شناسنامه تفسیر
نام معروف: فی ظلال القرآنمؤلف: سیدبن قطب معروف به سید قطب
تولد: ۱۳۲۶ق
وفات: ۱۳۸۶ق
مذهب: شافعی اشعری
زبان: عربی
تعداد مجلدات: ۶ جلد
مشخصات نشر: قاهره، دار الحیاء الکتب العربیة، مطبعه عیسی بابی حلبی، تاریخ چاپ نخستین جلد، ۱۹۵۲م. چاپ دوم، ۱۳۷۲ق، بر اساس چاپ اول بدون هیچ گونه تفسیر و اصلاح. چاپ سوم، (همراه با اصلاحات و دگرگونی تا جزء سیزدهم قرآن) بیروت، دار الشروق، تصحیح محمد قطب، چاپ دهم، ۱۴۰۲ق.
معرفی مفسر و تفسیر
سید قطب از نویسندگان برجسته، مبارز و خستگی ناپذیر و از اعضای مهم اخوان المسلمین و یاران حسن البنا و رهبر فقید این تشکیلات بود. او در کودکی قرآن را از بر کرد. تحصیلات خود را در زادگاهش، استان اسیوط، تمام کرد و به قاهره آمد. در آغاز با روزنامه ها همکاری می کرد و بیشتر در زمینه نقد ادبیات مینوشت. رفته رفته به مسائل انقلابی و مبارزاتی کشیده شد و به جمع اخوان المسلمین پیوست. در آن جا افکار اسلام خواهی دینی وی تقویت گردید.با حکومت جمال عبدالناصر درگیر شد تا آنجا که در سال ۱۳۸۶ ق، رژیم مصر او را محکوم به اعدام کرد. وی آثار متعددی در قرآن شناسی و تفسیر دارد. از مشهورترین این آثار، التصویر الفنی فی القرآن، مشاهد القیامة فی القرآن، و فی ظلال القرآن است. بخش هایی از آثار وی به فارسی ترجمه شده است که از آن جمله می توان از تفسیر فی ظلال، تحت عنوان: «در سایه قرآن» نام برد. بخش اعظم این تفسیر، در زندان نوشته شده و بخش هایی که پیش از زندان به نگارش در آمده بود، دوباره در زندان تجدیدنظر شده است.
تفسیر فی ظلال دارای دو ویرایش است، قبل از زندان و بعد از زندان. نگرش سید قطب به تفسیر، پیش از زندان، بیشتر جنبه ادبی، هنری و توصیفی بوده و بعد از زندان اجتماعی و حرکت زا است، در گرایش نخست همان گونه که در التصویر الفتی انجام گرفته، عمل کرده، اما بعد از این روش عدول میکند و تفسیر خود را صبغه اجتماعی و گرایش حرکت زا (حرکی) میدهد.
سید قطب در این تفسیر، به شدت طرفدار نهضت دینی و دگرگونی جامعه به سوی نظام اسلامی و اجرای قوانین است؛ با این تفاوت که در گرایش اجتماعی او، نوعی افراط در سلفیگری و تحجر در الفاظ نصوص و دوری از اتکای به عقل در فهم مراد خداوند، مشاهده میشود.
از سوی دیگر، سبک تفسیر به گونه ای است که کمتر به الفاظ و فرازهای لفظی قرآن کار داشته و در شرح و معانی آن غوطه ور می شود. به همین دلیل، کسانی نسبت به تفسیر بودن این کتاب، تردید کرده اند و آن را در مقوله ای دیگر از قبیل برداشت از قرآن و یا پیام های کتاب دانسته اند.
با این همه، این تفسیر در نوع خود ابتکاری و بسیار جالب است و در میان جوامع گوناگون اسلامی، جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده است. روش تحلیلی و توصیفی این تفسیر و دعوت به بازگشت به قرآن و تقویت اندیشه اجتماعی دینی و تأکید فراوان مفسر به ایجاد اصلاحات اجتماعی و معنوی در جامعه مسلمین، از نکات مهم و قابل توجه این تفسیر است.
روش سید قطب در تفسیر، چنین است که در آغاز، دسته ای از آیات یا سوره ای را انتخاب میکند، پیام کلی و روح این آیات را به طور خلاصه با حفظ ارتباط با آیات گذشته با سوره پیشین توضیح می دهد. آن گاه به تبیین نکات کلی آیات و شرح فرازها می پردازد که جنبه تحلیلی و خطابی دارد. به مباحث ادبی و نکات لغت شناسی کمتر اشاره ای دارد. در پایان، نتیجه گیری از این مجموعه از آیات و مباحث را به عمل می آورد.
بنابراین، همان طور که اشاره شد، در بعد شرح کلمات و توضیح آیه ها، هرگز به شکل آکادمیک و لفظ به لفظ به سراغ تفسیر قرآن نمی رود؛ حتما باید انگیزه نزول آیات و پیام هدایتی آن را شرح دهد و مناسب با مسائل جدید عصر از آن نتیجه گیری کند.
پی‌نوشت:
1. خالدی، صلاح، مدخل إلى ظلال القرآن، ص ۵۱
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص797-795
