شناسنامه تفسیر
نام معروف: پا به پای وحیمؤلف: مهدی بازرگان
تولد: ۱۲۸۶ ش
وفات: ۱۳۷۳ ش
مذهب: شیعه
زبان: فارسی
تعداد مجلدات: ۲ جلد
مشخصات نشر: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سال ۱۳۷۴ و ۱۳۷۷ در قطع وزیری در ۲۱۶صفحه و ۳۴۲ صفحه.
معرفی مفسر و تفسیر
مهندس مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ ش در خانواده ای مذهبی و اصیل به دنیا آمد. پدرش حاج عباسقلی بازرگان (تبریزی) از تجار دیندار، روشنفکر و سرشناس زمان خود بود. وی تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سلطانیه تهران و متوسطه را در دارالمعلمین مرکزی به پایان رسایند و در سال ۱۳۰۶ جزء اولین گروه محصلین ممتاز کشور، برای تحصیل به فرانسه اعزام شد. پس از طی دوره مقدماتی و قبولی در کنکور سراسری کشور فرانسه، از بین دانشجویان اعزامی، اولین ایرانی بود که وارد تحصیلات عالی دانشگاهی شد و مورد تشویق وزیر فرهنگ وقت قرار گرفت. در سال ۱۳۱۳ پس از ۷ سال تحصیل در فرانسه به کشور بازگشت و به خدمت نظام وظیفه رفت. در سال ۱۳۱۵ به عنوان اولین دانشیار در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و در دوره متوالی ریاست دانشکده فنی را به عهده گرفت. در سال ۱۳۳۰، توسط دکتر مصدق به ریاست هیأت مدیره و مدیریت عامل شرکت ملی نفت ایران انتخاب گردید و با حمایت مردم موفق به خلع ید از انگلیسی ها و با همت متخصصین ایرانی موفق به راه اندازی و اداره صنایع عظیم نفت شد. پس از کودتای ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، به دلیل اعتراض مکتوب علیه انتخابات غیرقانونی مجلس شورای ملی، در بهمن ۱۳۳۲ از خدمات دولتی و استادی دانشگاه برکنار شد و تا شانزدهم بهمن ۱۳۵۷ که پست نخست وزیری دولت موقت انقلاب را به عهده گرفت، تنها در بخش خصوصی در زمینه تولیدات صنعتی فعالیت و خلاقیت داشت.فعالیت های دینی شادروان بازرگان، همیشه بر فعالیت های سیاسی او مقدم بود. از اوان تدریس در دانشگاه، با دانشجویان محشور بود و با آنان در تأسیس انجمن اسلامی دانشجویان و سپس در انجمن اسلامی معلمین و بعدها در تشکیل انجمن های اسلامی مهندسین و پزشکان، مشارکت داشت. اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد و با ایراد سخنرانی های متعدد در مجالس و محافل مذهبی و علمی، خلاء اعتقادی و علمی جوانان را پر می کرد و در برابر تبلیغات ضد دین حزب توده و جریان های تجدد زده و دین ستیز، نقشی مؤثر داشت و پشتوانه علمی و معنوی جوانان دین مدار بود.
بازرگان اولین تألیف دینی خود را با عنوان «نماز» بین سال های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ برای جوانان نوشت و با هزینه شخصی به چاپ رسانید. نسخه ای از چاپ پنجم آن (اسفند ۱۳۲۲) در دست است. «مذهب در اروپا»، «مطهرات در اسلام»، «کار در اسلام»، «راه طی شده » اختیار»، «پراگماتیسم در اسلام»، از دیگر آثار دینی او در دهه ۱۳۲۰ و «از خدا پرستی تا خودپرستی» و «آموزش قرآن» در ۳ جلد در دهه ۱۳۳۰ می باشد. از زنده یاد مهندس بازرگان بیش از صد اثر مذهبی و ۱۶ اثر قرآنی به جای مانده است.
باد و باران در قرآن (۱۳۴۳)، پدیده های جوی (۱۳۴۳)، سیر تحول قرآن (۱) و (۲) (۱۳۴۴)، بررسی نظریه اریک فروم (۱۳۵۵) و علمی بودن مارکسیسم (۱۳۵۶)، از آثار علمی و فنی فعالیت های مذکور است.
