شناسنامه تفسیر
نام معروف: الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة للکلم القرآنیة و الحکم الفرقانیة، معروف به تفسیر نخجوانیمؤلف: نعمت الله بن محمود نخجوانی
وفات: ۹۲۰ ق
مذهب: سنی متصوف
زبان: عربی
تاریخ تألیف: ۹۲۰ ق
تعداد مجلدات: ۲ جلد
مشخصات نشر: استانبول، مطبعه عثمانی دارالخلافه، چاپ اول، ۱۳۲۵ق، قطع رحلی
معرفی مفسر و تفسیر
شیخ نعمت الله نخجوانی، معروف به شیخ علوان و بابا نعمت الله، اهل آق شهر ترکیه بوده و گویا در شهر نخجوان آذربایجان به دنیا آمده و از زمان تولد او منبعی و تاریخی به دست نیامد. نخجوانی صوفی و مفسر حنفی است. در اواخر عمر به سرزمین عثمانی رفت و در آن شهر، که از حواشی شهر استانبول که مرکز نشو و نمای صوفیه در دوره عثمانی بود، ساکن شد؛ به همین جهت به عنوان آق شهری نیز معروف شد. او به شهرهای دیگر از جمله تبریز سفر کرده و مدتی در این شهر سکونت داشته است. به لحاظ وابستگی به فرق صوفی، او از عرفای طریقت نقشبندیه دومین طریق از طرق صوفیه بعد از خلوتیه بود. آثار وی عبارتند از: «فواتح الالهیة و مفاتح الغیبیة الموضحة للکلم القرآنیة و الحکم الفرقانیة».او به زبان عربی، ترکی و فارسی تسلط داشته و کتاب های مختلفی به نگارش در آورده و در سلک عرفای صوفی قرار گرفته و دغدغه خاطر او مباحث تصوف بوده است. نخجوانی تفسیر خود را که در سال ۹۰۲ ق به پایان رسیده در دوران میانه و کمال نگاشته است؛ از دیگر آثار او حاشیه بر انوارالتنزیل و اسرار التأویل»؛ شرح بر «گلشن راز»، به فارسی؛ «هدیة الاخوان» است. وی در آن شهر ترکیه در گذشت.
کتاب فواتح الالهیة، تفسیری است مختصر و عرفانی که در چهارچوب نگارش های عرفا و با ذوق و منطبق بر مسلک آنان نوشته شده و شباهت با روح البیان برسوی با ویژگی بیانی و هدایتی دارد. او ضمن بیان معانی قرآن، توصیفی از مکاشفات و مشاهدات عرفانی متناسب با آیه را آورده است.
این تفسیر، همانند دیگر تفاسیر و کتاب های تأویلی عرفا، در حقیقت تأویلات، تفسیر مقامات، مدارج و معارج انسانی را بیان میکند و به تعبیری، تفسیری انفسی و فیضی است.
در بیشتر موارد، از نوع بیانات و توضیحات متداول تفسیرهای موجود، عاری و از مدار تفسیر به معنای مصطلح آن خارج است. به همین دلیل، پیش از ورود در تفسیر، مقدمه ای ذکر میکند و در آن مقدمه، دیدگاه های عرفانی خود را که جنبه اصولی و تمهیدی داشته برای ورود در مباحث عرفانی و اشاری می آورد. از مباحث این مقدمه، می توان چنین استفاده کرد که نخجوانی، متأثر از دیدگاه های محیی الدین ابن عربی است. وی بحثی درباره عرفان، اصول کلی و رموز اصلی معارف و حقایق صوفیه، سنخ مکاشفات و مشاهدات عرفا، اسرار نزول قرآن و کتاب های آسمانی، فلسفه ارسال رسل و... دارد.
از ویژگی های این تفسیر، ذکر مقدمه در آغاز هر سوره است که به مناسبت هر سوره، بحثی عرفانی دارد. آن گاه تفسیر در بسمله را شروع میکند و تفسیر وی در هر بسمله، متناسب با همان سوره است، زیرا معتقد است هر بسمله در آغاز سوره معنایی متفاوت از دیگر سوره ها دارد، نه اینکه مفهوم و پیام بسمله در همه سوره ها مشترک باشد.
نخجوانی، طبق روال مفسرین، فقره فقره به تفسیر آیات نمی پردازد، بلکه برای هر قسمت، توضیح تفسیری می دهد. روشن است که وی به بحث های ادبی، اعراب، لغت، قرائت، ذکر اقوال و وجوه تفسیری آن چنان اهمیت نمی دهد و در این مقام هم نیست. او تنها به توضیح مختصری از معنای آیه بسنده می کند و آن گاه به ذکر مکاشفات و نکات عرفانی می پردازد.
درباره این تفسیر اخیر کتابی با عنوان نخجوانی و تفسیر الفواتح الالهیه توسط زهرا شفاعی، زیر نظر: اکبر ثقفیان، و علی اوجبی به سفارش خانه کتاب در - ۱۳۲ صفحه رقعی (شومیز) - چاپ 1 در سال ۱۳۹۱ نشر یافته است. در این کتاب ضمن معرفی مختصر آثار وی به نقد و تفسیر یکی از آن آثار یعنی «الفواتح الالهنه و المفاتح الغیبه الموضحة للکلم القرآنیة والحکم الفرقانیه» همت گمارده شده است.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 793-791
