداشت روانی خانواده
به منظور ارتقای سلامت و بهداشت روان خانواده، جنبه های مختلف زندگی نیازمند توجه است. در این زمینه، سیره رضوی با ارائه آموزه های کارآمد راهگشا می نماید که انتخاب همسر به عنوان زیر بنای بهداشت خانواده، تأمین نیاز جنسی و اعمال شیوه صحیح پاسخ گویی به خواسته های مشروع همسره توسعه اقتصادی و سلامت و بهداشت روان خانواده و تربیت اخلاقی و نقش آن در سلامت و بهداشت روانی خانواده، از جمله این حوزه ها به شمار می رود که ذیلا به بررسی هر یک می پردازیم.
انتخاب همسر، زیربنای بهداشت خانواده
انتخاب همسر شایسته در سیره رضوی از چنان اهمیتی برخوردار است که حضرت، دست یابی به آن را مایه ظفرمندی و سعادت، و افتادن در دام همسر ناشایست را مایه گرفتاری می شمارد (قال علی بن موسی الرضا (علیه السلام) واعلم أن النساء شتی، فمنهن الغنیمه و الغرامه وهی التحیه تزوجها والعاشقه له ومنهن الهلال اذا تجلى، ومنهن الظلام الحندیس المقطبة، فمن ظفر بصالحهن یسعد و من وقع فی صالحهن فقد ابتلی ولیس له انتقامه) امام رضا (علیه السلام) فرمود زنان چند گروهند:1. غنیمت؛ و این دسته بانورانی هستند که شوهر دوستند و به شوهر عشق می ورزند
2. مانند ماه یک شبه برای شوهر جلوه کند (یعنی کم نور و کم فایده)
3. مانند شب تار در برابر شوهرند.
هر کس به زنی شایسته ظفر یابد، خوشبخت گردد و هر کسی در دام ناشایسته آنان افتد، گرفتار شود. (منسوب به امام رضا (علیه السلام) ۱۴۰۶، ص ۱۳۲. در روایات نقل شده از امام رضا (علیه السلام) برای ازدواج و انتخاب همسر شایسته معیارهایی معرفی شده است که ذیلا به تبیین می شود.
شناخت زمان ازدواج
در این زمینه، امام رضا (علیه السلام) بر عدم غفلت از زمان مناسب ازدواج تأکید می ورزد. حضرت، دختر را به میوه های تشبیه می کند که اگر به موقع چیده نشود، تابش خورشید آن را فاسد کرده، باد مزه آن را از بین می برد (بحرانی، ۱۴۰۵، ج۲۴، ص ۷۲).از سویی امام با برشمردن برخی فواید ازدواج، مؤمنان را به این مهم ترغیب می نماید؛ به این ترتیب که در لسان امام هشتم (علیه السلام) حتی اگر درباره ازدواج، فرمان الهی نیز صادر نشده بود، همان فواید اجتماعی نکاح از قبیل نیکی با خویشان و پیوند با بیگانگان برای ترغیب خردمند صاحبدل و عاقل درست اندیش کافی بود. (کلینی، ۱۴۰۷، ج۵، ص۳۷۳). همچنین امام رضا (علیه السلام) زنی را که به امید تحصیل مقام عالی فضیلت و کمال تصمیم به ترک ازدواج می گیرد، به ازدواج و تبعیت از الگوی حیات حضرت زهراز رهنمون می سازد.
بر این اساس، ازدواج به موقع برای پاسخ گویی مشروع به نیازهای آدمی مورد تأکید امام رضا (علیه السلام) است. در حقیقت. با توجه به این که زن و مرد مکمل یکدیگر و سبب شکوفایی استعدادهای خفته یکدیگرند، اگر کسی به این سنت الهی پشت بازشد، وجودی خام و ناقص دارد و کمبودها و نواقصی که به خاطر ترک ازدواج برای آدمی پیش می آید، قابل انکار نیست. بنابراین با عنایت به فلسفه ازدواج، زن و مردی که با هم ازدواج می کنند باید قصدشان از ازدواج انجام سنت الهی و پاسخگویی صحیح به خواسته های مشروع طبیعی خود باشد که چنین اقدامی در عین حظ نفسانیه انجام سنت الهی است و عیادت شمرده می شود (کتابچی، ۱۳۸۵، ص ۳۲).
