شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفهیم القرآن
مؤلف: ابو الاعلی مودودی
تولد: سال ۱۳۱۸ ق /۱۹۰۳م
وفات: سال ۱۴۰۱ق/۱۹۷۹ م
مذهب: سنی حنفی
زبان: زبان اصلی اردو، اما به زبان های عربی، انگلیسی و فارسی و برخی از زبان های شبه قاره هند ترجمه شده است.
تعداد مجلدات: ۶ جلد
مشخصات نشر: لاهور، کتابخانه تعمیر انسانیت، الطبعة الثالثة عشر، ۱۹۷۶م. نیز: لاهور، اداره ترجمان القرآن، ۱۹۷۵م. ویرایش سید احمد مودودی.

معرفی مفسر و تفسیر

ابو الاعلی مودودی یکی از متفکران و اصلاح طلبان و مشاهیر جهان اسلام، و از عالمان دین مبرز پاکستان است. وی از مجاهدین مؤسس حرکت آزادی بخش حزب جماعت اسلامی، نخستین حزب سیاسی اسلامی، در تاریخ پاکستان است. وی در سال ۱۹۰۳م در اورنگ پاکستان تولد یافت، و درس های علوم دینی را در این شهر گذراند و به مراتب علمی رسید. در سال ۱۹۳۲م با تعاون با گروهی مجلة تحت عنوان: ترجمان القرآن را در حیدر آباد پاکستان تأسیس کرد. بین سال های ۱۹۳۴ تا ۱۹۳۵م از مدرسین مبرز در اداره اسلامی در دارالسلام شد. در سال ۱۹۵۳م به سبب تنظیم تظاهرات ضد فرقه قادیانیه و وهابیت زندانی شد. مودودی دارای آثار و تألیفات بسیار در موضوعات اسلامی است. از آن جمله: تفهیم القرآن، تفسیر سوره احزاب، مصطلحات القرآن، مبادئ الأساسیة لفهم القرآن، مقدمه ای بر مطالعات قرآن، تفسیر سوره نور (تعریب محمد عاصم الحداد) و کتاب حجاب است. وی در ۲۲ سپتامبر ۱۹۷۹م در شهر لاهور پاکستان وفات یافت.

تفهیم القرآن از گرانقدرترین تفاسیر و ترجمه ها به زبان اردو و اثرگذار در حرکت اصلاحی و قرآن پژوهی در منطقه بوده است. ابوالحسن ندوی شخصیت دینی و علمی معاصر درباره مودودی می نویسد که من مانند او را در این دوره از فرهنگ اسلامی از نظر تأثیرگذاری در فکر و اندیشه ندیدم.(1)

مولانا ابو الاعلی مودودی نگارش تفسیر تفهیم القرآن را در ماه محرم ۱۹۴۲م آغاز کرد و تا تفسیر سوره یوسف; یعنی تا جزء سیزدهم قرآن کریم ادامه داد. شیوه او بدین گونه بود که قسمت به قسمت مینوشت و آماده چاپ می کرد و هر مقدار که آماده می شد، آن را نشر میداد. در ماه اکتبر سال ۱۹۴۸م به دلیل فعالیت های اجتماعی و سیاسی به زندان افتاد. اما از راه ننشست و در زندان به این کار ادامه داد. ولیکن پس از آزادی از زندان، به دلیل مراجعات فراوان و مشاغل گوناگون نتوانست تفسیر را ادامه دهد و زمانی طولانی گذشت تا بتواند در میان سال های ۱۹۶۰ - ۱۹۷۲م باز شروع کند و به کار خاتمه دهد. در میان متفکران اسلامی معاصر و قدیمی از ابن سینا (م ۴۲۸) گرفته تا سید قطب و علامه طالقانی و سعید جوی و هاشمی رفسنجانی از این کسان هستند که بخش مهمی از اوقات زندان آنان را تفسیر قرآن پر کرده و تفسیرهای آنان محصول زندان و مبارزات سخت و شکننده گرفتاری های سیاسی و از آن جمله تبعید و دغدغه بازگشت به قرآن و لذا صبغه دیگری از بیان و معنی به خود گرفته است. و با این احوال به نکاتی از ویژگی های تفسیر اشاره می گردد.

ویژگی های تفسیر

١- تفهیم القرآن، برای آگاهی و هدایت مخاطب و مردم نا آشنا به مفاهیم قرآن و با زبانی ساده و رسا نوشته شده و هدف او از ترجمه و توضیحات، تأمین نظر اهل فن و تخصص نبوده تا بحث های آکادمیک فنی و مباحث ادبی و یا نکات بلاغت و اعجاز و احکام را مطرح سازد. او می خواهد خواننده را با پیام وحی آشنا سازد تا این آشنایی، در زندگی و رفتار آنان اثر بگذارد و منشأ تحولات و حیات اجتماعی آنان گردد.

