شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر الحبریمؤلف: ابوعبدالله حسین بن حکم بن مسلم بری کوفی
وفات: ۲۸۶ ق
زبان: عربی
تاریخ تألیف: قرن سوم
تعداد مجلدات: 1 جلد
مشخصات نشر: بیروت، مؤسسة آل البیت لاحیاء الترات، الطبعة الأولى المحققة، ۱۴۰۸ق، با تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی. چاپ بدون تحقیق: نجف اشرف، ۱۳۹۴ق، مطبعة النعمان. چاپ های دیگری از این تفسیر با نام: «ما نزل من القرآن فی اهل بیت علیهم السلام» با تحقیق سید احمد حسینی اشکوری: قم، ۱۳۹۵ق، چاپخانه مهر استوار.
معرفی مفسر و تفسیر
مؤلف، از رجال زیدیه و روات معروف قرن سوم، کوفه و معاصر و ناقل روایت از حضرت جواد (علیه السلام) است. روایات او به کتب تفسیری و روایی پس از وی راه یافته و از دانشمندان موثق و شناخته شده دوران خود است. وی نخست، فردی محدث و در ثانی مفتر است. نام دو کتاب تفسیر و مسند از او در شرح حال نگاری ها آمده است.تفسیر وی، مجموع ۱۵۰ روایت است که ۱۰۰ روایت آن مربوط به آیات نازله در حق اهل بیت (علیه السلام) و ۳۰ روایت آن، روایاتی است که در حق اهل بیت (علیهم السلام) نقل شده و مربوط به آیات نازله نیست؛ ۲۰ روایت دیگر در موضوعات مختلف احکام و تاریخ و مواعظ است.(1) بنابراین نمی توان گفت که این کتاب تفسیری جامع روایی است؛ با این همه این کتاب، تنها روایات تفسیری در باب آیات نازله در حق اهل بیت (علیهم السلام) و در فضای مذهب زیدیه است.
تفسیر حبری همانند تفسیر فرات و عیاشی، جنبه روایی و نقل مأثورات دارد و چیزی از توضیحات و نقد مطالب و تبیین روایات به چشم نمی خورد، اما با این همه روایاتش اعم از «ما نزل فی حق اهل البیت» است، چون مطلبی در باب اسباب نزول آیات قرآنی دارد و از جهتی نیز به مسائل کلامی تفسیر عنایت دارد و فهرستی از آیات نازله در حق امیرالمؤمنین (علیه السلام) را جمع آوری کرده است.
افزون بر متن کتاب، که با تحقیقات گسترده مصحح محترم و همراه با مقدمه ای عالمانه انجام گرفته، بخشی از کتاب نیز به استدراکات و تخریجات و فهارس کتاب اختصاص دارد. در قسمت استدراکات، بیش از ۷۱ حدیث در موضوع فوق، افزوده شده است. همچنین آن چه در باب نزول آیات در حق علی (علیه السلام) در مصادر دیگر آمده، آورده شده است که بیشتر آنها مربوط به تفسیر فرات کوفی و شواهد التنزیل حسکانی است.
از طرف دیگر، تخریجات محقق در استاد روایات از طرق دیگر، نیز شایان توجه است، زیرا با نشان دادن روات دیگر و از مصادر دیگر، ضعف و جهل راویان تفسیر حبری را جبران کرده است. همچنین فهارس فنی کتاب، شامل: فهرست آیات، احادیث، اعلام، کتب، مؤلفات، مصادر و محتوای کتاب قابل توجه است.
لازم به یادآوری است که این تفسیر با عنوان: «ما نزل من القرآن فی اهل بیت» با تحقیق سید احمد حسینی اشکوری در سال ۱۳۹۵ ق در قم به چاپ رسیده است. البته این تفسیر در کتب احادیث و فهارس به نام های دیگری نیز ذکر شده مثلا در نسخه تاشکند به نام «تنزیل الآیات المنزله فی مناقب اهل بیت» آمده است، و در نسخه مجلس شورای ملی ایران: «ما نزل من القرآن فی علی بن ابی طالب» معرفی گریده است.(2) بدین جهت می توان گفت تلقی قدما از این تفسیر، گردآوری روایات ناظر به اهل بیت علیهم السلام به ویژه امام علی را داشته اند و تفسیر کامل بیانی و نه تفسیر روایی و حتی از قبیل شواهد التنزیل حسکانی هم نیست و مختصرتر از آن تلقی می گردد. با این همه به عنوان تفسیر حبری عنوان گردیده و همین باعث شده که ما آن را در عداد تفاسیر معرفی کنیم.
پی‌نوشت‌ها:
١. به مقدمه عالمانه جناب آقای جلالی محقق محترم تفسیر، چاپ مؤسسة آل البیت - در شرح حال مؤلف و ویژگی های تفسیر، ص ۴۶، مراجعه شود.
2. تفسیر الحبری، مقدمه سیدمحمدرضا جلالی، صص۱۶۹ - ۱۷۲.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 341-339