کفویت، ایمان و اخلاقی خواستگار
احراز شرط کفویت در انتخاب همسر (ابن بابویه، پینا، ج ۲، ص ۵۷۸)، ترجیح ملاک ایمان بر میزان توانمندی مالی خواستگار (مجلسی، ۱۴۹۰ش، ج۱۰۰، ص ۳۷۲)، نهی از ازدواج با فرد بد خلق (کلینی، ۱۴۰۷ هـ ، ج5 ص ۵۶۳) یا مبتلا به آلودگی های اخلاقی چون میگساری و شرب خمر منسوب به امام رضا (علیه السلام) (، ۱۴۰۶، ص ۲۸۰) از توصیه های حضرت در این زمینه است. بدیهی است شکل گیری بنیان خانواده بر این مبانی، سلامت روانی خانواده را در پی خواهد داشت.مشورت با افراد آگاه
در سیره رضوی در همه عرصه ها مشورت با فرد شایسته (ابن بابویه، ۱۴۱۳، ج ۴، ص۴۰۹) مورد تأکید بوده است؟ به گونه ای که در لسان حضرت، امر کی کاری را از راه آن طلب کند پایش نمی لغزد و اگر بلغزد، چاره آن او را خوار نگردانده (مجلسی، ۱۴۱۰، ج ۷۸، ص ۳۵۴). بدیهی است اهتمام حضرت به مشورت، در امر خطیر ازدواج جایگاه ویژه خواهد یافت. این معیار با ایجاد شناخت از طرف مقابل پیش از ازدواج، زمینه انتخاب آگاهانه برای فرد را ایجاد می کند و امکان شکل گیری بسیاری از کجرویها و آسیب های روانی آتی برای اعضای خانواده را از بین می برد.توجه به زیبایی
به عنوان یک امتیاز و نه اصل زیربنایی (حر عاملی، ۱۴۰۹ه، ج۲۰، ص۵۸) از دیگر شروط انتخاب همسر در منظر امام است.بر مبنای آنچه گفته شان، از دیدگاه امام، شناخت زمان ازدواج (شکوفایی خواهش های طبیعی)، بررسی همه جانبه از طریق مشورت با افراد مجرب و کار آزموده، توجه به کفویت (تناسب فکری و روحی طرفین)، ایمان و اخلاق و زیبایی معیارهایی است که ضمن انتخاب همسر مورد اهتمام است. و نتیجه آن انتخابی صحیح و شایسته خواهان بود
.jpg "مؤلفه های سلامت و بهداشت روان خانواده")
تأمین نیاز جنسی
در باب تأمین نیاز جنسی همسر روایاتی از امام رضا (علیه السلام) وارد شده است که بر اساس آنها اهمیت، جایگاه و کیفیت تعامل زوجین در پاسخ گویی به نیازهای مشروع یکدیگر تا حدودی روشن می شود. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «سه چیز از مت پیامبران است» (کلینی، ج ۵، ص ۳۲۰) . در جای دیگر، امام رضا (علیه السلام) در پاسخ مردی که به دلیل مصیبت وارده و غم و اندوه ناشی از آن، هم بستری با همسر خود را ترک کرده بود، ادامه این اجتناب را بیش از چهار ماه در زمره ارتکاب گناه قلمداد می فرماید (گروهی به خدمت امام هشتم (علیه السلام) ( أمدند و پرسیدند: مردی در جوانی داشته است. به خاطر معینی که به او وارد شده، مدت چند ماه بلکه یک سال است همخوابگی با همسر خود را ترکه کرده است. البته این کار به خاطر اذیت و آزار و انتقام نبوده، به سبب محبت و غم و اندوه از این عمل خودداری کرده است. با این دست، پا چنین شخصی مرتکب گناهی شده است؟ در پاسخ فرمود: اذا ترک اربعه اشهر، مذنب؛ اگر بیش از چهار ماه چنین عملی را ترک کند، گناهکار است.)(حر عاملی، ۱۴۰۹ه ج ۲۰، ص ۱۲۰).روایات سه گانه مذکور می تواند الگوی مناسبی در زمینه تأمین نیازهای جنسی زوجین باشد. فراوانی عمل زناشویی در کلام حضرت از سنت پیامبران دانسته شده و از طرف دیگر ترک این رابطه از سوی مرد بیش از چهار ماه معصیت شمرده شده است. باید توجه داشت که توصیه به کثرت رابطه جنسی به رغم تهی از افراط در ملایر تمایلات نفسانی است (محدث نوری، ج۱۲، ص ۹۴)، شاید حکمت این توصیه این باشد که اشباع غریزه جنسی مایه آرامش است و اشباع نیاز خوردن و خوابیدن و ثروت اندوزی مایه طغیان: البته قید فراوانی عمل زناشویی به معنای افراط و زیاده روی به حدی که غریزه جنسی همه زندگی را تحت الشعاع قرار دهد، نخواهد بود؛ زیرا در آموزه های اسلامی افراط در این زمینه عامل کاهش عمر معرفی شده است (ابن بابویه، ۱۴۱۳هـ ج ۳، ص ۵۵۵).
