مقدمه
انسان با داشتن نعمت عقل و بهره جویی از آن می تواند در برخی اموره خوب را از بدو سره را از ناسره تخت دهد و از آن میان، مورد انفع و انسب را انتخاب و گزینش کند؛ لکن صرف داشتن عقل و قدرت تحلیل در تشخیص و انتخاب امور دخیل در سعادت و شقاوت واقعی انسان کافی نیست. انسان در کنار راهنمایی های عقل، نیازمند تربیت و تعلیمات انبیای الهی و مربیان واقعی بشریت است تا از طریق کمک و بهره جویی توامان از نعمت عقل و وحی، ظرفیت و استعداد های نهفته گوهر وجودی خود را به فعلیت رساند و به سر منزل مقصود برسد از این رو خداوند نظریات را علاوه بر غرایز در آدمی نهاد تا از طریق تربیت و بهره گیری از راهنمایی های عقل و وحی، توانمندی های ذاتی او شکوفا شود و متخلق به اخلاق و رفتاری در خور شأن شود و از این طریق توفیق على مسیر سعادت را پیدا کند و درجات کمال و شایستگی را با مقام خلیفة اللهی کسب نماید.بنابر این، تربیت خصوصا تربیت اسلامی از ضروری ترین نیازهای زندگی سعادتمندانه بشر و لازمه جدایی ناپذیر او در تمام مراحل سنی است؛ لکن واضح است که تمامی دوره های عمر آنان به یک اندازه تربیت پذیر نیست بلکه دوران کودکی به دلیل پاکی فطری انسان و دوری ضمیر از آلودگی های ناشی از گناه و هواهای نفسانی، بهترین و طلایی ترین دوره برای تربیت دینی و پذیرش دستورات و الگوهای تربیتی می باشد.
بیان مسأله
در مقوله تربیت و تربیت پذیری، دوران کودکی دورهای زیربنایی و تعیین کننده است لذا والدین باید با الگوگیری از الگوهای کامل اخلاق و رفتار به تربیت فرزندان خویش از همین دوران کودکی همت گمارند. از آنجا که ائمه معصوم به دلیل ارتباط با مشبع وحی، اشراف کامل بر ابعاد مختلف تربیت صحیح دارند و در مسیره عملی خویش به این مهم پرداخته اند، بهترین و کامل ترین الگوهای تربیتی هستند. از این رو در ادامه نمونه هایی از الگوی رفتاری و گفتاری امام رضا (علیه السلام) راجع به تربیت کودک را ذکر خواهیم کرد.مفهوم شناسی
1- تربیت
از نظر لغت، تربیت به معنای پرورش، زیاد کردن، کامل نمودن، تأدیب نمودن و ... می باشد، به طوری که از حالت نقصان به حد تمام و کمال برسد(1) و در اصطلاح دینی با توجه به آیات و روایات متعدد در این زمینه، مفهوم تربیت عبارت از پرورش و تادیب از طریق فراهم سازی تدریجی زمینه و بسترهای لازم و رفع موانع موجود جهت شکوفایی و توانمند سازی ظرفیت و استعدادهای فطری انسان در جهت کمال و سعادت او می باشد.2- کودک
کودک با بچه در زبان فارسی به معنای فرزندی (پسر یا دختر) است که به سن بلوغ نرسیده است که معادل آن در زبان عربی طفل می باشد (2) و در اصطلاح عنوان کودک غالبا پر افراد انسانی از بدو تولد تا حدود سنین ۱۱ و ۱۲ صدق می کند.3- سیره
برخی از معانی لفظ سیره نزد اهل لغت عبارت از طریقه، حالت، روش رفتار، راه و رسم، سلوک، نوع و طریقهی رفشار، نوع حرکت و طریقه زندگی می باشد (3) در اصطلاح دینی و اسلامی سیره عبارت است از راه و روش، و اسلوب رفتاری پیامبر و ائمه معصوم (علیهم السلام) به این معنا که رسول مکرم اسلام و ائمه معصوم به دلیل این که از گوهر عصمت و مصونیت برخوردار بودند بزرگترین و مطمئن ترین الگوها و مربیان تربیتی هستند، تا از طریق پیروی از دستورات آنها و نصب العین قرار دادن سیره تربیتی (اخلاقی و رفتاری) ایشان، راه صحیح بندگی و مسیر سعادت و کمال واقعی طی شود.اهمیت تربیت
تربیت نقش بی بدیلی در شکل گیری شخصیت انسان دارد؛ به طوری که می توان گفت تنها در سایه تربیت صحیح است که معنای روح الهی بودن (4) و مفهوم مقام خلیفه اللهی بشر (5) تبلور می یابد و در غیر این صورت، بشر بر اثر پیروی از امیال و خواهش های شیطانی نفس گرفتار رذایل اخلاقی می شود و در تباهی و خسران سقوط خواهد می کند و در وادی حیوانیت و حتی پایین تر از آن تنزل می کند (6) از این رو از دیدگاه اسلامی مقوله تربیت و پرداختن به آن از اهمیت، ارزش و جایگاه خاصی برخوردار است. روایات متعددی در این جهت از ائمه معصوم وارد شده است؛ از جمله امام صادق (علیه السلام) می فرماید:«أن أجلت فی عمرک یومین فاجعل أحدهما لأدبک لتستعین به على یوم موتک» (7)؛ «اگر از عمرت فقط دو روز باقی مانده باشد، یک روزش را برای آموختن ادب و تربیت قرار ده، تا روز مرگ از سرمایه های تربیتی آن کمک بجویی به اعتقاد کثیری از صاحب نظران از میان دوره های زندگی انسانی کودکی مناسب ترین دوره برای تربیت و پذیرش دستورات و الگوهای تربیتی دینی است.
اهمیت جایگاه کودک و تربیت آن از دیدگاه اسلام
در اسلام، از فرزند انسان به عنوان فتنه و وسیله آزمایش (8)، باقیات الصالحات و خیر (9)، مایه سعادت والدین (10) میوه دال (11)، دسته گلی از گل های بهشت (12) و نیکی، (13) و غیره تعبیر شده است. با کنار هم قرار دادن این تعابیر معلوم می شود که فرزند انسان اگر درست تربیت شود، نعمت بزرگ الهی در کنار سایر نعمت ها و مایه خیر و برکت است. امام رضا (علیه السلام) می فرماید:«وإن الله تعالى إذا أراد بعبد خیرا، لم یمته حتى یریه الخلف»(14): «آن گاه که خداوند خیر و نیکی بندهای را بخواهاله او را نمی میرند تا فرزندش را به او نمایاناند».این خیر و برکت می تواند با تربیت صحیح اولاد تحت عنوان باقیات الصاحات ادامه داشته باشد و انسان حتی بعد از مرگ از نتایج آن بهره مند گردد و ممکن است بر اثر تربیت ناسالم، نقمت و وبال گردد و نتایج و اثرات ناشی از آن دامن والدین را ولو پس از مرگ رها سازد. امام سجاد(علیه السلام) تربیت را یکی از حقوق فرزندان یاد می کند و می فرماید:«و أما حق ولدک فتعلم أنه منک و مضاف إلیک فی عاجلا الدنیا بخیره وشره و آنک مسئول عما ولیته من حسن الأدب و الدلاله على ربه و المعونه له على طاعته فیک و فی نفسه فشاب علی ذلک و معاقب فاعمل فی أمره عمل المتزین بحسن أثره علیه فی عاجل الدنیا المعذر إلى ربه فیما بینک و بینه بحسن القیام علیه و الأخذ له منه و لا قوة إلا بالله»(15)؛ (حق فرزند تو آن است که بدانی او از توست و در نیک و بد خویش در این جهان وابسته به توست. تو در پرورش دادن خوب و راهنمایی کردن او به راه پروردگارش و یاری رساندن به او در اطاعت خداوند هم درباره خودت و هم حق او مسئول هنی و بر اساس این مسئولیت پاداش می گیری و کیفر می بینی، پس در کار فرزند همچون کسی عمل کن که کارش را در این دنیا به حسن اثر خویش آراسته می کند. تو به سبب حسن رابطه میان خود و او و سرپرستی خوبی که از او کردهای و نتیجه الهی که از او گرفته ای نزد پروردگار خویش معذور باشی؛ قوتی نیست مگر قوت خداوند متعال.) از این رو نقش تربیت صحیح در فرزند انسان بسیار با اهمیت می باشد.
