بررسي اثر مواد تنظيم کننده رشد گياهي

بر خصوصيات کمي و کيفي خرماي شاهاني

چکيده

به منظور بررسي اثر مواد تنظيم کننده رشد گياهي بر خصوصيات کمي و کيفي خرماي شاهاني اين پژوهش در دو سال متوالي به صورت فاکتوريل در قالب طرح بلوک هاي کامل تصادفي با 4 تکرار انجام شد . خوشه هاي نخل هاي مورد آزمايش با دانه گرده يکنواخت و مشخص گرده افشاني و سپس در دو مرحله حبابوک و کيمري تحت تاثير تميارهاي بنزيل آدنين ، جيبر اليک اسيد ، نفتالين استيک اسيد و 2،4- دي کلروفنوکسي استيک اسيد در غلظت هاي مختلف به تنهايي و يا ترکيب با يکديگر قرار گرفت و در مرحله رسيدگي اثر تيمارها بر صفات مورد بررسي شامل درصد رسيدگي ، درصد مواد جامد محلول و درصد آب ميوه و وزن ، طول و قطر ميوه و بذر اندازه گيري شد. بر اساس نتايج ، تيمارهاي حاوي 2، 4- دي باعث درشتي اندازه ميوه و تيمارهاي حاوي جيبراليک اسيد و بنزيل آدنين باعث درشتي اندازه بذر شدند . ميزان مواد جامد محلول در تيمار شاهد بالاتر از ساير تيمارها بود . تيمارهاي حاوي اکسين و جيبراليک اسيد به طور معني داري نسبت به ساير تيمارها زمان رسيدن را به تاخير انداختند. با توجه به مجموع نتايج ، تيمارهاي حاوي بنزيل آدنين همراه با غلظت هاي پايين اکسين يا اسيد جيبراليک در بهبود خصوصيات کمي و کيفي خرماي شاهاني مناسب تشخيص داده شد.
کلمات کليدي : خرماي شاهاني ، 2،4- دي ، بنزيل آدنين ، جيبرليک اسيد ، نفتالين استيک اسيد