در مورد کیفیت برقراری رابطه، زمینه سازی برای ارضای هر چه بهتر خواسته های جنسی برای همسران مورد تأکید امام است و عجله کردن در آن و پیگیری خودخواهانه هر یک از همسران در ارضای آن، مورد نکوهش قرار گرفته است؛ لذا زن و شوهر باید به گونه ای زمینه سازی کنند تا آمیزش در وقت خودش انجام شود و قبل از موعد انجام نگیرد یکی از روان شناسان به نام «دکتر میمونه بر مبنای آزمایش های علمی بر تاثیر حالت روحی مرد و زن هنگام نزدیکی و انعقاد نطفه بر جنین صحه می گذارد(به این مسأله را در مورد یک خانواده که چندین فرزند داشته آزمایش کرده و دیده اید با اینکه این فرزندان از پدر و مادر به وجود آماده و محیط خانواده آنان یکی بوده ولی از لحاظ روحی آن ها با هم فرق دارند. بعد از بررسی به این نتیجه رسیده اند که فقط عامل اختلاف روحی همان حالات روحی مرد و زن هنگام همبستری می باشد. بعد هم با آزمایشات میکرد به این نتیجه که وضع روحی زن و مرد هنگام نزدیکی به هم کامل با نظافت و پاکی طرفین از جمله عواملی است که احساسات جنسی را خوب تحریک می کند) (کابچی، ۱۳۸۵، ص ۱۲).
به نظر می رسد اهمیت تأمین نیاز جنسی از آن جهت باشد که آرامش بخشی زن و شوهر به یکدیگر در کانون خانواده یکی از مهم ترین فلسفه های تشکیل زندگی مشترک است و به عواملی بستگی دارد که یکی از بارزترین آنها رابطه جنی سالم است. به عبارت دیگر، آرامش در زندگی زناشویی با معلول رابطه جنسی سالم است یا میان این دو به نحوی تلازم وجود دارد و نمی توان آنها را از یکدیگر جدا کرد.
توسعه اقتصادی و سلامت و بهداشت روان خانواده
در ارتباط با اقتصاد خانواده، امام رضا (علیه السلام) امر اشتغال و تلاش در جهت کسب روزی را از نیازمندی های اجتناب ناپذیر بشر برشمرده «ثلاثه تحتاج التاس طرا الیها: الأمن و العدل و الخصب» (او سه چیز است که همه مردم به آن نیاز دارند امنیت، عدالت و فراوانی ارزاق) (ابن شعبه، ۱۳۶۲، ص ۳۲۰) و تلاش در جهت تأمین رفاه خانواده را هم طراز با جهاد در راه خدا ارزیابی کرده است: «ان الذی یطلب من فضل یکف په عیال أعظم أجرا من المجاهد فی سبیل الله ؛( آن که با کار و کوشش، در جستجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خود دارد ،) (حر عاملی، ۱۴۰۹ه ج۱۷، ص ۶۷)توانمند سازی اقتصاد خانواده در لسان امام هشتم (علیه السلام) به منظور فراهم کردن زمینه رفاه و آسایش بیشتر در زندگی خانوادگی مورد تأکید است و سلامت روانی خانواده را نیز در پی خواهد داشت. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «سزاوار است مرد غنی و متمکن به زندگی خانواده خود توسعه دهد و آنان را از رفاه و آسایش کافی برخوردار کند تا آنان به علت سخت گیری او و محرومیت خودشان، مرگ وی را تمنا نکند (ابن بابویه، ۴۱۳اه ج۲، ص ۶۸). حضرت در کنار توصیه به تلاش در جهت توسعه اقتصادی خانواده، اتخاذ طریق اعتدال و میانه روی در مصرف را به عنوان راهکار حفظ سرمایه حاصل از تحمل سختی ها معرفی کرده