دامنه تربیت
کودک قلمرو تربیت کودک محدود به دوره تولد و کودکی نیست، زیرا سعادت و شقاوت آینده کودک متأثر از شرایط قبل از تولد و عواملی است که در انعقاد تلفه، شکل گیری، تغذیه و رشد جنین نقش دارد. در این زمینه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:«الشقی من شقی فی بطن أمه و السعید من سعد فی بطن أمه»..(16)؛ «انسان بد و شفی در شکم مادر، پد و شقی می گردد و انسان صالح و سعید در شکم مادر رستگار و صالح می گردد» از این رو تربیت کودک باید سال ها قبل از تولدش آغاز شود.نکته بعدی این است کودک انسان به لحاظ جنسی به پسر و دختر تقسیم می شود و موضوع تربیت کودک از این جهت اعم است؛ یعنی شامل پسران و دختران می شود و اختلاف جنسیت ماخلیت و خصوصیتی در این جهت ندارد. نکته سوم این که کودک دارای دو بعد جسمانی و روحانی است. در بعد جسمانی تمامی مراحل رشد صحیح کودک اعم از مسائلی مربوط به تغذیه، رشد، بهداشت و غیره تحت تأثیر توصیه های اخلاقی و تربیتی قرار می گیرند. همین طور در بعد روحانی تمامی امور معنوی مربوط به کودک اعم از مسائل مربوط به شخصیت، احساسات و عواطف، اخلاق و متاثر از نوع توربیت قرار هستند.
بنابر این قلمرو عوامل تربیتی کودک دارای ابعاد مختلف و گسترده ای است که به طور قطع پرداختن به همه ابعاد آن و ذکر نمونه هایی از هر کدام در سیره ائمه معصوم (علیهم السلام) و امام رضا (علیه السلام) در این مختصر میسور نمی باشد از این رو در این نوشتار سعی خواهیم کرد نمونه هایی از سیره رفتاری و گفتاری ائمه علیهم السلام خصوصا امام رضا (علیه السلام) بیان کنیم.
عوامل مؤثر بر تربیت کودک آینده قبل از انعقاد نطقه
١- انتخاب پدر و مادر شایسته
خصوصیات اعتقادی و اخلاقی هر کدام از والدین (پدر و مادر) عامل تعیین کننده و اثرگذار در فراهم سازی زمینه های تربیت و رشد و تعالی کودکان است. امام صادق (علیه السلام) در این زمینه می فرماید: «تزوجوا فی الحجر الصالح فإن العرق دساس»، (17).از این رو هر کدام از والدین در انتخاب شریک زندگی خود که در آینده پدر یا مادر فرزندشان خواهد بود، باید نهایت دقت را بنماید تا از هر جهت پدر و مادر شایسته برای فرزند انتخاب شود. مصادیق شایسته، بسیار و متعدد است. (18)، به چند نمونه آن بر طبق دیدگاه امام رضا (علیه السلام) می پردازیم.
«النکاح رق فإذا أنکح أحدکم ولیده فقد أرقها فلینظر أحدکم لمن برق کریمته» (19) و «ازدواج نوعی بشدگی است، پس هرگاه یکی از شما فرزند خود را به ازدواج کسی در آورد، او را به بندگی در آورده است، پس باید همه شما دقت کنید که دختر خود را بنده چه کسی می کنید»
با توجه به این که در ازدواج برخی اختیارات دختر به شوهر او واگذار می شود، از این رو حضرت امام رضا (علیه السلام) به والدین دختر می فرماید که در انتخاب همسر برای دختران خود نهایت دقت را داشته باشند.
موضوع انتخاب زوج و شریک مناسب و شایسته برای زندگی صرفا منحصر به دختر نمی شود؛ بلکه پسران نیز در انتخاب همسر خویش باید نهایت دقت و تحقیق را داشته باشند تا شریک زندگی ویژگی های لازم را دارا باشد. در روایات متعدد تمام ویژگی لازم برای یک همسر و زوج مناسب ذکر شده است، ولی ما در این زمینه فقط یک روایت از امام رضا (علیه السلام) که از حضرت علی امیر المؤمنین (علیه السلام) نقل می فرماید اشاره می کنیم: «خیر نسائکم الخمس، قیل و ما الخمس؟ قال الهینه اللینة المؤاتیه التی إذا غضب زوجها لم تکتحل بغمض حتى یرضى، و إذا غاب عنها زوجها حفظته فی غیبته، فتلک عامل من عمال الله و عامل الله لا یخیب» (20) «بهترین زنان شما پنج ویژگی دارند. پرسیده شد: کدام پنج ویژگی؟ فرمود: زن ساده گیر، نرم خو و بردباری که وقتی شوهرش خشمگین می شود، چشم بر هم نمی گذارد تا او را راضی کند و در غیاب شوهرش آمال و آبروی او را در غیبتش حفظ می کند. این زن کارگری از کارکنان خداست و کارگر خدا خسارت نمی کند»
۲- بد اخلاق نباشد
در این زمینه حسین بن بشار واسطی نقل می کند خدمت امام رضا (علیه السلام) نامه نوشتم که یکی از بستگانم از دخترم خواستگاری کرده است، ولی مرد بد اخلاقی است؛ حضرت فرمود: «لا تزوجه ان کان سیء الخلق»، (21)؛ «اگر بداخلاق است، دخترت را به ازدواج او در نیاور»۳- شراب خوار نباشد
امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «ایاک أن تزوج شارب الخمر نان زوجته فکانما قدت الى الزناه: اجتناب کن از این که دختر خود را به شراب خواری بدهی، پس اگر او را به عقد شراب خوار در آوردی، گویا آن را به زنا داده ای»4- دعا و طلب اولاد سالم و پر برکت
بعد از این که زن و شوهری هم شأن و دارای معیارهای شایسته برای پدر و مادر شدن، انتخاب شدند و تشکیل خانواده داشتند، باید برای داشتن فرزند سالم و با برکت دعا کنند و از خدا بخواهند که برای آنها فرزندی سالم و با برکت مقدر فرماید.در این زمینه در کتاب شریف فقه الرضا، که به حضرت رضا(علیه السلام) منسوب است، در مورد اولین برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر، چنین آمده است: «فإذا دخلت علیک فخذ بناصیتها و استقبل القبله بها وقل اللهم بامانتی أخذتها و بمیثاقی استحللت فرجها اللهم ارزقنی منها ولدا مبارکة سویا و لا تجعل للشیطان فیه شرکة و لا نصیبا» (22)؛ «هنگامی که زن به خانه تو وارد شد، پیشانی اش را بگیرد او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا، او را به امانت گرفته ام و با میثاق تو بر خود حلال کرده ام؛ پروردگارا، از او فرزند با برکت و سالم روزی ام کن و شیطان را در نطفه ام شریک مساز و سهمی برای او قرار مده».