فعالیت های اجتماعی و سیاسی مهندس بازرگان بسیار چشمگیر و به مناسبت های مختلف در جمع دانشجویان و یا در محافل مذهبی و سیاسی، به صورت سخنرانی ارائه شده و سپس تکمیل و توسعه یافته و به صورت رساله و کتاب منتشر گردیده است که حاصل آن بیش از ۷۰ اثر اجتماعی و ۱۶۰ اثر سیاسی است.
بازرگان در همان روزهای اول بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از نظر سیاسی فعال شد و در تشکیل نهضت مقاومت ملی مشارکت کرد و در سال بعد، پس از کشف چاپخانه مخفی این نهضت، به مدت ۸ ماه توسط لشگر ۲ زرهی ارتش زندانی گردید و در همین زندان بود که کتاب «عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان» را به رشته تحریر در آورد.
مهندس بازرگان در طول اسارت، به مناسبت های مختلف سخنرانی داشت و به تحقیق و تألیف پرداخت که حاصل آن ۲ مقدمه بر کتاب، تلخیص یک کتاب، ارائه ۷ مقاله و ۱۱ جلد کتاب علمی و تحقیقی شامل تبلیغ پیغمبر، سازگاری ایرانی، نهضت آزادی هند، بعثت و ایدئولوژی، آموزش قرآن.
مبارزات مردمی بر علیه رژیم ستم شاهی، سهمی به سزا داشت. در ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ قبل از پیروزی انقلاب به عنوان نخست وزیر برگزیده شد، اعتصابات صنعت نفت را سامان بخشید و دولت موقت انقلاب را تشکیل داد و به مدت ۹ ماه، سکان کشتی طوفان زده دولت را در دست گرفت. در مقابل نیروهای تندرو و معاند، استعفا را برگزید و از فعالیت در دولت کناره گرفت، ولی آرام ننشست و در اولین انتخابات مجلس، با آرای بسیار بالایی به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و در فراکسیون اقلیت مجلس همراه با سایر نمایندگان همفکر، به نقد روند انقلاب و حاکمیت پرداخت و آفات و انحرافات آن روز جامعه را، هر طور که توانست به تصویر کشید. بازرگان در خارج از مجلس نیز از طریق «نهضت آزادی ایران» فعالیت سیاسی داشت و پس از انقلاب در پایه گذاری«جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملت ایران» مشارکت فعال داشت و با درج مقاله در روزنامه میزان» و سخنرانی در محافل اجتماعی و ارسال نامه های سرگشاده به حاکمیت، همواره در ایفای وظیفه امر به معروف و نهی از منکر و دفاع از مرزهای آزادی، مدارا و ارزش های اخلاقی سخت کوش و خستگی ناپذیر می نمود.
مهندس بازرگان سرانجام وقتی در آخر دی ماه ۱۳۷۳ ایران را به قصد معالجه ترک گفته بود، در نیمه راه، بنا به مشیت الهی، چشم از جهان فرو بست در حالی که میراثی عظیم با بیش از ۳۵۰ کتاب، مقاله و سخنرانی و شاگردان و شیفتگان بسیار از خود به جای گذاشت. و در شهر قم آرامگاه خانوادگی دفن شد.(1)
مهندس بازرگان جدا از مسائل دیگر فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، یکی از قرآن پژوهان پرکاری بود که افزون بر تحقیق سبک جدیدی در نشان دادن تاریخ سوره ها و آیات و نگارش سیر تحول قرآن، کتاب های فراوانی در زمینه موضوعات قرآنی چون باد و باران در قرآن، بازگشت به قرآن، شناخت وحی و جمله شناسی قرآن، ارتباط غیر زبانی میان خدا و انسان، انگیزه و انگیزنده، توحید و طبیعت و تکامل، تألیف کرده است.
این تفسیر محصول تفسیر بازرگان در انجمن اسلامی مهندسان در دهه ۶۰ است. گرایش مهم این تفسیر تربیتی و هدایتی با رویکردی علمی و معرفتی و استفاده از روش غیر مستقیم در بیان معارف وحیانی است.