مقدمه

نخل خرما بدون شک قديمي ترين نباتي است که در دنيا وجود داشته و زماني منبع اصلي ارتزاق مردم بوده است. موطن اصلي نخل ، عراق و نواحي غربي و جنوبي ايران است . هم اکنون بيش از 50% توليد خرماي دنيا در جلگه خوزستان ، بين النهرين ، سواحل رودهاي اروند و کارون ويا به عبارت ديگر در ايران و عراق توليد مي شود (1).
عمده ترين مناطق خرما کاري در کشور، استان هاي خوزستان ، کرمان ، هرمزگان ، فارس ، بوشهر ، سيستان و بلوچستان ، اصفهان و به صورت پراکنده در برخي استان ها مي باشد. (3). از آنجايي که توليد جهاني خرما رو به افزايش است و ايران جزء توليد کنندگان عمده خرما در جهان است، انجام هر گونه پژوهش مي تواند در بالا بردن سطح توليد و کيفيت ميوه خرما و قرار دادن اين محصول به عنوان يکي از اقتصادي ترين صادرات غير نفتي ارزنده، موثر واقع شود . مدت زيادي است که از تنظيم کننده هاي رشد گياهي براي رشد افزايش خواص کمي و کيفي ميوه هاي مختلف از جمله خرما استفاده هاي زيادي مي شود . زمان و نحوه کاربرد مواد تنظيم کننده رشد گياهي و همچنين گونه گياهي بر نتيجه حاصله از کاربرد اين مواد تاثير زيادي دارند. در خرما اين مواد به منظور افزايش وزن و حجم حبه ها ، تنک شيميائي ، جلوگيري از چروکيدگي حبه ها ، ديررسي يا زودرسي حبه ها و افزايش رنگ استفاده مي شود. در اين رابطه اکسين ها ، سايتوکاينين ها ، جيبرالين ها و اتيلن کاربرد زيادي دارند (4).
ميزان زيادي اکسين در مراحل اوليه تشکيل ميوه در خرما وجود دارد . اين هورمون باعث تقسيم سلولي و تا حدودي بزرگ شدن سلول ها درون ميوه مي شود . شفعت و شابانا (10) گزارش کردند که کاربرد نفتالين استيک اسيد 15 تا 16 هفته بعد از گرده افشاني روي خرماي زاهدي باعث افزايش اندازه ، وزن، حجم ، نسبت گوشت به هسته و رطوبت حبه ها گرديد ، اما بر ميزان مواد جامد محلول تاثيري نداشت . زمان رسيدن به تاخير افتاد و تاخير بلوغ در ميوه هاي تيمار شده در آغاز يا پايان مرحله خلال در پايين ترين حد بود. جيبرالين ها نقش موثري در بزرگ شدن سلول و سنتز پروتئين دارند . اين هورمون در بذر داخل ميوه توليد شده و محلول پاشي آن باعث بالا رفتن کميت و کيفيت ميوه هاي مختلف شده است . نبوي و همکاران (5). گزارش کردند که کاربرد اسيد جيبراليک روي خرماي رقم ساماني باعث افزايش اندازه ميوه گرديد اما رنگ ميوه کاهش يافت . کاربرد توام اسيد جيبراليک و اتفون باعث افزايش مواد جامد محلول گرديد . موقتيه و همکاران (9) بيان داشتند که کاربرد توأم اسيد جيبراليک با اتفون نتوانست باعث افزايش اندازه و کيفيت ميوه در مقايسه با اسيد جيبراليک به تنهائي شود، اما به طور محسوسي باعث افزايش مواد جامد محلول گرديد . سايتوکاينين ها از دسته هورمون هايي هستند که باعث تحريک تقسيم ياخته اي و رشد ياخته مي شوند و همچنين افزايش سنتز پروتئين را به دنبال دارند و از اين طريق پيري بافت را به تاخير مي اندازند. حسب اله و همکاران (7) گزارش کردند که در خرماي رقم زغلول خوشه هاي گرده افشاني نشده اي که با بنزيل آدنين (20 ميلي گرم در ليتر ) در زمان باز شدن غلاف و 2،4-دي ( 100 ميلي گرم در ليتر ) در اوايل خرداد و اوايل تيرماه تيمار شدند داراي وزن بيشتري نسبت به خوشه هاي گرده افشاني شده ( بدون تيمار ) بوده اند. همچنين گزارش کردند (6) که ميزان قند و مواد جامد محلول در ميوه هاي تيمار شده کمتر از ميوه هاي شاهد بود. هوديري و همکاران (8) گزارش کردند که کاربرد(6) فورفوريل آمينو پيورين به اضافه اسيد جيبراليک به غلظت 10 ميلي گرم در ليتر روي خوشه هاي گرده افشاني شده 3 رقم خرما به نام هاي سيمببل ، تاليس و ادوي به طور معني داري باعث افزايش وزن و طول ميوه و توليد ميوه هاي بدون بذر شد. شهرستان جهرم موقعيت مناسبي در مناطق خرما خيز کشور دارد . در اين شهرستان رقم شاهاني ، عمده ترين سطح زير کشت و توليد خرما را به خود اختصاص داده است. ريزي اندازه ميوه در خرماي شاهاني عمده ترين مشکل بازار پسندي محصول است . در بسياري از محصولات تأثير مواد تنظيم کننده رشد در افزايش اندازه ميوه کاملا به اثبات رسيده است. از آن جايي که خصوصيات فيزيولوژيکي هر گياه و شرايط محيطي منطقه کاشت مي تواند درحصول نتيجه نهايي تأثير گذار باشد، در اين پژوهش با الهام گيري از يافته هاي ساير محققين، تأثير مواد تنظيم کننده رشد گياهي بر خصوصيات کمي و کيفي خرماي شاهاني مورد بررسي قرار گرفته است.