عوامل مؤثر در تربیت کودک در دوره جنین و بارداری
١- اهتمام و توجه به زمینه های سعادت کودک
ایام بارداری و دوران تولد بسیار حساس و سرنوشت ساز برای جنین و کودک آینده است؛ زیرا تربیت صحیح با ناصحیح فرزند از همین دوران ورق می خورد، شاید فرمایش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره بر این مطلب داشته باشد که می فرماید: «الشقی من شقی فی بطن أمه و السعید من سعد فی بطن أمه» (23)؛ انسان بد و شفی در شکم مادر، بد و شقی می گردد و انسان صالح و سعید در شکم مادر رستگار و مصالح می گردند»۲- کسب حلال و پرهیز از لقمه حرام
تمام حرکات و سکنات مادر و پدر در نوع رفتار با یکدیگر، و چگونگی تغذیه روح و جسم در رشد جنین و شکل گیری شخصیت کودک آینده تأثیر دارند. طبق روایات اسلامی، انعقاد نطفه کودک از مال حرام نوعی شریک گردان شیطان در اولاد است، محمد ابن مسلم از امام باقر (علیه السلام) درباره آیه شریفه او شارکهم فی الأموال والأولاد.....(24)، سؤال کرد و عرض کرد که مشارکت شیطان در اولاد به چه معناست. امام باقر (علیه السلام) فرمود:«ما کان من مال حرام فهو شرک الشیطان قال و یکون مع الرجل حتى یجامع فیکون من نطفته و نطفه الرجل» (25)؛ «هر مالی که از راه حرام به دست آید، شیطان در او شریک است. و اگر کسی اثرات این مال در وجودش باشد و همبستر شود، در نطفه به وجود آمده نیز شیطان شریک است»امام صادق (علیه السلام) در مورد لقمه حرام پر فرزندان می فرماید: «کسب الحرام یبین فی الذریه»: (26)؛ «در آمد حرام در فرزندان اثر (نامطلوب) می گذارد.
از این رو بر پدر و مادر به خصوص بر پدر لازم است که دنبال کسب دورتری حلالی روند و از هر نوع غذای حرام پرهیز نمایند. امام رضا (علیه السلام) راجع به اهمیت کسب حلال و پرهیز از لقمه حرام می فرماید: «الذی یطلب من فضل یکف به عیاله أعظم أجرا من المجاهد فی سبیل الله» (27)؛ «آن کسی که با کار و (عمل) در جستجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگتر از مجاهدان راه خدا دارد»
٣- توجه به تغذیه مناسب
مصرف مواد غذایی طبیعی که بدون دخالت مواد شیمیایی به دست می آید، و از این میان میوه ها و برخی دانه های طبیعی که سرشار از ویتامین و مواد مورد نیاز بدن می باشند، بیشتر مورد توجه هستند. روایتی در مورد انار شیرین از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است: «أکل الرمان الحلو یزید فی ماء الرجل و یحسن الولد» (28)؛ «خوردن انار شیرین قوت تولید مثل مرد را زیاد و فرزند را زیبا می کند.در روایت دیگر، محمد بن سنان از امام رضا (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «أطعموا حبالاکم اللبان فإن یکن فی بطنهن غلام خرج ذکی القلب عالما شجاعا و إن یکن جاریه حسن خلقها و خلقها و عظمت عجیزتها و حظیت عند زوجها» (29)؛ «همسران باردارتان را کنار دهید: اگر حمل آنها بر باشد، پاکیزه قلب ودانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، خوش اخلاق و زیبا می شود و نزد شوهرش منزلت می باید».
عوامل مؤثر بر تربیت کودک در دوره تولد و نوزادی
1- مهرورزی به دختران
به دنیا آمدن هر فرزندی برای پدر و مادر نعمتی است از سوی خدا که در مورد آنها سؤال می شود. حضرت امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «البنات حسنات و البنون نعمه و انما یثاب على الحسنات و یسال عن النعمه» (30)؛ «دختران نیکی و خوبی هستند و پسران نعمت های الهی، همانا نیکی را تواب می دهند و از نعمت ها سؤال می کنند».بنابراین باید قدر نعمت های الهی را دانست و شکر آن را به جا آورد.. در اصل نعمت بودن فرزند، بین دختر و پسر فرقی نیست؛ ولی بعد از گذشت قرنها از دوران جاهلیت، شاید هنوز افراد و خانواده هایی باشد که تولد نوزاد دختر را خوش نداشته باشند و حال آن که امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «إن الله تبارک و تعالى على الإناث أرأف منه على الذکور، و ما من رجل یدخل فرحه على امرأه بینه و بینها حرمة ، إلا فرحه الله تعالى یوم القیامه» (31) ، و خداوند به دختران مهربان تر است تا پسران و هیچ مردی نیست که زنی را خوشحال کند که با او محرمیتی دارد، مگر این که خاله و نانه تعالی در روز رستاخیز خوشحالش کند.
۲- مراقبت از مادر و نوزاد
حکیمه خواهر امام رضا (علیه السلام) نقل می کند:«لما حضرت ولاده الخیزران أم أبی جعفر (علیه السلام) دعانی الامام الرضا(علیه السلام) فقال یا حکیمه احضرى ولادتها و ادخلی و إیاها و القابله بیتا و وضع لنا مصباحا و أغلق الباب علینا فلما أخذها الطلق طفی المصباح و بین یدیها طست فاغتممت بطف، المصباح فبینا نحن کذلک إذ بدر أبو جعفر (علیه السلام) فی الطست و إذا علیه شیء رقیق کهیئه الثوب یسطع نوره حتى أضاء البیت فأبصرنا فأخذته فوضعته فی حجری و نزعت عنه ذلک الغشاء فجاء الرضا(علیه السلام) و فتح الباب و قد فرغنا من أمره فأخذه ووضعه فی المهد و قال لی با حکیمه الزمی مهده...» (32) وقتی زمان وضع حمل خیزران، مادر حضرت جواد(علیه السلام) رسید حضرت رضا(علیه السلام) مرا صدا زد و فرمود: هنگام وضع حمل، پیش او حاضر باش و همراه او و فایله درون اتاق برو، آن گاه حضرت چراغی در اتاق گذاشت و در آن را یست. هنگام وضع حمل خیزران، چراغ خاموش شد و او ناراحت کردیا. در این وضیعت بودیم که حضرت جواد(علیه السلام) به دنیا آمد در حالی که بر روی او چیز نازکی مانند پارچه بود، نورش تمام اتاق را روشن کرد و ما به آن نگاه می کردیم آنگاه او را در آغوش گرفتم و آن پرده را از او جدا کردم. در این هنگام امام رضا (علیه السلام) آمد، در اتاق را باز کرد، جواد (علیه السلام) را گرفت، در گهواره گذاشت و به من فرمود: ایا حکیمه الزمی مهاده»؛ «حکیمه مراقب گهواره اش باش».