است. امام رضا (علیه السلام) در این زمینه می فرماید: «در مصرف مالی برای خود و خانواده ات معتدل و میانه رو باش که خدای متعال می فرما به بندگان شایسته کسانی هستند که به هنگام خرج اسواق و بخل نورزند از امام رضا علیه السلام می فرماید: «تباه سازی اموال و درخواست از دیگران مورد غضب خداوند است. پس سعی کنیم کاری انجام ندهیم که مورد غضب خداوند مهربان قرار بگیر پیم». در همین مورد شخصی به نام عباس به محضر امام مشرف شد و پیرامون شیوه صحیح هزینه زندگی و سایر مسائل سؤال کرد است. در پاسخ فرمود: باید مصرف و به گونه ای باشد که بین دو کار بایستند یعنی سخت گیری .. منظورشان در این سخن چین؟ ایشان فرمودند: « آپا سخن خداوند دار قرآن کریم را نشنیده ای که اسراف و سخت گیری را ثابت می شمارد و می فرماید بندگان خدای رحمان کسانی هستند که هرگاه انفاق کند نه اسراف کند و نه سخت گیری بلکه میان این دو حد اعتدال قرار می گیرند، بنابراین در مورد معاش و هزینه زندگی اعضای خانواده دار خرید و مصرف میانه رو باشه) (طباطبایی بروجردی، ۱۴۲۹ ج ۲۲ ص ۲۵۶) .
از دیگر نکات قابل توجه در سیره رضوی، عنایت به رابطه وضعیت اقتصادی و بحت تنظیم خانواده در جهت کاهش فشار روانی بر خانواده است. امام رضا (علیه السلام)، کمی فرزند در وضعیت نابسامان خانواده را مایه آسایش می شمارد (مجلسی، ۱۴۱۰ هج۱۰۱، ص ۷۱) بدون تردید، هدف اصلی از تشکیل خانواده، تولید فرزند است و در اسلام ازدواج بدون فرزند، چندان جایگاه و ارزش والایی ندارد زیرا نمی تواند عامل حیات و بقای نسل بشر باشد. روایات زیادی از پیشوایان دین در توصیه تکثیر نسل و تولید مثل وارد شده است که این روایات (به حسب شرایط زمانی و مکانی) همچنان اصالت خود را دارد؛ ولی از آنجا که اسلام دینی جاودانه است مسلمان باید تحت عناوین ثانوی) وضع زندگی خود را بر اساس شرایط(زمانی و مکانی) که در آن زیست می کنند، تنظیم نماید؛ هرگاه امکانات لازم جهت رشد فکری، اقتصادی و درمانی فراهم نباشد و تربیت فرزند را با مشکلاتی مواجه سازد، بی شک جلوگیری از فرزند بلامانع است که روایت اخیر به این نکته اشاره دارد.
مبتنی بر روایات مذکور، توسعه اقتصادی خانواده در گرو تلاش و تکاپو در کسب روزی حلال، مدیریت بر مخارج، پرهیز از اسراف و توجه به امکانات مالی خانواده است. مشکلات اقتصادی اغلب موجب به وجود آمدن مشکلات دیگری برای خانواده می شوند و خانواده به ناچار با سختی ها و محرومیت هایی در سبک های زندگی و تصمیم گیری مواجه می شود که مجبور است با آنها دست و پنجه نرم کند. تحقیقات نشان می دهد که اغلب شرایط نامناسب در فضای خانواده اعم از منازعه و سایر مسائل در شرایط رکود اقتصادی خانواده - که خانواده با نوعی بحران اقتصادی مواجه است - افزایش می یابد. همچنین تلاش و تقلا برای بالابردن درآمد خانواده و حفظ آن با تحت تاثیر قرار دادن گرم و صمیمیت روابط خانواده، کاهش مدت زمان با هم بودن اعضا نقش منفی خود را اعمال می کند.