۲- از ویژگی های این تفسیر، عصری بودن آن است. منظور از تفسیر عصری پذیرفتن این اصل است که تفسیر امروز باید با تفاسیر گذشته تفاوت پیدا کند و مفسر امروز به پرکردن فاصله میان عصر نزول قرآن و عصر تفسیر تلاش میکند؛ زیرا مردم از فضایی که قرآن در آن نازل شده، بسیار فاصله گرفته و آگاهی های لازم که نشان دهد چه مسائل و مشکلاتی بوده که به بیان این امور انجامیده را ندارند، و مفسر مخاطبان خود را از این دسته از مسائل باخبر می سازد. همین طور مخاطبان از اهداف و اموری که قرآن برای آنها نازل شد، دور شده اند، مفاهیم وحقایق آن به تدریج از ذهن هایشان محو گردیده و اصطلاحات قرآنی در نزدشان دگرگون شده است. به عبارت دیگر، فاصله زمانی از عصر نزول سبب شده تا فضایی که مسلمانان در آن زندگی می کردند و تلقی آنان از هدف نزول قرآن و التزام عملی به آن، به تدریج دگرگون گشته و در پی آن مسلمانان امروزی از فهم معنای عینی قرآن فاصله پیدا کرده اند.(2) به این جهت مفسر عصری شیوه ای در ارائه مباحث جهان بینی و اعتقادی را بر می گزیند تا خواننده مناسب با زبان و اندیشه عصر پیام قرآن را درک کند و به شبهات و اشکالات عصر پاسخ بدهد. چنین تفسیری به تعبیر مودودی آن گونه که در مقدمه اشاره می کند که مفسرین مساعی بسیار با ارزشی انجام داده، اما برای رفع تشنگی و برآوردن نیاز نسل جدید در امروز کافی نیست و باید تفسیری امروزی ارائه داد که مناسب با قشر تحصیل کرده باشد.(3)

۳- یکی دیگر از نکات برجسته تفسیر، گرایش مفسر به اندیشه اجتماعی و برجسته کردن پیام های آن است، گرایشی که در این قرن در دانش تفسیر مایه تحول و جاذبه به قرآن گردیده است. در این تحول مفسران به پیام های اجتماعی قرآن کریم می اندیشیدند و در مقام برجسته کردن نکات آن برآمده اند. ویژگی مهم این گرایش، ایجاد تحول در تفسیر قرآن از فردگرایی به جمع اندیشی و تحلیل سرنوشت کلی جامعه مسلمان است. جهت گیری تفهیم در جهت ایجاد دگرگونی و تغییر در ذهنیت مسلمانان، و تحول از مسئولیت و تکلیف شخصی و اخروی، به بایسته های حیات و بقای اجتماعی و ارائه راه حل مشکلات مادی و معنوی در مسائل عام مسلمانان است. مودودی در ضمن ترجمه هر آیه، با نگرش به زندگی انسان و نیازهای واقعی و مشکلاتی که بر سر راه جامعه وجود دارد، رابطه و همگونی برقرار میکند و تعالیم جامعه ساز قرآنی را مناسب با مخاطب خود بیان میکند.

او به موضوعاتی که به عنوان قوانین عام در جامعه مطرح است، رهنمود میدهد. مثلا در تفسیر آیه: «وَ کَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ وَ کَفَى بِرَبِّکَ هَادِیًا وَ نَصِیرًا». (4)، این نکته را یادآور می شود که سنت و قانون طبیعت چنین است که در برابر حق دشمنانی بایستند، اما وظیفه مسلمانان است که در برابر آنها مقاومت و صبر نشان دهند و با خونسردی و عزم مصمم، روبرو شوند و منتظر آن نباشند که تا حق را عرضه کردید، بپذیرند و ایمان آورند. (5)

در تفسیر اجتماعی، نشان دادن راه حل و تداوم بخشیدن به راه ها و آموزه هایی که در قرآن آمده و جامعه را منسجم کند و از تفرقه و دو دستگی نجات دهد؛ بسیار مهم است که همین روش را در ذیل آیه یاد شده: «وَ کَفَى بِرَبِّکَ هَادِیًا وَ نَصِیرًا»، انجام می دهد و این چنین توضیح میدهد: منظور از راهنمایی فقط علم حق عطا کردن نیست، بلکه رهبری کردن نهضت اسلامی با موفقیت تمام و خنثی ساختن حیله و نیرنگ های دشمنان، و تعیین خط مشی درست و سروقت اتخاذ نمودن است.(6)