٣- نظافت و شستشو
از جمله موارد مربوط به بهداشت و پاکیزگی کودک نظافت و شستشوی او هنگام تولد و پس از آن است که مورد تأکید و توصیه اسلام و ائمه (علیهم السلام) قرار گرفته است. در این مورد امام رضا (علیه السلام) فرموده است: «قال النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) اغسلوا صبیانکم من الغمر فإن الشیطان یشم الغمر، فیفزع الصبی فی رقاده و یتأذى به الکاتبان» (33) حضرت رسول (علیه السلام) فرمود: کودکان خود را از آلودگی ناشی از چربی بشویید و پاکیزه کنید زیرا شیطان، پوی چربی را استشمام می کند و در خواب، کودک را به وحشت می اندازد و فرشتگان موکل أو آزار می بینند.۴- پوشش و لباس سفید
نیاز به لباس و پوشش، اولین نیاز کودک بعد از ولادت است که در سیره معصوم (علیه السلام) از پوشش و جامه زرد نهی شده است. امام رضا (علیه السلام) در روایتی نسبتا طولانی از پدرانشان و از علی بن الحسین (علیهما السلام) و ایشان از آسماء دختر عمیس روایت کرده که گفت:قبلت جدتک فاطمه بنت رسول الله بالحسن و الحسین قالت فلما ولدت الحسن جاء النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال یا أسماء هاتی ابنی قالت فدفعته إلیه فی خرقه صفراء فرمى بها و قال ألم أعهد إلیکم أن لا تلفوا المولود فی خرقه صفراء و دعا بخرقه بیضاء فلفه بها...» (34) «مادر بزرگ شما فاطمه زهرا(علیها السلام) حسن و حسین را نزد پیامبر می آورد. هنگامی که حسن به دنیا آمد، پیامبر آمد و فرمود ای اسماء فرزندم را به من برسان، مولود را در پارچه زرد پیچیده، به محضرش بردم. پیامبر او را برگرداند و فرمود اسما آیا سفارش نکرده که تازه به دنیا آمده را در پارچه زرد پیچید. پس او را در قنداقه ای سفید رنگ پیچیده، به محضر پیامبر بردم..»
اسماء که در زمان تولد امام حسین (علیه السلام) خود قابله قابلمه (تا) بوده در ادامه روایت، حکایت را این چنین نقل می کند: «فلما ولدت فاطمة الحسن علیهما السلام فجاءنی النبی فقال هلم ابنی یا أسماء فدفعته إلیه فی خرقة بیضاء... (35)؛ «پس از ولادت امام حسن (علیه السلام) امام حسین (علیه السلام) به دنیا آمد و پیامبر (علیه السلام) فرمود: فرزندم را بیاور، او را در جامه سفیدی پیچیدم و نزد آن حضرت بردم.
نتیجه این که رنگ سفید لباس نوزاد، مورد پسند پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله و سلم) بوده است؛ زیرا حضرت از پارچه زره نمی کرد و لباس امام حسن (علیه السلام) را کنار گذاشت؛ ولی وقتی او و برادرش حسین (علیه السلام) را با پارچه سفید پوشانیدند چیزی نگفت. این نشان می دهد که بهتر است لباس نوزاد سفید باشد.
۵- گشودن کام و دهان نوزاد با آب فرات یا عسل
از جمله آداب و سنن متعارف مربوط به کودک در سیره معصوم که امام رضا (علیه السلام) هم به آن اشاره فرموده است، این است که کام فرزند را پس از تولد، با آب فرات و با عسل بگشایند. «و حنکه بماء الفرات ان قدرت علیه او بالعسل ساعه یولد (36)؛ «اگر توانستی دهان بچه را با آب فرات یا با عسل بگشا در ساعتی که به دنیا آمده است.6- تغذیه از شیر مادر
شیر مادر بهترین و کامل ترین نوع غذا برای نوزادان است. امروزه نتایج ناشی از پیشرفت های روز علم، درستی و حقانیت این مسأله را بیش از پیش بر اندیشمندان علم پزشکی و تغذیه روشن ساخته است. حال آن که این امر مهم بیش از هزار سال پیش مورد سفارش و تأکید ائمه معصوم علیهم السلام بوده است. امام رضا (علیه السلام) در این باره می فرماید: «قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) لیس للصبی لبن خیر من لبن أمه» (37): حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: برای کودک، شیری بهتر از شیر مادرش نیست.۷- دقت در انتخاب دایه و پرستار
امام رضا (علیه السلام) از رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می کند که فرمود:«لا تسترضعوا الحمقاء ولا العمشاء فان اللبن یعدی»، (38): ازنان احمق، پرحرف و ضعیف را به دایگی نگیرید.8- مصاحبت و ایجاد ارتباط عاطفی
کلیم بن عمران می گوید: هنگامی که امام جواد (علیه السلام) به دنیا آمد، ... کان طول لیلته یناغیه فی مهده؛ (39)؛ حضرت در تمام طول شب با او صحبت می کرد.9- خواندن اذان و اقامه در گوش نوزاد
انس دادن و آشنا کردن کودک از بدو تولد با عقاید و تعالیم متعالی اسلام مورد توصیه و سفارش موکد دین مبین اسلام بوده است. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «إذا ولد مولود فأذن فی أذنه الأیمن و أقم فی أذنه الأیسر» (40): «هر گاه فرزندی به دنیا آمد در گوش راست او اذان و در گوش چپ او، اقامه بخوان». در روایات اسلامی، فلسفه این عمل را در ابتدای تولد کودک، پناهی در برایر القائات و لغزش های شیطانی ذکر کرده اند (41)۱۰- نام گذاری
یکی از حقوقی که فرزندان پر والدین خویش دارد، نام گذاری یک است، از امام رضا (علیه السلام) روایت شده است: «جاء رجل إلى النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: یا رسول الله! ما حق ابنى هذا ؟، قال: تحسن اسمه و أدبه، وضعه موضعة حسنا، (42)این مهم در آینده کودک و شخصیت او تأثیر نام دارد. امام رضا (علیه السلام) فرموده است: اسمه باحسن الأسماء و که بأحسن الکنی(43)، «فرزند خود را به بهترین امیم و کنیه نام گذاری کند.
در جای دیگر، امام رضا (علیه السلام) درباره اهمیت نام گذاری فرزندان به نام های نیکو می فرماید: «أول ما یبر الرجل ولده أن یسمیه باسم حسن فلیحسن أحد کم اسم ولده» (44)؛ نخستین امری که پدر از آن راه به فرزندش احسان و نیکی می کند، انتخاب نام نیکوست. پس هر یک از شما برای فرزند خود نام نیکو قرار دهید.
از بین اسامی پسران، محمد، احمد، علی، حسن و حسین و دخترانه فاطمه بیشتر مورد تأکید قرار گرفته است: «لا یدخل الفقر بیتا فیه اسم محمد أو أحمد أو على أو الحسن أو الحسین أو جعفر أو طالب أو عبد الله أو فاطمه من النساء» (45)؛ «در خانه ای که کسی به نام محمد با احمد یا علی یا حسن یا حسین یا جعفر یا طالب یا عبد الله و از زنان به نام فاطمه وجود داشته باشد، فقر و تنگدستی راه نخواهد یافت»
در اهمیت نام «محمد» فرموده است: «البیت الذی فیه محمد یصبح أهله بخیر و یمسون بخیر» (46) «خانه ای که در آن محمد باشد، اهل آن خانه بامداد و شامگاهشان با خیر و برکت، توام خواهد بود.