مواد و روش ها

به منظور بررسي تأثير مواد تنظيم کننده رشد گياهي بر خصوصيات کمي و کيفي خرماي شاهاني اين آزمايش در دو سال متوالي (85-86 ) در شهر جهرم به صورت فاکتوريل در قالب طرح بلوک هاي کامل تصادفي با 14 تيمار و تعداد 4 تکرار براي هر تيمار روي خوشه هاي نخل شاهاني انجام شد . بدين منظور در سال اول تعداد 14 اصله نخل شاهاني مثمر و يکنواخت (15ساله) انتخاب و پس از گرده افشاني دستي با دانه گرده مشخص از رقم نر شاهاني ، پاکت گذاري شد و پس از علامت گذاري بر اساس نقشه تصادفي طرح ، در دو زمان، 6هفته ( مرحله حبابوک ) و 10 هفته ( مرحله کيميري ) پس از گرده افشاني ، در هر نخل تعداد 4 خوشه يکنواخت انتخاب و هر خوشه بر اساس نقشه تصادفي طرح ( هر خوشه يک تکرار تصادفي از يک تيمار تصادفي ) تحت تيمار قرار گرفت. تيمارها دراين آزمايش عبارت بودند از: بنزيل آدنين به غلظت 40و80 ميلي گرم در ليتر ، اسيد جيبراليک به غلظت 25و50ميلي گرم در ليتر ، نفتالين استيک اسيد به غلظت 30و60 ميلي گرم در ليتر ، 2،4- دي به غلظت 50 و 100 ميلي گرم در ليتر ، مخلوط بنزيل آدنين، اسيد جيبراليک و نفتالين استيک اسيد هر يک به غلظت 20 ميلي گرم در ليتر ، مخلوط بنزيل آدنين و اسيد جيبراليک هر يک به غلظت 20و 2،4- دي به غلظت 30 ميلي گرم در ليتر ، مخلوط بنزيل آدنين به غلظت 50 ميلي گرم در ليتر و اسيد جيبراليک 25 ميلي گرم در ليتر ، مخلوط بنزيل آدنين به غلظت 50 ميلي گرم در ليتر و نفتالين استيک اسيد 30 ميلي گرم در ليتر، مخلوط بنزيل آدنين به غلظت 50 ميلي گرم در ليتر و2،4- دي 50 ميلي گرم در ليتر و آب مقطر به عنوان شاهد . در پايان آزمايش، خوشه هاي مربوط به هر يک از تيمارها برداشت واز هر خوشه به طور تصادفي يک کيلوگرم ميوه جدا و ميزان رسيدن، وزن ، طول و قطر ميوه ، وزن، طول و قطر بذر، نسبت وزن گوشت به بذر، درصد مواد جامد محلول ،pH ودرصد آب ميوه اندازه گيري شد. براي اندازه گيري وزن ميوه ، گوشت ميوه و بذر از ترازوي ديجيتال با دقت يک هزارم ( متلر ساخت سويس ) و طول و قطر از کوليس ( کاليپر ساخت چين ) استفاده شد . براي انداره گيري ميزان مواد جامد محلول ،9 گرم از گوشت چند ميوه با 45 ميلي ليتر آب مقطر کاملا مخلوط و پس از 16 ساعت از اين محلول با استفاده از رفراکتومتر دستي ميزان مواد جامد محلول اندازه گيري شد (4). از محلول فوق به وسيله pH متر ديجيتال ( هوريبا ساخت ژاپن )، ميزان pH گوشت ميوه اندازه گيري شد. جهت اندازه گيري درصد آب گوشت ميوه ، 10گرم از گوشت چند ميوه به مدت 48 ساعت در آون با دماي 75 درجه سانتي گراد قرار داده و مجددا ً وزن شد که در اين حالت ميزان کاهش وزن نشان دهنده درصد آب موجود در گوشت ميوه بود . درصد رسيدن ميوه با جداسازي ميوه هاي هر خوشه در هر تکرار و تفکيک خرما از خارک تعيين گرديد . نتايج به دست آمده توسط نرم افزار رايانه اي MSTAT-C تجزيه و تحليل آماري و ميانگين ها توسط آزمون دانکن با هم مقايسه شدند .

