شناسنامه تفسیر
| نام معروف | فتح البیان فی مقاصد القرآن |
| مولف | سید محمد صدیق خان قنوجی بخاری حسینی |
| تولد | ۱۲۴۸ ق / ۱۸۳۲م |
| وفات | 1307ق |
| مذهب | سنی شافعی |
| زبان | عربی |
| تاریخ تالیف | 1289ق |
| تعدادمجلدات | 15جلد |
| مشخصات نشر | قاهره، دار الفکر العربی، چاپ اول، ۱۰ جلد، قطع وزیری، ۱۹۶۵م. بیروت و صیدا، شرکت ابناء شریف انصاری و مکتبة العصریة، حروف چینی جدید، ۱۵ جلد، قطع رحلی، ۱۴۱۲ق. |
معرفی مفسر و تفسیر
سید محمدصدیق خان قنوجی بخاری حسینی، از علمای قرن سیزدهم شبه قاره هند است که درباره گرایش فکری و اعتقادی وی، کمتر سخن گفته شده است.شیخ محمد صدیق فرزند حسن بن على بن لطف الله قنوجیل بخاری است که اجداد او به حسین بن علی بن ابی طالب علیهما السلام با واسطه امام سجاد زین العابدین علیه السلام می رسد. قنوجی ساکن هوبال بود و در روز یکشنبه 11 جمادى الأولى سال ۱۲۴۸ق-۱۸۳۲م، در بلده (بانس بریلی) تولد یافت و چون سن او به ۶ سالگی رسید پدر او فوت کرد و یتیمی را که همواره زمینه رشد و استقلال و اتکای به شخصیت را فراهم میکند تجربه کرد و در دامن مادر خود برای زندگی به شهر قنوج زادگاه اصلی خانوادگی خود رفت و در آنجا با تحصیل علوم اسلامی مراتب کمال و دانش را طی کرد. برادر بزرگ او، احمد قنوجی، متکفل تحصیل و تربیت او شد.
قنوجی، در خدمت علمی اساتید آن دیار قرار گرفت، و آن شهر را برای تحصیل ناکافی دانست به (فرخ آباد و کانفور و هوبال) و دیگر مناطق رفت و از اساتیدی چون محمد صدرالدین خان الدهلوی و أحمد شاه ولی الله المحدث الدهلوی بهره برد. در سفری که به حج رفت با عالمان یمن و حجاز آشنا گردید و همین منشأ دانش ها و گرایش های مذهبی و دینی و سلفی قرار گرفت. به حاکم هوپال نزدیک شد و به لقب نواب خان مصدر شد. با قدرت بریطانیا درگیر شد و مورد اتهام تحریک به او زدند و منصب نوابی را از او گرفتند.
بالاخره در شب ۲۹ جمادی الآخره سال ۱۳۰۷ق/۱۸۹۰ م، در سن ۵۹ سالگی در انزوای کامل و اشتغال به تألیفات دار دنیای فانی را وداع گفت. او به زبان عربی و فارسی و هندی دارای کتاب و تألیف است. ابجدالعلوم به زبان عربی و شمع انجمن او به فارسی نگاشته شده است. کتاب نیل المرام من تفسیر آیات الأحکام: که در لکهنو در سال ۱۳۹۲ ق و به صورت افست در مطبعة المدنی در مصر ۱۳۸۲ق / ۱۹۶۲م و الدین الخالص مسائل توحید را با غلاظ و شداد مطرح می کند و در نقد تفکر سایر مسلمانان در موضوع توحید می باشد، به چاپ رسیده است.
تفسیر صدیق خان، تفسیری است مختصر از تمام قرآن که بنابر گفته مؤلف بین روایت و درایت جمع کرده است. روش وی، چنین است که چند آیه را برمی گزیند، سپس توضیح مختصری از پیام آیه می دهد، آنگاه کلمه به کلمه و جمله به جمله آیه ها را شرح می دهد. در این قسمت، از ادبیات، صرف، نحو، معانی، بیان، لغت و کلمات مفسرین سود می جوید. در پایان، احادیث و اخبار نقل شده در مجامع اهل سنت را در معنای آیه و سبب نزول و تطبیق بر اشخاص می آورد. در این قسمت، تنها به نقل روایات بسنده نمی کند، آنها را دسته بندی و نقد و بررسی کرده و درباره سند، کیفیت دلالت و رجال آن نیز به اظهار نظر می پردازد. در این قسمت، از مفسران به نام، به ویژه ابن کثیر، در نقد رجال حدیث سود می جوید.
از ویژگی های این تفسیر در آن دوران، بحث های موضوعی و ارائه دیدگاه های اعتقادی و کلامی است. آرای سلفی او در کتاب الدین الخالص برجسته است اما در این تفسیر نیز برخی از جهت گیری های کلامی او مشهود و در تبیین آیات صفات موضع مشخص است.
بحث های ادبی را به گونه ای طرح نمی کند که خواننده را خسته کرده و یا از اهداف هدایتی و تربیتی بازدارد. گاه، به نتیجه گیری اجتماعی و اخلاقی می پردازد و از شعر در استشهاد به مطالب استفاده میکند. منابع اقوال و مصادر تفسیری خود را ذکر میکند و در آغاز تفسیر، مقدمه ای بسیار کوتاه درباره تفسیر و مفسرین، ویژگی های تفسیر خود و اهمیت و لزوم درک قرآن و تدبیر در آیات آن دارد که قابل توجه است.
منبع:
شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 773-771