۴- از دیگر ویژگی های این تفسیر، بهره گیری از روش تقریب میان مذاهب اسلامی است. این گرایش تفسیری به دنبال برقرار کردن اتحاد و ایجاد تفاهم مذهبی و کاهش درگیری و محکوم کردن تعصب فرقه ای در جامعه اسلامی است. پیروان این گرایش - که در عصر حاضر در میان مصلحان و اندیشمندان مسلمانان بسیار دیده میشوند - معتقدند که مخاصمه و درگیری مذهبی برخلاف مبانی اسلامی است و خطری بزرگ برای وحدت امت اسلامی محسوب می شود. در جامعه اسلامی طبیعی است که افراد تابع مذاهب گوناگون باشند و تربیت در محیط های مختلف آنان را به اندیشه ها و عقاید متفاوت متمایل سازد و یا به این مذهب یا آن مذهب وابسته سازد، اما چون به پایه های اصلی اسلام، همچون توحید، نبوت، و معاد و اعتقاد به کتاب قرآن کریم وحی الهی دارند و از بعد عملی به ارکان اسلام، چون نماز، روزه، زکات، حج، امر به معروف و نهی از منکر پایبند هستند، این اختلافات نمی تواند باعث جدایی و فرقه فرقه شدن آنان گردد. کاوش ها و پژوهش های علمی و اجتهادی در هر مذهب نباید منتهی به نزاع و درگیری و جنگ و خونریزی گردد؛ بلکه در چنین جامعه ای، چنین فهم و برداشتی با اختلاف نظر طبیعی موجب تضارب آرا در آن جامعه می گردد، از این رو، موجب رشد و تکامل است، به ویژه اگر مربوط به اندیشه اجتماعی و راه رشد انسان و نجات از عقب ماندگی ها باشد، بدین جهت از نظر متفکران و مصلحان و اندیشه ورزان تقریب نباید اختلاف در خانواده اسلامی موجب جدایی و سوء استفاده دشمنان اسلام گردد و همبستگی و روح اخوت آسیب ببیند.

ترویج وحدت امت اسلامی

مودودی از این کسان است که به روش های مختلف این ایده را دنبال می کند و تلاش مینماید وحدت امت اسلامی را ترویج کنند. یا به این شیوه که اگر مفسران دیگر به مناسبت آیهای کلامی و نزاع برانگیز میدان را برای حمله به جبهه مخالف فراهم می سازند، او از این شیوه تبعیت نمی کند و از مسئله می گذرد، یا به صورت کلی نظریه خود را بیان می کند، بدون آنکه جبه بندی کند، یا در آیاتی که نزاع و اختلاف را محکوم می کند، فرصت را غنیمت میشمارد، مثلا در ذیل آیه: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَ کُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ » (7). این نکته را یادآور می شود که مسلمانان باید این دستور به وحدت را مهم تلقی کنند و برای خدمت به دین با همدیگر همکاری و تعاون داشته باشند و توجه آنها معطوف به جزئیات و فروع نگردد، تا علایق شان با دین ضعیف شود و مانند امت های انبیای پیشین از اصل مقصد حیات منحرف شده و به رسوایی دنیا و آخرت گردند. (8)

روش تفسیری که مفسر دنبال می کند، این است که به ذکر اسم سوره و وجه تسمیه آن آغاز میکند و آنگاه درباره زمان و شأن نزول سوره، در مواردی که در روایات سبب نزول آنها آمده است. سپس متعرض ترجمه آیه می شود و ترجمه وی ترجمه تفسیری است. چنانکه اهتمام ویژه ای نسبت به اهداف و معالم هر سوره و آیه دارد.

از نکات دیگر روشی تفسیر اهتمام به طرح اسباب نزول با زبان عصری متناسب با اهداف تربیتی و ارشادی است. در این سیاق به شرح این روایات می پردازد تا فضای نزول قرآن را ترسیم کند.