از سوی دیگر تفسیر پابه پای وحی، یکی از تفاسیر تحلیلی و تاریخی بر اساس سیر نزول قرآن کریم است. از سوی دیگر نگرش این تفسیر با اقتضای فکری و عصری، اجتماعی و هدایتی است.
نکته دیگر چون دغدغه بستر شناسی نزول قرآن را دارد، عملا گرایش تاریخی دارد و مباحث مناسب به چگونگی فضای نزول آیات برایش مهم بوده، و این ترتیب در نظر او مهم جلوه گر شده است. خود به این نکته تأکید کرده که در جهان تشیع این روش به جز آنچه درباره امیرمؤمنان علی (علیه السلام) نسبت داده شده و در آغاز کتاب به آن اشاره شد که مشهور آن است تفسیر قرآن را بر اساس ترتیب نزول نگاشته(2)، از کسان دیگر سراغ نداریم. در اهل سنت دو تن از نویسندگان معاصر با تصریح به رهنمودگیری از روش منسوب به حضرت این راه را برگزیده اند. (3)
مفسر افزون بر اسناد تاریخی، برای تعیین زمان نزول سوره، از گروه بندی های آماری وسبک شناسی های ریاضی و تهیه جدول هایی از گروه هایی از آیات قرآن، آن سان که در سیر تحول قرآن تئوری آن را تبیین کرده، استفاده و بر آن اساس، ترتیب سوره ها را تاریخ گذاری کرده است. به همین دلیل در جای جای این تفسیر از آن اطلاعات بهره می برد و اهداف تاریخی نزول را در تفسیر آیات نشان می دهد.
روش بیان مطالب به این گونه است که مفسر پس از آوردن گروهی از آیات (با جدول) که در برابر هر واژه ترجمه ساده آن را نشان میدهد، سپس مختصر توضیحی در دو بخش جداگانه می آورد، بخش تدیر و بخش تفسیر، در بخش تدبر به تاریخ و شرایط نزول اشاره دارد و در بخش تفسیر به واژه شناسی و توضیح کلمات و برداشت های تربیتی و هدایتی از آیات می پردازد.
علیرغم ناخشنودی او در اواخر عمر از وارد شدن در حوزه علوم تجربی در قرآن، در این تفسیر گاه بیان برخی از آیات با ترکیبی از مباحث علمی انجام گرفته و هرچند در این توضیحات اهداف تربیتی و اقناعی مد نظر او بوده، اما نمی توان صبغه علمی را در این تفسیر نادیده گرفت.
بنابراین «پا به پای وحی»، این مزیت را دارد که: اولا به ترتیب نزول و سیر تاریخی نگاشته شده، ثانیا به زبان فارسی سیر تاریخی و بستر نزول آیات و فضاشناسی بیان وحی را کاویده است. ثالثا نگرش اجتماعی و تفسیر عصری در این تفسیر مشهود است.
آنچه از این تفسیر منتشر شده مربوط به اول نزول وحی است. جلد اول و دوم این کتاب توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی در سال ۱۳۷۴ و ۱۳۷۷ در قطع وزیری در ۲۱۶ صفحه و ۳۴۲ صفحه منتشر شده، اما سوگمندانه این تفسیر با روش انحصاری خودش در ایران، ادامه نیافته است.
پی‌نوشت‌ها:
1- به نقل از سایت بنیاد مهندس مهدی بازرگان.
2- اینجانب در کتاب مصحف امام علی این گرایش مشهور را نقد کرده و گفته ام مصحف آن حضرت مانند مصحف فعلی بوده و عبارت: کما انزل الله در کیفیت مصحف امام در متون تاریخی، به معنای ترتیب نزول نیست، بلکه مطابقت با نزول است. ر.ک : ایازی، مصحف امام علی، ص ۸۰ تهران : سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، ۱۳۸۰
3- ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ذیل تفسیر الحدیث و بیان المعانی و معارج التفکر و تفسیر فهم القرآن، جابری.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 186-181