امام رضا (علیه السلام) فرموده است: «(صحیحه الرضا) اذا سمیتم الولد محمدا فاکرموا و اسعوا له فی المجلس ولا تقبحوا له وجها» (47): «چون فرزندی را محمل نامیاد بیاد، او را احترام کنید و در محافل به او جایگاه دهید و صورت خود را بر او زشت نکنید»
در جای دیگر می فرماید: «لا یدخل الفقر بینا نبه اسم فاطمه من النساء» (48): در خانه ای که نام یکی از زنان فاطمه باشد، محرومیت داخل نمی شود.
۱۱- حلق و صدقه (توجه به بهداشت و سلامتی)
اسلام دین پاکیزگی است و بر بهداشت و سلامت جسمی و روانی انسان ها تأکید دارد؛ به طوری که تراشیدن و اصلاح سر کودک که نوعی توجه به بهداشت جسمی است و دفع صدقه معادل آن که تضمین کننده سلامتی جسمی و روانی کودک می باشد، از سنت های مورد سفارش اسلام و ائمه معصوم می باشد. در این باره امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «... حلق رأسه یوم السابع و یتصدق بوزن شعره ذهبا أو فضه»(49) (... سر نوزاد در روز هفتم ولادت تراشیده شود، و به میزان وزن موی او صدقه داده شود).حضرت امام رضا علیه السلام در اهمیت دادن صدقه برای سلامتی فرزندان، روایت ڈیل را با مضمون داستانی بیان کرده است که ذکر آن، خالی از لطف نیست:«ظهر فی بنی إسرائیل قحط شدید سنین متواترة و کان عند امرأه لقمه من خبز فوضعتها فی فیها لتأکل فنادى السائل یا أمه الله الجوع فقالت المرأه أتصدق فی مثل هذا الزمان فأخرجتها من فیها فدفعتها إلى السائل و کان لها ولد صغیر یحطب فی الصحراء فجاء الذئب فاحتمله فوقعت الصیحه فعدت الأم فی أثر الذئب فبعث الله إلیه تبارک و تعالی جبرئیل علیه السلام فأخرج الغلام من فم الذنب فدفعه إلى أمه فقال لها جبرئیل علیه السلام یا أمه الله أرضیت لقمه بلقمه» (50)؛ «چند سالی در بنی اسرائیل خشکسالی شدیدی پدید آمد. زنی لقمه نانی داشت، آن را در دهانش قران داد که بخورد، سائلی صدا زد ای کنیز خدا گرسنه ام. زن با خود گفت: در این زمان صدقه می دهم پس لقمه را از دهانش خارج کرد و به فقیر داد. این زن بچه کوچکی داشت که در حال جمع آوری هیزم از صحرا بود که گرگی آمد و او را رو در این هنگام مادر صدایش را شنید و دنبال گرگ دوید پس خداوند متعال جبرئیل را فرستاد و پسرک را از دهان گرگ خارج کرد و به مادرش برگرداند. جبرئیل به او گفت: ای گنیز خدا! آیا به این لقمه به جای آن لقمه راضی شدی؟»
۱۲- ختنه کردن
از جمله امور مورد تأکید و سفارش اسلام برای کودکان، ختنه کردن آنها است. امام رضا (علیه السلام) درباره ختنه فرموده است: «قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) اختنوا أولادکم یوم السابع فإنه أطهر و أسرع لنبات اللحم» (51) حضرت رسول (علیه السلام) فرموده است: فرزندان خود را روز هفتم تولد ختنه کنید؛ زیرا این پاک تر است و موجب می شود زودتر گوشت بروید»۱۳ - عقیقه کردن
یکی دیگر از سنت های اسلام، عقیقه کردن کودک و نوزاد می باشد که بهتر است این سنت در هفتمین روز تولد کودک انجام گیرد. حتی در بعضی روایت از این امر به عنوان امر وجوبی نام برده شده است. در این مورد فرقی بین جنسیت کودک نیست؛ بنابراین شامل فرزند و کودک پسر و دختر می شود. در این زمینه امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «و العقیقه عن المولود الذکر و الأنثى واجبه»، (52)؛ عقیقه برای مولود پسر و دختر واجب است.
عوامل مؤثر بر تربیت کودک در دوره کودکی و نوجوانی
1- استفاده از مواد غذایی سالم و طبیعی
همان طور که در دوران بارانی و جنینی استفاده از مواد غذایی سالم و طبیعی مورد سفارش بوده است، در مراحل بعدی رشد نیز پس از شیر مادر استفاده از میوه ها و موارد غذایی سالم و طبیعی برای کودکان در سیره عملی امام رضا (علیه السلام) وجود دارد (53)۲- انس و محبت
انس و ابراز محبت زبانی و فعلی والدین به کودک و نوجوان علاوه بر ارضای نیاز طبیعی آنها، سبب رشد و شکل گیری شخصیت سالم و بهنجار می شود. امروزه دانشمندان علم روانشناسی علل برخی از ناهنجاری ها و بزهکاری های دوران جوانی و بزرگسالی را ناشی از عدم أرضا و برآورده شدن نیاز های طبیعی آن ها در دوران کودکی مشل نیاز به محبت و غیره می دانند. از این رو، این مهم مورد توجه و سفارش اسلام بوده و در سپره رفتاری و قولی ائمه به آن اشاره شده است. در اینجا از باب نمونه په مواردی از سیره امام رضا (علیه السلام) در این مورد اشاره می شود:الف - سلام کردن به کودکان
امام رضا (علیه السلام) از پدران خود نقل می کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «خمس لا أدعهن حتى الممات... و التسلیم على الصیبان لیکون سنه من بعدی» (54): «پنج چیز را تا هنگام مرگ ترک نخواهم کرد و سلام کردن بر کودکان، تا این کار پس از من سنتی برای دیگران باشد.ب - مصافحه و در آغوش گرفتن
اباصلت می گوید: هنگامی که جواد(علیه السلام) بر بستر شهادت پدر وارد شد حضرت رضا(علیه السلام) از پسترش برخاست، به سوی او رفت، دست بر گردنش انداخت، او را به سینه فشرد، میان دو چشمش را بوسید و با او سخن گفت.. (55)ج - استفاده از الفاظ محبت آمیز
امیه بن على نقل می کند: «کنت مع أبی الحسن (علیه السلام) بمکه فی السنه التی حج فیها ثم صار إلى خراسان و معه أبو جعفر علیه السلام و أبو الحسن (علیه السلام) یودع البیت فلما قضى طوافه عدل إلى المقام فصلى عنده فصار أبو جعفر علیه السلام علی عنق موفق یطوف به فصار أبو جعفر (علیه السلام) إلى الحجر فجلس فیه فأطال فقال له موفق قم جعلت فداک فقال ما أرید أن أبرح من مکانی هذا إلا أن یشاء الله و استبان فی وجهه الغم فاتی موئق أبا الحسن (علیه السلام) فقال جعلت فداک قد جلس أبوجعفر(علیه السلام) فی الحجر وهو یأبى أن یقوم فقام أبو الحسن فأتى أبا جعفر فقال له قم با حبیبی فقال ما أرید أن أبرح من مکانی هذا قال بلی یا حبیبی ثم قال کیف أقوم و قد ودعت البیت و داعا لا ترجع إلیه فقال قم یا حبیبی فقام معه» (56)؛ «در سالی که امام رضا (علیه السلام) حج به جای آورد و سپس به خراسان رفت، من در مکه همراه امام (علیه السلام) بودم و امام جواد (علیه السلام) نیز همراهش بود. امام (علیه السلام) با خانه کعبه وداع کرد. وقتی طواقش تمام شده به طرف مقام ابراهیم رفت و در آنجا نماز گزارد. جواد علیه السلام که خردسال بود، بر دوش موفق ( غلام حضرت) طواف داده می شد. جواد (علیه السلام) به طرف (حجر اسماعیل ) رفت، در آنجا نشست و این امر مدتی طول کشید، موفق به او گفت: جانم به فدایت باد، برخیز. او فرمود: برنمی خیزم تا وقتی که خدا بخواهد و در چهره اش غم نمایان شد. موفق خدمت امام رضا (علیه السلام) آمد و گفت: جانم به فدایت باد، جواد (علیه السلام) در حجر نشسته برنمی خیزد. امام رضا (علیه السلام) به طرف جواد(علیه السلام) آمد و فرمود: برخیز، ای حبیب من. جواد(علیه السلام) فرمود: چگونه برخیزم، در حالی که شما با کعبه چنان وداع می کنید که گویا هرگز به سویش باز نمی گردید! مجددا امام رضا (علیه السلام) فرمود: برخیز، ای حبیب من سپس امام جواد(علیه السلام) برخاست.