عوامل گوناگوني وجوددارد که در تمام مراحل زندگي ،از بدو تولد کودک تا بزرگسالي مي توانند به اشکال مختلف خلاقيت فرد را با مانع روبرو سازند. برخي از اين عوامل جنبه فيزيولوژيکي دارند و مستقيماً برکنش هاي عمومي ذهن فرد تأثيرمي گذارند و فرايند رشد تفکر او را متوقف و يا دچاراختلال مي کنند. نظير اختلالات ارثي و يا ضايعات جسماني و رواني که البته شامل درصد کمي از افراد مي شود. اما عوامل زياد ديگري نيز وجوددارند که مستقيم يا غير مستقيم خلاقيت فرد را تحت تأثير قرار مي دهند و سبب تضعيف يا تخريب آن مي شوند.اين دسته از عوامل را مي توان تحت عنوان موانع محيطي خلاقيت نام گذاري کرد . برخي از اين موانع منشأ خانوادگي دارند. يعني در جريان تعامل کودک با والدين ومحيط خانه پديد مي آيند.
موانع خلاقيت در محيط خانواده
1ـ تأکيد بيش از حد والدين بر هوش وحافظه کودک
بسياري از والدين ،نا آگاهانه کودک خود را فقط با هدف تقويت مهارت هاي حافظه اي و انباشتن ذهن وي از اطلاعات لغوي ،تربيت و هدايت مي کنند و براي حافظه و هوش کودک اهميتي بيش از حد قائل مي شوند. اين گروه از والدين بدون در نظر گرفتن اين اصل تربيتي مهم که تنها اطلاعات عمومي و داشتن حافظه قوي براي تکامل رشد فکري و باروري استعدادهاي کودک کافي نيست ،با اصل قرار دادن هوش و حافظه کودک ،از پرورش ساير توانمندي هاي ذهني و رواني کودک خود که .مهم ترين آنها تفکر خلاق است ،غافل مي مانند
2ـ ايجاد رقابت ميان کودکان
معمولاً رقابت ميان کودکان وقتي پديد مي آيد که الف :نوعي ارزيابي و رتبه بندي توسط والدين وجودداشته باشد. ب: پاداشي يا جايزه اي در ميان باشد. معمولاً کودکان چنان چه احساس کنند که کار آنها توسط والدين مورد ارزشگذاري قرار خواهد گرفت و يا به بهترين کار جايزه يا پاداش داده خواهد شد ،بيش تر ازآنکه به انجام بهتر آن کار بينديشند ،به کسب آن جايزه فکر مي کنند. ضمن اينکه گاهي اين رقابت به ستيزه جويي ميان کودکان تبديل مي شود و سبب مي گرددتا آنها نتوانندازتوانايي ها و استعدادهاي واقعي خود استفاده کنند
3ـ تأکيد افراطي بر جنسيت کودک
تأکيد زياد برجنسيت کودک و تمايز قائل شدن زياد ميان دختر و پسر يکي از موانع مهم رشد خلاقيت کودکان در گروهي از خانواده هاست .در برخي از فرهنگ ها بسياري از دختران و پسراني که از تفکر هاي خلاق برخوردار هستند،به سبب ملزم شدن به رعايت پاره اي مقررات و هنجارهاي از پيش تعيين شده و همچنين به دليل قرار گرفتن در نقش هاي قالبي که فرهنگ و محيط برآنها تحميل کرده ،علائق و تمايلات خلاقانه خود را سرکوب مي کنند و در نتيجه به تدريج دچار تعارض شده و خلاقيت آنها از بين مي رود.
4ـ قرار دادن قوانين خشک و دست و پاگير در منزل
بسياري از والدين براي کودک خود قوانين و مقررات خشک و محدود کننده اي نظير تعداد ساعت هاي درس خواندن در روز ،رأس ساعت معين خوابيدن ،استفاده از لوازم خاص و...قرار مي دهند.
پديد آوردن چنين شرايطي در منزل و اصرار و پافشاري بر رعايت آنها از جانب کودکان ،سبب مي شود کودک تدريجاً به کليشه اي و تکراري رفتار کردن عادت کند . بايد توجه داشت که افکارورفتارهاي کليشه اي و تکراري نقطه متضاد خلاقيت است .