این شیوه تحلیلی و توصیفی در نقل روایات تفسیری و حتی نقد روایات به کار رفته، هر چند که موارد آن زیاد نیست به گونه ای که بتوان این تفسیر را از موارد تفسیر اثری به حساب آورد، اما این شیوه در تحلیل قابل توجه است. به عنوان مثال در تفسیر سوره انشراح - به مناسبت ذکر منت خداوند بر پیامبر که در این سوره و نعمات دیگری که خدا به ایشان بیان کرده، در مقام مقایسه با پیامبران دیگر از آن جمله در سوره شعراء درباره شرح صدر حضرت موسی، و شرح صدر نبی گرامی حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) که در این سوره بیان کرده، می نویسد:

«برخی از مفسرین این گونه فهمیده که مراد از شرح صدر شق صدر است، و خواسته اند از این آیه دلیلی برای اثبات معجزه شق صدر پیامبر استفاده کنند که برخی از احادیث و آیات به آن اشاره دارد. در صورتی که چنین معجزه ای تنها منوط به اثبات آن از طریق احادیث و روایات است و نمی توان تطبیق بر قرآن کرد و اثبات آن را به دست آورد. وانگهی در زبان عربی شرح الصدر به معنای شق الصدر نیامده است». (9)

یکی دیگر از روش های مودودی، اهتمام به تفسیر علمی و شرح آیات در سایه تحولات و کشفیات علمی است. به عنوان مثال در تفسیر سوره انفطار و آیاتی که درباره شقه شقه شدن آسمان و پراکنده شدن ستارگان و انفجار دریاها در آستانه قیامت آمده، این روش علمی را دنبال میکند و به گونه ای به شبهات پاسخ دهنده باشد، شیوه استناد علمی و تحلیل این آیات را با اسلوب علمی و استناد واژگان دنبال می کند.(10) و البته اسلوب او در جهت اثبات مباحث علمی نیست، بلکه اهداف تربیتی دارد و به حساب نمونه های تفسیر عصری باید گذاشت. او در جهت بیان جهان بینی و تبین نظام هستی جهان و تدبر در آیات خدا و قدرت ازلی او است. و بر این اساس روش مودودی در تفسیر، مبالغه در تطبیق نظریات علمی بر قرآن نیست، بلکه هدف او رد شبهات و توضیح کلمات وحی است. چنان که در حوزه تفسیر اجتماعی، به مقام طرح نظریات علوم اجتماعی نیست و تنها هدفش ابراز رسالت اجتماعی است که با تحولات عینی و مشکلات مسلمانان درگیر است.

به عنوان نمونه در تفسیر آیات ۶ و ۷ از سورة الطارق: «خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ * یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرَائِبِ» به پاسخ شبهاتی می پردازد که در تفسیر این آیه مطرح شده، که چگونه آب منی از صلب و ترائب در می آید و آیا این آیات تنافی با علم ندارد؟ وی تفسیری ارائه میدهد که هر چند از مقوله تفسیر علمی به حساب می آید، اما نکته مهم آن پاسخ به شبهات است.(11)

بنابراین، مودودی بسیاری از کتاب ها را برای کمال بخشیدن به این دانش تفاسیر را برای نقد و بررسی برمی گزیند و برخی را برای استناد انتخاب میکند که از مهم ترین مصادر وی: جامع البیان ابن جریر طبری، معالم التنزیل بغوی، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، کشاف زمخشری، روح المعانی آلوسی، احکام القرآن قرطبی است، هر چند که به صراحت از آنها یاد نمیکنند و نام آنها را در بیشتر وقت ها نمی برد و یا محل ارجاع آن را تعیین نمی کند. (12)

پی‌نوشت‌ها:
1- البیومی، محمد رجب، النهضة الإسلامیة فی سیر أعلام ها، ج۱، ص۵۱۰.
2- درباره تفسیر عصری، ر.ک: سید محمدعلی ایازی، قرآن و تفسیر عصری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص۳۰
3- تفهیم القرآن، ج ۱، ص ۵.
4- سوره فرقان، آیه۳۱
5- تفهیم القرآن، ج ۳، صص۶۴۹- ۶۵۰
6- همان
7- سوره آل عمران، آیه 103
8- تفهیم القرآن، ج ۱، ص ۲۸۷.
9- همان، ج ۱، صص ۵ -۶
10- همان، ج ۶، تفسیر سورة انفطار
11- همان، ص ٣
12- ابو الاعلى المودودی فی سطور. عبدالحی، سعید، مجلة الأزهر (نور الاسلام)، جمهوریة مصر العربیة: قاهره، ۱۹۸۱م، ص ۵۴، و ص۱۳۱۷. تفهیم القرآن وخصائصه. الحامدی، محمد خلیل. مجلة الایمان. المملکة المغربیة، الرباط، ۱ - ۲، ۱۴۰۳ هـ، صص ۱۱ - ۱۲/ ۱۹۸۲ م، س۱۳، ع ۱۲۱، صص ۳۵ - ۴۲.

منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 578-571