باید توجه داشت که امام رضا (علیه السلام) در مقابل اصرار و پافشاری فرزند گرامی اش حضرت جواد (علیه السلام) با تنادی و خشونت برخورد نکرده بلکه با ابراز جمله های محبت آمیزی مثل قم یا حبیبی، عشق و محبت خویش را به فرزند انتقال داد و با صبر و حوصله، فرزند خردسال خویش را قانع کرد باید این گونه برخورد أثمه با فرزندان خویش برای ما مسلمانان و مؤمنان درس باشد که طریقه برخورد درست با فرزندانمان را بیاموزیم.
د. حسن معاشرت
در جای دیگر، امام رضا (علیه السلام) راجع به معاشرت و برخورد خوب با کودکان می فرمایا: «و أجمل معاشرتک مع الصغیر و الکبیر» (57): «معاشرت خود را با کودکان و بزرگان زیبا بکن».هـ- استفاده از القاب و عناوین احترام آمیز
یکی از راه های موثر در ساخت شخصیت ایده آل از کودکان و بالا بردن حس اعتماد به نفس و مدیریت موفق امور در آینده، آشنایی کودکان با امور زندگی و نحوه تعامل با مشکلات و تکریم و دادن شخصیت و حتی أخذ مشاوره از آنها در این امور می باشد. این نکته در مسیره و سنت ائمه (علیهم السلام) همواره مورد توجه بوده است. به عنوان نمونه امام رضا (علیه السلام) همواره از فرزند بزرگوارش محمد با کنیه، القاب و عناوین احترام آمیز نام می برد (58)٣- پرورش بعد روحی، عقلانی و مدیریتی کودک و نوجوان
پرورش بعد روحی، عقلانی و مدیریتی کودک باعث شکوفا شد روحیه حریت و آزادگی، تقویت قدرت منطق و استدلال و درست اندیشیدن و تصمیم گیری عقلانی می شود که در نهایت این مساله ضمن این که او را بدون هیچ هراس و واهمه در دفاع از دیدگاه ها و رفتارهای خود به صورت مستدل و منطقی یاری می کند، در ساختن شخصیت مثیر و لایق از او، نقش به سزایی دارد. این گونه افراد از همان دوران توان اداره امور را پیدا می کتا و در هنگام مواجه و مقابله با مشکلات متعدد بهترین راه حل را برمی گزیند از آن جا که ائمه معصوم در تمامی امور الگو و اسوه هستند، حضرت امام رضا (علیه السلام) در سیره تربیتی خویش از این منظر نیز الگویی کامل برای همه رهروان خویش بوده است.۴- انتقال روحیه حریت و عدم هراس از غیر خدا به فرزند
بنان بن نافع نقل می کند:«... اجتاز المأمون بابن الرضا(علیه السلام) و هو بین صبیان فهربوا سواه فقال على به فقال له مالک لا هربت فی جمله الصبیان قال ما لی ذئب فأقر منه و لا الطریق ضیق فأوسعه علیک سر حیث ششت نقال من تکون أنت قال أنا محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن على بن الحسین بن علی بن ابی طالب(علیهم السلام)» (59) روزی مأمون از جایی که حضرت جواد(علیه السلام) با کودکان بازی می کرد، می گذشت. کودکان از ترس میدان بازی را ترک کردند و تنها حضرت امام جواد علیه السلام آنجا ایستاد. مأمون از او پرسید: چرا همراه بچه ها فرار نکردی؟ فرمود: گناهی مرتکب نشدم تا از ترس بگریزم و جاده هم تنگ نیست تا آن را برایت باز کنم، از هر جا می خواهی عبور کن. مأمون پرسید: تو کیستی ؟ حضرت در جواب فرمود: من محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام) هستم.۵- آموزش مدیریت از طریق واگذاری اداره امور به فرزند و نظارت بر آن
امام رضا (علیه السلام) هنگامی که در مدینه بود، اداره امور خویش را عملا به فرزندش واگذار کرده بود و حضرت جواد(علیه السلام) با این که کودک و نوجوان بود، به خوبی از عهده این امر بر می آمد (60)6- اهتمام به نماز و روزه و ترغیب و تشویق به اعمال و افعال نیک و خیر
در تعالیم دین مقالس اسلامی ساز یکی از ارکان اصلی (61)، بلکه رکن رکین دین مبین اسلام (62) و مرز بین ایمان و کنتراست (63). عملی بدون نماز معنایی نخواهد داشت و در آیات و روایات متعدد از اهمیت و ارزش این فریضه سخن به میان آمده است پیامبر اعظم (علیه السلام) در همین رابطه خطاب به ابوذر می فرماید: « یا أباذر جعل الله جل ثناؤه قره عینی فی الصلاة و حبب إلى الصلاه کما حبب إلى الجائع الطعام و إلى الظمان الماء و إن الجائع إذا أکل شبع و إن الظمآن إذا شرب روی و أنا لا أشبع من الصلاة» (64): ای ابوذرا خدای تعالی روشنی چشم مرا در نماز قرار داده و آن را برایم محبوب و دوست داشتنی گردانیده است. همان گونه که غذا برای فردی که گرسنه است و با آب، برای کسی که تشنه است بسیار حیاتی و دوست داشتنی است. نماز و عبادت هم، برای روح تشنه ام چنین حالتی دارد.همان طور که اشاره شد، شخصیت انسان از همان دوران کودکی شکل می گیرد؛ تغییر و دگرگونی در شخصیت، در دوره های بزرگسالی اگر نگویم غیر ممکن است، کاری بس مشکل و طاقت فرسا است. بنابراین طبق مبانی دینی و اعتقادی ضروری است که انسان را از همان دوران کودکی با آداب و عقاید اسلامی ائی دهیم تا شخصیت او تحت تأثیر آموزه های اعتقادی دین مبین اسلام شکل گیرد و دین پذیر شود نه دین گریز، از این رو یکی از وظایف والدین این است که به نماز و نیایش فرزندان خود، اهتمام لازم را مصروف کرده، آن ها را از دوران کودکی با اهمیت عبادت و نیایش با خدای تعالی آشنا کنند و در این امر از ائمه معصوم تأسی نمایند؛ زیرا ایشان در همه امور از جمله مسائل تربیتی برای والدین الگو هستند و در این جهت نیز ائمه همواره در سیره رفتار و گفتار خویش پایبند به این مهم بوده اند و ضمن این که فرزندان خویش را از کودکی با نماز و روزه و سایر آداب و عباسک اسلامی مأنوس و آشنا می ساختند، به انحای مختلف آنها را به این امور ترغیب و تشویق و حتی وادار می کردند.