5 ـ عدم آشنائي والدين با مفهوم واقعي خلاقيت
عدم آگاهي و شناخت برخي والدين از فرايند رشد خلاقيت در کودک و مطالعه نکردن آنها در اين زمينه ،سبب مي شود آنها هيچ گاه نتوانند براي پرورش و شکوفايي خلاقيت کودک خود برنامه ريزي و اقدام صحيحي نمايند و به اين ترتيب ناخواسته سبب مي شوند استعدادهاي خلاق کودک آنها به هدر رود
6ـ انتقاد مکرر از رفتارهاي کودک
ارزيابي پي درپي رفتارهاي کودک و زير ذره بين قرار دادن و انتقاد از کارهاي او درخانواده ،آزادي ،امنيت خاطر واعتماد به نفس کودک را مختل مي سازد و ترس از اشتباه را در وي تقويت مي کند. اين ترس چنانچه درکودک حالت مرضي پيدا کند ،جرأت ابراز هر گونه انديشه جديد و يا انجام کارهايي که در عين خلاق بودن احتمال وجود اشتباه نيز در آنها وجود دارد را در کودک از بين ميبرد و به اين خاطر ترتيب خلاقيت کودک که لازمه اش داشتن آزادي و امينت خاطر در محيط خانواده و ريسک پذيري و عدم ترس از اشتباه مي باشد ،با مانع روبه رو مي گردد
7ـ بيهوده شمردن تخيلات کودک
تخيل کودک اساس خلاقيت اوست و چنانچه تخيلات و رؤيا هاي کودک با بي توجهي ،تمسخر و يا بيهوده انگاشتن از جانب والدين روبه رو شود در واقع سرچشمه خلاقيت او خشکانده شده است
محکوم کردن خيالپردازي کودک و وادا ر نمودن او به واقع بيني در خانواده نگرش و شيوه اي کاملا اشتباه است و براي بذر حساس و زودرنج خلاقيت کودک ،آفتي مهلک محسوب مي شود
8ـ عدم شناسايي علائق دروني کودک
بسياري از کودکان خصوصاً در سنين پايين ،از علائق وکشش هاي خود نسبت به موضوعات و پديده هاي پيرامون اطلاع روشني ندارند و يا اين که نمي توانند آن را به زبان بياورند.اين موضوع از مواردي بسيار حساس به شمار مي رود که بايداز همان دوران کودکي مورد توجه والدين قرار گيرد . خانواده هايي که نسبت به اين مسئله بي تفاوت هستند و سعي نمي کنند انگيزه ها و موضوعات مورد علاقه کودک خود را شناسايي و کشف کنند، ناخواسته فرصت هاي زيادي را براي رشد خلاقيت کودک از وي سلب مي کنند .
9ـ عدم وجود حس شوخ طبعي در محيط منزل
شوخ طبعي از شاخص هاي مهم خلاقيت به شمار مي رود و وجود حس شوخي و شوخ طبعي در فضاي خانواده بسيار حائز اهميت است ،زيرا مستقيماً به رشد خلاقيت کودک کمک مي کند. اما در خانواده هايي که فضاي زندگي آنها خشک ،رسمي و جدي است، زمينه اي براي بروزحس شوخ طبعي کودک به وجود نمي آيد و در نتيجه در چنين محيطي بسياري از کشش هاي خلاقانه کودک پنهان مي ماند .
10ـ تحميل نقش بزرگسال به کودک
بسياري از والدين علاقه مند هستند که کودک آنها سريعاً رشد کند و کودکي خود را پشت سر بگذارد . آنها گاهي براي تسريع اين امر سعي مي کنند با کودک خود همانند بزرگسالان رفتار مي کنند و به تبع آن از کودک خود توقع ايفاي نقش هايي بزرگ تر از محدوده سني آنها را دارند. تحميل نقش هاي کاذب بزرگسالي به کودکان روند رشداجتماعي آنان را مختل مي ساز د و سبب پديد آمدن رفتار هاي نا به هنجار وتصنعي در آنها مي گردد و همين امر باعث از بين رفتن بسياري از استعدادهاي خلاق دوران کودکي مي گردد
به تخيل کودکان خود پرو بال بدهيد ؛آن وقت از پرواز بلند آنها شگفت زده خواهد شد.
منبع:مجله راه موفقيت شماره 14/خ
