شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر مجاهد، تفسیرالامان مجاهدین جبرمؤلف: مجاهد بن جبر مکی
تولد: ۲۱ق
وفات: ۱۰۳ق (۱۰۲ق)
مذهب: سنی
زبان: عربی
تاریخ تألیف: قرن اول هجری
تعداد مجلدات: 1 مجلد
مشخصات نشر: بیروت، تحقیق عبدالرحمن الطاهر السورتی، چاپ با هزینه دولت قطر.
چاپ دیگر: تحقیق محمد عبدالسلام ابوالنیل، قاهره، مدینة نصر دار الفکر الحدیثة، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م.
معرفی مفسر و تفسیر
مجاهد یکی از تابعان بزرگ مفسر و از شاگردان مبرز ابن عباس و فراگیر ترین راوی گفته ابن عباس در تفسیر است. وی به این امر اذعان دارد که قرآن را سه بار بر ابن عباس عرضه کرده و هر بار آیه به آیه خوانده و از او درباره نزول و چگونگی تفسیر قرآن کریم پرسیده است.(1) اینکه مجاهد، شاگرد ابن عباس و متأثر از فرهنگ وی بوده، موجب آن شده که برخی بگویند وی شیعه و از موالیان امام علی (علیه السلام) بوده است.(2) قاضی عبدالجبار در کتاب مغنی گفته است، در مواردی در جای جای تفسیر، آیاتی را دال بر افضلیت حضرت علی (علیه السلام) تفسیر کرده است. در هر حال، مجاهد در کوفه میزیسته و کوفه مرکز شیعیان و موالیان بوده و مجاهد نیز، تعلیم یافته ابن عباس است. بنابراین گرایش به شیعه وی بعید نمی نماید. گرچه نمی توان گفت همه جا، افکار شیعی داشته است. از سوی دیگر، تفسیر وی، منحصر به روایات ابن عباس نیست. وی از ابن مسعود و دیگران تفسیر می کند و از راویان دیگر احادیث نبوی را نقل قول می کند.تفسیر مجاهد، تنها نقل حدیث یا اقوال صحابه نیست، بلکه گاه از مصادر لغوی و اسالیب بیانی و تقلیات اسرائیلی که از یهودیان تازه مسلمان، پراکنده شده بود، استفاده برده است. دکتر احمد اسماعیل نوفل، یکی از کسانی که درباره مجاهد پژوهش کرده، معتقد است آنچه به نام تفسیر مجاهد منتشر شده، نمی تواند همه، منقول از مجاهد باشد؛ زیرا هم نسخه ای که عبدالرحمن الطاهر السورتی آن را تحقیق کرده و هم کتابی که محمد عبدالسلام ابوالنیل به نام تفسیر الامام مجاهد بن جبر منتشر کرده، شامل همه روایات مجاهد نیست. یک پنجم از دیگران نقل شده و آنچه از مجاهد نقل شده، همه گفتارهای مجاهد نیست. بلکه راوی این تفسیر، یعنی ابن خلدون، از مجموع مباحث مجاهد بخشی را گزیده است. بنابراین اگر کسی بخواهد مجموعه این روایات را جمع آوری کند، باید تمام تفسیر مأثور، مانند: تفسیر طبری، صحیح بخاری، مسلم، تفسیر ثوری و دیگران را جستجو کند و آنچه از مجاهد نقل شده در کنار یکدیگر قرار دهد تا تفسیر مجاهد به معنای حقیقی آن شکل گیرد.(3)
روش مجاهد در تفسیر و در گفتارهایی که از وی نقل شده، کنکاش های بیانی و شرح واژگان است. بدون شک، وی تأثر شدیدی از ابن عباس داشته اما به این معنا نیست که خود، در تفسیر، روش مستقلی نداشته، بلکه گاه با بهره گیری های لغوی و اسلوب بیانی به راهی مستقل رفته است. مثلا گرایش های تأویلی وی در آیات متشابه قابل توجه است. وی، آیه:« وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ» در سوره قیامت را، به معنای نظارت ثواب خداوند در روز قیامت تفسیر می کند یا در «فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ»، در سوره بقره، بوزینه شدن انسان ها را در صفت و حالات روحی معنا میکند.
مجاهد از آن جا که احاطه کاملی به لغت عرب دارد، بخش قابل توجهی از بحث های خود را به تفسیرهای لغوی اختصاص می دهد. در باب قرائت نیز اهتمام فراوانی دارد. مواردی هست که قرائت او با قرائت دیگران متفاوت است. در باب قصص هم گفتیم که وی از کسانی است که در ارتباط با اهل کتاب بوده و قصص بسیاری را از آنها نقل کرده، و متأثر از فرهنگ انجیل و تورات بوده است.(4) تفسیرهای مجاهد بیانگر جریانی عقلی متناسب با آن دوره و تحولات فکری و مقدمات نهضت ترجمه و گریز از تفسیرهای واژگانی و اثری است.
پی‌نوشت‌ها:
1- الاتقال سیوطی، ج ۲، ص ۴۱۷، تفسیر الامام المجاهدین جبر، ص ۸۴
2- مجاهد المفسر والتفسیر، احمد اسماعیل نوفل، قاهره، دارالصفوه، ۱۴۱۱ ه ص ۹۹ به نقل از کتاب مغنی
قاضی عبدالجبار، ج ۲۰، ص ۱۱۵.
3- همان، ص ۳۱۲
4- برای تفصیل بیشتر به کتاب مجاهد المفسر والتفسیر، ص ۵۶۳ و کل کتاب و مقدمه محمد عبدالسلام ابونیل در کتاب تفسیر الامام مجاهدین جبر مراجعه کنید.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 507-505