7- واداشتن به نماز و روزه
در این مورد امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «مروا صبیانکم بالصلاه اذا بلغوا سبعا»، (65)؛ هنگامی که کودک هفت ساله شاد، او را به نماز خواندن وادارید.در مورد روزه نیز آمده است در سنین بین چهارده و پانزده سالگی باید نوجوان را به سبب روزه نگرفتن مؤاخذه کرد و از سنین ۸۷ سالگی می توان او را به روزه داشتن امر کرد (66).
حسن بن قارون می گوید: «سألت الرضا(علیه السلام) او سئل و انا اسمع عن الرجل یجیر ولده وهو لا یصلی الیوم والیومین. فقال و کم اتی علی الغلام؟ فقلت ثمانی سنین، فقال (علیه السلام) سبحان الله یترک الصلاه ؟ قلت نعم یصیبه الوجع، فقال (علیه السلام) على نحو مایقدره» (67)؛ از امام رضا (علیه السلام) پرسیدم: مردی فرزند خود را به نماز خواندن مجبور می کند؟ چون گاهی یکی دو روز نماز می خوانند. امام (علیه السلام) فرمودند: فرزندش چند سال دارد؟ عرض کردم، هشت سال، امام(علیه السلام) فرمود: سبحان الله نماز را ترک می کند؟ عرض کردم: اگر نماز بخواند احساس ناراحتی می کند. امام(علیه السلام) فرمود: به هر صورتی که می تواند نماز را بخواند و ترک نکند.
۸- تشویق به کار های خوب و خیر
دین اسلام همواره مؤمن را به اقدام به عمل خیر تشویق و حتی توصیه می کند که در این زمینه از یکدیگر پیشی بگیرند (68). ابن ابی نصر می گوید: «قرأت فی کتاب أبی الحسن الرضا إلى أبی جعفر (علیهما السلام): ، یا أبا جعفر بلغنی أن الموالی إذا رکبت أخرجوک من الباب الصغیر وإنما ذلک من بخل بهم لئلا ینال من أحد خیرا فأسألک بحقی علیک لا یکن مدخلک ومخرجک إلا من الباب الکبیر وإذا رکبت فلیکن معک ذهب و فضة ثم لا یسألک أحد إلا أعطیته ومن سألک من عمومتک أن تبره فلا تعطه أقل من خمسین دینار والکثیر إلیک ومن سألک من عماتک فلا تعطها أقل من خمسة وعشرین دینار والکثیر إلیک إنی أرید أن برفعک الله فأنفق ولا تخش من ذی العرش إقتارا (69) امام رضا (علیه السلام) در نامه ای به حضرت جواد چنین نوشته بودند: ای أبا جعفر، به من اطلاع دادند که خدام، هنگام خروج تو از خانه، از در کوچک بیرون می برندت و این به خاطر بخل آنهاست تا از تو به کسی خیری نرسد؛ فرزندم به حقی که بر گردن تو دارم از تو می خواهم که ورود و خروجت فقط از در بزرگ باشد. هنگامی که خواستی از خانه خارج شوی، همراه خود طلا و نقره داشته باشی و هر که از تو چیزی خواست. عطا کن. اگرعموهایت از تو طلب کمک کردند، کمتر از پنجاه دینار عطا نکن و بیشتر از آن به اختبار توست. اگر از عمه هایت کسی از تو کمک خواست، کمتر از بیست و پنج دینار مده و بیشتر از آن به اختیار توست. فرزندم این سفارش من به خاطر رشد و رفعت مقام توست، پس به دیگران انفاق کن و از خدای صاحب عرش، ترس فقر و تنگدستی نداشته باش.در جای دیگر، حضرت جهت تشویق فرزندان به امر خیر می فرماید: «مر الصبی فلیتصدق بیده بالکسره و القبضه و الشیء و إن قل» (70) کودک را امر کن تا با دست خود صدقه بدهد، اگرچه کم باشد یعنی به صورت گفتاری به او امر کن که این کار را بکندا هم گفتاری هم کرداری.
9- آشنایی و دعوت به دعا (به دلیل استجابت دعای کودک)
امام رضا (علیه السلام) از پدران خود نقل می کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: خواسته و دعاهای خیر کودکان پیروانم بر آورده است تا زمانی که نزدیک و آلوده به گناهان نشده باشند (71).