تربیت اخلاقی و نقش آن در بهداشت روانی خانواده
بهترین شیوه برای تربیت اخلاقی از طریق الگودهی می باشد، اهمیت پرورش اخلاقی برای اعضای خانواده را می توان از این سخن حضرت دریافت که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل فرمود که هدف از بعثت، مکارم اخلاق بوده است (محدث نوری، ۴۰۸ه ج ۱۱، ص۱۸۷). منظور از تربیت اخلاقی در این بخت فرآیند زمینه سازی و به کارگیری شیوه هایی برای شکوفاسازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و اصلاح یا از بین بردن صقات، رفتارها و آداب غیر اخلاقی در خود انسان یا دیگری است (همت بنائی، ۱۳۸۲، ح ۹). بنابر این تربیت اخلاقی دو وجهین است که در کانون خانواده از یک بعد تقویت گرایش های اخلاقی در خود افراد را در بر می گیرد و از سوی دیگر، تربیت اخلاقی فرزندان را شامل می شود. در این راستا، سخنان گهربار امام رضا (علیه السلام) در مباحث اخلاقی و تربیتی را می توان در دو دسته جای داد که برخی الگوی رفتاری اعضای خانواده را تبیین می کند و دسته دیگر توصیه هایی در زمینه تربیت فرزند است. ذیلا به توضیح هر یک می پردازیم:تقویت گرایش های اخلاق های فردی
در این زمینه امام هشتم (علیه السلام) توصیه به گشاده رویی، پرهیز از سوء خلق و توصیه به نوع دوستی فرموده است. امام رضا (علیه السلام) گشاده رویی را مایه ایجاد الفت بیشتر میان مردم دانسته. علاوه بر توصیه های اخلاقی مذکور، برخی آموزه ها در روایات رضوی وجود دارد که رعایت آنها در روابط میان زوجین زمینه ساز رشد اخلاقی آن ها خواهد بود. کسب آرامش و زدودن خستگی ناشی از فعالیت های روزانه از این قبیل است که در این زمینه امام هشتم (علیه السلام) اختصاص ساعاتی از روز را به تفریح و استراحت برای مؤمن لازم می شمارند(قال الامام علی بن موسی الرضا علیه السلام و اجتهدوا أن یکون زمانکم اربع ساعات، لمناجاته، لأمر المعاش، و ساعه لمعاشرة الاخوان الثقات، والذین یعرفونکم.... بکوشید که بتوانید اوقات روزانه خود را به چهار بخش تقسیم کنید، بخشی را برای خلوت و راز و نیاز با خدا بخشی را برای فعالیت و کسب و کار جهت تامین زندگی، بخشی برای معاشرت با دوستان مورد اعتماد که در باطن با شما مخلص و مورد اعتماد در زندگی را به شما گوشزد کنند و تذکر دهند. در بخش چهارم، استراحت و تفریحات سالم داشته باشید تا از نشاط و نیرویی که از این راه به دست می آورید، بتوانید در قسمت های دیگر زندگی تمرکز مناسب و موفقیت کسب کنید) (منسوب به امام رضا علیه السلام، ۱۴۰۶ ، ص۳۳۷)، از جمله مهارت های ایجاد آرامش روانی خانواده، توجه به ارزش شادی و تفریح است. اعضای هر خانواده برای آن که بر اثر کار مداوم کسل و فرسوده نشوند، باید در شبانه روز مدائی از وقت خود را به کارهایی غیر از کارهای جاری اختصاص دهند تا بتوانند خستگی روزانه را برطرف سازند. کسانی که برنامه زندگی خود را با کار پر کرده اند، سخت در اشتباهند و برنامه خوبی ترتیب نداده اند. برنامه صحیح أن است که در آن، ساعاتی هم برای تفریح منظور شود که در روح افراد و در سعادت خانواده بسیار مؤثر است. این امر در روایت مذکور مورد توجه قرار گرفته است.از دیگر توصیه های اخلاقی حضرت، احترام به سلایق و نظرات دیگران و پرهیز از خودکامگی است که در این زمینه امام رضا (علیه السلام) ، بدترین مردم را کسی می شمارد که مردم را از عطایای خود دور کند و خویشتن را در محدوده تمایلات فردی محصور سازد (این شعب حرانی، ۱۴۰۴، ص۴۴۸) علاوه بر موارد مذکور، اهتمام به آراستگی ظاهر و پرهیز از ژولیدگی از دیگر مهارت هایی است که در آموزه های رضوی با استحکام پیوند خانوادگی، تمایل و محبت میان اعضای خانواده به ویژه زوجین را افزایش می دهد (کلینی، ۱۴۰۷ه ج ۵، ص ۵۶۷).
از دیگر، توصیه های حضرت در جهت ارتقای سلامت روان خانواده اظهار محبت و عشق به همسر است که امام رضا (علیه السلام) چنین همرانی را تحت عنوان غنیمت اطلاق می کنند (کلینی، ۱۴۰۷ه ج ۵ ص ۵۰۶). در حقیقت، پشتیبانی و دلجویی از شوهر و تمکین از او مهارت هایی به شمار می روند که تجهیز زن به این مهم می تواند نقش بسزایی در ارتقای بهداشت روان خانواده داشته باشد. در این زمینه، تأثیر و قدرت عشق و محبت در روابط بین زن و شوهر، از هر عامل دیگری مؤثرتر است، زیرا زندگی بدون عشق سرانجام به سردی و خستگی گراییده، زمینه نامساعدی را برای رشد کجروی های اخلاقی فراهم می آورد. شوهرانی که زنان مهربان دارند، در کار و اجتماع به موفقیت بیشتری نایل می شوند. بدون شک این زنان نیز پاداشی کار خود را دریافت خواهند کرد.
در پایان این نکته لازم به ذکر است که توصیه های اخلاقی حضرت تنها به روابط میان والدین و فرزندان و نحوه تعامل زوجین منحصر نمی شود و به سایر اعضای خانواده نیز تسری می باید تا جایی که حضرت حتی په برخورد شایسته با والدین همسر نیز اشاره دارد و آزار خانواده همسر را خطای زشت زن می شمارد (حر عاملی، ۱۴۰۹هج۲۲، ص ۲۲۲).
با توجه به مراتب پیشین باید گفت آموزه هایی از قبیل گشاده رویی و حسن خلق، نوع دوستی و کمک به همنوع، تفریح، پرهیز از خود محوری و ظلم، پشتیبانی و دلجویی از شوهر و برقراری ارتباط شایسته با خانواده همسر در روایات رضوی در ارتباط با تقویت اخلاق مداری در روابط میان زوجین وجود دارد که رعایت آنها از سوی زوجین از بروز آسیب های روانی در کانون خانواده پیشگیری کرده، زمینه سلامت خانواده را فراهم می سازد. بدیهی است اگر در خانواده صفات نیکو مانند نوع دوستی، پذله عفو، و صفات بی شمار مورد بسند دیگر پرورش باید و تقویت شود، کائون خانواده از صفات ناپسند اخلاقی به دور خواهد ماند.
تربیت اخلاقی فرزندان
امام رضا (علیه السلام) در جهت تربیت صحیح اخلاقی فرزندان، رعایت برخی نکات در تعامل با فرزندان را لازم می شمارند که این دستورالعمل ها از لحظه تولد آغاز می شود: گفتن اذان و اقامه در گوش کودک (مجلسی ج۱۰، ص ۱۱۶) که امنیت و ایمان را در کودک نهادینه می سازد و دقت در شیر دادن به فرزند و انتخاب دایه (زن شیرده مناسب برای او از این جمله است. از توصیه های حضرت در زمینه شیر دادن به کودک، این سخن گهربار است که: «لا تسترضعوا الحمقاء، ولا العمشاء، فان اللبن یعدی» زنان احمق و زنانی را که رنجور و معیوب هستند و بی اختیار از چشمشان اشک می چکد، برای شیر دادن فرزندانتان انتخاب نکنید؛ زیرا شیر تأثیر سوء خود را می گذارد (حر عاملی، ج۱۵، ص۱۸۸). بر این اساس، از دیدگاه امام لازم است آن کس که پستان به دهان طفل می گذارد، از عوارض و آشفتگی های جسمی و روحی به دور باشد تا کودک را دچار شرایط و حالات غیر طبیعی نسازد؛ چون چنین کسی در واقع شیره جانش را به کام طفل می ریزد و صفات خود را به او منتقل می کند.پس از آن امام رضا (علیه السلام) به انتخاب نام نیکو برای فرزند توصیه می فرماید (و استحسنوا اسماءکم فانتم تدعون بها یوم القیامة،... ؛ نام های خود را نیکو گردانید در قیامت با همان نام خوانده می شوید که ای فلان فرزند فلانه بر خیز و به سوی تو خود گام بردار، و ای فلان،..) فرمود: انة لا یدخل الفقر بیت فیه اسم محمد.. «در هر خانه کسی به نام محمد یا علی یا حسین یا حسین یا جعفر یا به نام فاطمه وجوه داشته باشد، فقر و تنگدستی در آن خانه راه نخواهد یافت) (کلیتی، ج۶، ص۱۹؛ مجلسی، ج۲۱، ص ۳۳). بنابراین، از منظر امام رضا (علیه السلام) پدر و مادر موظفند قبل از به دنیا آمدن فرزند، نام زیبایی را برای او انتخاب کنند که در طول زندگی وی، سیب احساس عقده و شرمندگی اش شود زیرا نام و لقب از مظاهر تجلی شخصیت آدمی است.