۱۰- توجه به حقوق فرزندان
یکی از حقوقی که زن و خانواده بر گردن پدر دارند، نفقه و خرجی است که باید از راه حلال تهیه شده باشد. از این جهت اگر پدر و سرپرست خانواده دقت نکند، در روز قیامت مورد بازخواست قرار می گیرد؛ به طوری که اولین کسانی که در قیامت جلوی مرد را می گیرند، زن و فرزندانش خواهند بود که او را در محضر پروردگار نگه می دارند و می گویند: خدایا حق ما را از این بگیر، چون او آن چه را نمی دانستیم، به ما نیاموخت. به ما غذای حرام داد و ما نمی دانستیم، پس مورد تفام قرار می گیرد (72).۱۱- گشاده دستی
امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «ینبغی للرجل أن یوسع على عیاله لئلا یتمنوا موته »(73)؛ «شایسته و لازم است که مرد برای همسر و فرزندان خود قراخی و گشاده دستی کند تا به سبب سخت گیری ها و بخل وی مرگش را آرزو نکنند.از این رو حضرت امام رضا (علیه السلام) در روایتی، این نکته مهم را به پیروان خود گوشزد می کند: «صاحب النعمة یجب أن یوسع على عیاله»(74)؛ «افرادی که از نعمتی برخوردار شده، واجب است که بر زن و فرزند خود گشایش دهند»
۱۲- پرهیز از اسراف
امام رضا (علیه السلام) در این زمینه می فرماید: «التودد إلى الناس نصف العقل و الرفق نصف المعیشه و ما عال امرؤ فی اقتصاد» (75)؛ دوستی ورزیدن با مردم، نیمی از خرد است، و نرم خویی و ملایمت نیمی از معیشت است و انسانی که میانه روی کند، فقیر نشود.۱۳- اهتمام به تزویج فرزندان
از امام رضا (علیه السلام) روایت شده است: «أیها الناس أن جبرئیل أتانی عن اللطیف الخبیر فقال: إن الأبکار بمنزله الثمر على الشجر إذا ادرک ثمارها فلم تجتن أفسدته الشمس، و نثرته الریاح، و کذلک الابکار إذا أدرکن ما یدرک النساء فلیس لهن دواء إلا البعوله و إلا لم یؤمن علیهن الفساد لانهن بشر»، (76) : جبرئیل بر پیامبر اکرم فرود آمد و سلام خدا را ابلاغ کرد و گفت: خداوند می فرماید دوشیزگان همانند میوه بر درختان هستند؛ آن گاه که می رسند اگر چیده نشوند، تابش آفتاب آن ها را تباه می کند با وزش باد آنها دگرگون می سازد.پی‌نوشت‌ها:
1- راغب اصفهانی، المفردات، ص ۳۳۶ ؛ خلیل جر، فرهنگ لاروس عربی - فارسی ، ص ۵۵۵
2- معین،فرهنگ لغات ؛ خلیل جر، فرهنگ لاروس عربی - فارسی، ص ۲
3- ابن فارس، معجم مقاییس اللغه ، ج ۳، صص ۱۲۰ - ۱۲۱؛ ابن منظور، لسان العرب. ج ۶ ص454
4- سوره حجر، آیه ۲۹
5- سوره بقره، آیه ۳۰
6- سوره اعراف، آیه ۱۷۶
7- کلینی، کافی ، ج ۸، ص ۱۵۰
8- سوره انفال، آیه ۲۸ ؛ سوره تغابن، آیه ۱۵
9- سوره کهف، آیه ۴۶
10- محمدی ری شهری، میزان الحکمه ، ش ۱۶،ح ۲۲۶۱۲
11- همان، ح ۲۲۶۰۸
12- همان، ح ۲۲۶۳۵
13- مجلسی، بحار الانوار ج۱۰۱، ص ۹۱
14- همان
15- ابن بابویه، عیون اخبار الرضا ، ج ۲، ص ۶۲۲
16- ابن بابویه، عیون اخبار الرضا ، ص ۳۵۶
17- طبرسی، مکارم الأخلاق، ص۱۹۷
18- حر عاملی، وسائل الشیعه،ج۲۰، صص ۲۹-۴۷
19- همان، ص ۱۷۹
20- همان، ص ۲۹
21- ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج۳، ص۴۰۹
22- نوری طبرسی، مستدرک الوسائل ، ج ۱۴، ص ۲۲۰
23- ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ص۳۵۶؛ کلینی، کافی ، ج 1 ص ۸۱
24- سوره اسراء، آیه 64
25- مجلسی، بحار الانوار، ج۵۷ ص ۳۴۲
26- حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۸۲
27- کلینی، کافی، ج ۵، ص ۸۸
28- همان، ج 4 ص ۳۵۲
29- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۵، ص۱۳۶
30- همان، ج ۱۵، ص ۱۰۴
31- کلینی، کافی، ج ۶ ص6
32- مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۱۰
33- صدوقی، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۶۹
34- مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۲۳۹
35- همان
36- نوری طبرسی، مستدرک الوسائل ، ج ۲، ص ۶۲۰
37- عطاردی، مسند الإمام الرضا علیه السلام، ج ۲، ص ۲۷۸
38- صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۳۲
39- مجلسی، بحار الانوار، ج ۵، ص ۱۵
40- همان، ج۱۰۱، ص ۱۱۶
41- همان، ج ۸۹ ص ۱۶۲
42- همان، ج ۷۱، ص ۸۵
43- نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص۱۲۷
44- کلینی، کافی، ج ۶، ص۱۸
45- مجلسی، بحار الانوار، ج۱۰۱، ص ۱۳۱
46- حر عاملی، وسائل الشیعه ،ص ۱۳۷
47- صدوق، عیون اخبار الرضا ، ج۲، ص۲۹
48- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۲۹
49- همان، ج ۲۱ ص ۴۰۹
50- ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج ۲،ص 141
51- همان، ص ۲۸
52- حرعاملی، عیون اخبار الرضا، ج۲۱، ص۴۰۹
53- کلینی، کافی ، ج ۴، ص ۳۶۰
54- مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص ۶۶
55- همان، ج ۵۰ ص ۱۵
56- همان، ج ۴۹، ص ۱۲۰
57- نوری طبرسی، مستدرک الوسائل ، ج ۸، ص ۳۵۴
58- ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۶۲
59- مجلسی، بحار الانوار، ج ۵۰ ص ۵۶
60- عطاردی، مسند الإمام الرضا علیه السلام ، ص ۲۱۱
61- کلینی، کافی، ج۲، ص۱۷
62- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۴، می۲۷
63- سوره رم، آیه ۳۱
64- مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۷۹ و ص ۹۰
65- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۱، ص ۴۶۰
66- همان، ج۱۰، صص ۲۹ - ۲۳
67- همان
68- سوره بقره، آیه ۱۴
69- کلینی، کافی، ج۴، ص۳۴
70- همان، ص ۴
71- مجلسی، بحار الانوار، ج۹۳، ص۳۷۵
72- فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ج۳، ص ۱۳
73- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۱، ص ۴۱
74- مجلسی، بحار الانوار ، ج۷۵، ص ۳۳۵ و ص ۴۱
75- نوری طبرسی، مستدرک الوسائل ، ج ۱۵، ص ۲۶۳
76- کلینی، کافی، ج۵ ص337
منابع:
1- قرآن کریم
2- نهج البلاغة
3- ابن بابویه قمی، محمد(صدوق)، عیون اخبار الرضا، بیروت، مؤسسة الأعلمی المطبوعات، 1426هج
4- ثواب الأعمال، قم، انتشارات شریف رضی، ۱۳۶۶هج
5- من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۱۳هج
6- ابن فارس، أبو الحسین أحمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۲۰۰۱م
7- ابن منظور، لسان العرب، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۹
8- بیهقی نیشابوری کیدری، قطب الدین محمد، دیوان امام علی بن ابیطالب، انتشارات اسوه (سازمان اوقاف و امور خیریه)، چاپ چهارم. 1381
9- جر، خلیل، فرهنگ لاروس عربی - فارسی، ترجمه حمید طبیبیان، تهران، امیر کبیرچاپ هفتم، ۱۳۷۶
10- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ۱۴۰۹ هج
11- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، تهران، مرتضوی، ۱۳۳۲
12- طبرسی، رضی الدین حسن بن قضل، مکارم الأخلاق، قم، انتشارات شریف رضی
13- عطاردی، عزیز الله، مسند الإمام الرضا علیه السلام. کنگره جهانی امام رضا (علیه السلام) مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۶هج
14- فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، بی نا
15- کلینی، محمد بن یعقوبی، کافی، تهران، نشر دار الکتاب الاسلامیه، ۱۳۶۵
16- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۶هج
17- منسوب به امام رضا (علیه السلام) فقه الرضا، مشهد، انتشارات کنگره جهانی امام رضا (علیه السلام)
18- محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۱
19- معین، دکتر محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۰.
20- نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لأحیاء التراث، 1409 هج
منبع: مجموعه مقالات مطالعات خانواده در سیره رضوی، تدوینگر: اکرم جواد نعمتی، نویسنده: محمد زرقانی، انتشارات بنیاد فرهنگی و هنری امام رضا علیه السلام، مشهد، 1391ش، صص 350-321
.jpg)