از دیگر آموزه های سیره رضوی در زمینه تربیت شایسته فرزندان جدیت و سخت گیری حضرت در آموزش تعالیم مذهبی به جوانان است امام رضا (علیه السلام) در این زمینه می فرماید: «لو وجدت شابا من شیان الشیعة لا یتفقه، لضربته عشرین سوطا، (مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۶م، ص۳۳۷) اگر جوانی از جوانان شیعه را بیابم که در مقام فراگیری دانش در دین نباشد پشت او را با تازیانه ملامت و توبیخ یا تنبیه بدنی (در حد پیست تازیانه) په درد می آورم تا این که موازین دینی را که برنامه زندگی اوست، بیاموزد.
بر مبنای سخن امام، از کودک با توجه به توانایی های وی باید انتظار داشت و تفاوت های فردی کودکان را در نظر گرفت؛ در لسان مبارک امام هشتم (علیه السلام)، وجود تفاوت در ساختمان فطری و طبیعی افراد منشأ سعادت و خیر دانسته شده است (مجلسی، ۱۴۰۶ه، ج ۱۴، ص ۱۶۵)؛ این در حالی است که امام تشویق فرزندان بر اساس لیاقت ها و شایستگی های ایشان را پسندیده میشمارند (کلینی، ۱۴۰۷ه ج ع م ۵۱). همچنین ایجاد محیط آرام و سالم در تربیت صحیح فرزند نقش به سزایی ایفا می کند. پرهیز از جر و بحث ها و طرح مشاجرات خانوادگی در حضور فرزندان، امنیت روانی کودک را به مخاطره می اندازد به همان ترتیب که حضرت جدال بی مورد را مورد غضب الهی می شمارد (مجلسی، ۴۰۴اه ج۱۹، ص ۴۱۱)، اهمیت تربیت اخلاقی در بهداشت روان فرد و خانواده به حدی است که در کلام امام هشتم (علیه السلام) عزل کردن و باردار نساختن زوجه، در مورد زن پرخاشگر، بدزبان و فحاش جایز شمرده شده است؛ زیرا فرزندانی که از مادران آلوده به دنیا می آیند، نمی توانند دارای زندگی سالمی باشند. از دیگر آموزه های فرهنگ رضوی در زمینه تربیت اخلاقی به منظور تأمین سلامت خانواده، اهتمام به آموزش کودک در زمینه احترام به والدین و شناخت تکلیف فرزند در قبال پدر و مادر است. تکالیف فرزندان نسبت به والدین در کلام امام هشتم (علیه السلام) نیکی به والدین، ایثار و فداکاری در راه آنها و اطاعت از آنها جز در موارد گناه است، (حرعاملی، ۱۴۰۹ه، ج۱۶، ص ۱۵۵)، قدردانی و تشکر از زحمات پدر و مادر (حرعاملی، ۴۰۹اه ج۱۶، ص۳۱۳) و پرهیز از موجبات عقوق (هرگونه رنجش و آزردگی خاطر پدر و مادر (کلینی، ۱۴۰۷هج ۲، ص ۲۷۶)، بر شمرده شده است.
با توجه به مراتب پیش گفته در زمینه تربیت اخلاقی فرزندان، روایات رضوی مراحل مختلف حیات فرزندان را از مرحله انعقاد نطفه تا سنین جوانی پوشش می دهد. امام رضا (علیه السلام) در ارتباط با شکل گیری نطقه، انتخاب نام، شیر دادن به عقل که زیرینا و اساس شخصیت او را پی ریزی می کند؟ آموزش معنوی کودک، تتبیه و تشویق کودک با توجه به توانایی های وی، ایجاد محیط آرام تربیتی برای رشد کودک و آموزش چگونگی برخورد با والدین و بزرگترها، تربیت شایسته کودک را مورد توجه قرار داده است. رعایت موارد یاد شده در تربیت کودک با ایجاد زمینه رشد صحیح أخلاقی کودک، وی را از آسیب های روانی حفظ نموده و این امر سلامت روان وی را به دنبال خواهد داشت.
یافته های پژوهش
به منظور ارتقای سلامت و بهداشت روان خانواده، جنبه های مختلف زندگی نیازمند توجه است. در این زمینه سیره رضوی با ارائه آموزه های کارآمد راهگشا می نماید. انتخاب همسر به عنوان زیربنای بهداشت خانواده، تأمین نیاز جنسی و اعمال شیوه صحیح پاسخ گویی به خواسته های مشروع همسر، توسعه اقتصادی، سلامت و بهداشت روان خانواده: تربیت اخلاقی و نقش آن در سلامت و بهداشت روانی خانواده، از جمله این حوزه ها به شمار می رود. رویکرد روایات رضوی در موارد مذکور بدین ترتیب است:ا- در زمینه انتخاب همسر شایسته توجه به مؤلفه هایی از قبیل شناخت زمان ازدواج، بررسی همه جانبه از طریق مشورت با افراد مجرب ، کقویت ایمان، اخلاق و زیبایی مورد توجه است.
۲- در زمینه تأمین نیاز جنسی، آرامش بخشی زن و شوهر به یکدیگر و داشتن روابط جنسی سالم، از مهم ترین فلسفه های تشکیل زندگی مشترک است که توصیه هایی در زمینه کیفیت بهبود این روابط ارائه شده است.
۳- اقتصاد در بهداشت روان خانواده نقش مهمی دارد و امر اشتغال و تلاش در جهت کسب روزی از نیازمندی های اجتناب ناپذہ پر بشر به شمار می رود. تلاش در جهت تأمین رفاه خانواده، هم طراز با جهاد در راه خدا ارزیابی شده و توانمند سازی اقتصاد خانواده به منظور فراهم کردن زمینه آسایش بیشتر در جهت ارتقای سلامت خانواده مورد تأکید است.
۴- مؤلفه تربیت اخلاقی در در عرصه تربیت فردی و تربیت فرزندان در روایات رضوی مورد توجه است. در زمینه تقویت گرایش های اخلاقی فردی، آموزه های تربیتی چون گشاده رویی و حسن خلق، محبت به اطرافیان و نوع دوستی مورد تأکید است. همچنین عواملی چون اهتمام به آراستگی تفریح و شاد زیستن و تلاش در جهت تعامل شایسته و احترام به سلایق دیگران از عوامل زمینه ساز رشاد اخلاقی و سلامت روانی در محیط خانواده به شمار می رود.
۵- نهایتا در زمینه تربیت اخلاقی فرزندان می توان به عنایت سیره رضوی بر نقش اموری از قبیل انتخاب نام نیک، محبت و مدارای به موقع جدیت در امور معنوی، تشویق و ترهیب به موقع کودک اشاره کرد.
منابع:
1. ابن بابویه قمی، محمد (صدوق)، علل الشرائع
2. من لا یحضره الفقیه
3. ابن شعب حرانی، حسن بن علی، تحف العقول
4. وسائل الشیعه
5. الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهره
6. بهداشت روانی، تهران، صادقیان
7. تحقیقات قرآن کریم المهدی
8. صانعی، مهدی، بهداشت روان در اسلام
9. گنجی، حمزه، بهداشت روانی
10. مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول
11. صحیفه الرضا منسوب به امام رضا (علیه السلام)
منبع: مجموعه مقالات مطالعات خانواده در سیره رضوی، تدوینگر: اکرم جواد نعمتی، نویسنده: دکتر فائزه عظیم زاده اردبیلی و عاطفه ذبیحی، انتشارات بنیاد فرهنگی و هنری امام رضا(علیه السلام)، مشهد، 1391ش، صص 42-15
.jpg)