نتايج و بحث

اثر سال ، تيمار و اثرات متقابل سال و تيمار بر صفات کيفي

نتايح آناليز واريانس اثر سال ، تيمار و اثرات متقابل سال و تيمار حاکي از تأثير معني دار در سطح يک درصد آزمون دانکن بر صفات کيفي اندازه گيري شده شامل درصد
رطوبت ميوه ،PH کل مواد جامد محلول ودرصد رسيدگي ميوه بود ( جدول 1).

اثر سال ، تيمار و اثرات متقابل سال و تيمار بر صفات کمي

نتايج آناليز واريانس اطلاعات مربوط به اثر سال ، تيمار و اثرات متقابل سال و تيمار حاکي از تأثير معني دار در سطح يک درصد آزمون دانکن بر صفات کمي بود ليکن در رابطه با اثر سال اجراي آزمايش بر صفات وزن بذر و طول بذر اختلاف معني دار مشاهده نشد و همچنين اثرات متقابل سال و تيمار بر قطر بذر در سطح 5% آزمون دانکن معني دار بود ( جدول 1).

مقايسه ميانگين نتايج دو سال اجراي آزمايش در رابطه با صفات مورد بررسي

نتايج به دست آمده در دو سال اجراي آزمايش در برخي موارد بدون اختلاف معني دار ودر موارد ديگري در سطح 5% آزمون دانکن با هم اختلاف معني دار داشتند ( جدول 2) . در اين رابطه وزن و طول بذر در هر دو سال بدون اختلاف معني دار در يک سطح آماري قرار داشتند. درصد آب، مواد جامد محلول کل و درصد رسيدگي ميوه در سال دوم با اختلاف معني دار در سطح 5% آزمون دانکن بيشتر از سال اول بود PH، نسبت وزن گوشت به بذر ، قطر بذر ، طول ميوه ، قطر ميوه و وزن ميوه در سال اول بيشتر از سال دوم بود ( جدول 2). از آنجائي که شرايط محيطي در سالهاي مختلف متفاوت است و از نظر زماني شروع و پايان آزمايش در دو سال اجراي آن در تاريخ يکسان صورت گرفت، اختلاف موجود در بعضي از صفات اندازه گيري شده در جدول 2 را مي توان به اثر سال نسبت داد. به اين مسئله در گزارش ساير محققان (4و8) نيز اشاره شده است .

مقايسه ميانگين اثر نوع تيمار بر صفات در دو سال اجراي آزمايش

از مجموع نتايج دو سال اجراي آزمايش مشخص گرديد که تحت تاثير نوع تيمار برخي صفات نسبت به شاهد در سطح بالاتر و برخي در سطح پايين تر قرار دارند.در اين رابطه نوع تيمار بر درصد آب تاثير معني دار در سطح 5% آزمون دانکن داشت و بالاترين درصد آب(25/93%)مربوط به تيمار ترکيبي بنزيل آدنين، جيبراليک اسيد و نفتالين استيک اسيد هر کدام به غلظت 20ميلي گرم در ليتر و کمترين آن (16/48%)مربوط به تيمار نفتالين استيک اسيد 30ميلي گرم در ليتر بود(جدول 3). بر خلاف اين نتايج، شفت و شابانا(11)بيشترين درصد رطوبت ميوه را در استفاده از NAA به دست آوردند. اين اختلاف به خاطر تاثير رقم بوده است. چرا که رقم مورد آزمايش آنها زاهدي (از ارقام خرماي خشک) بوده و اين آزمايش روي رقم شاهاني (نيمه خشک) انجام شده است. ميوه هاي تيمار ترکيبي بنزيل آدنين و تو، فور-دي هر کدام به غلظت 50 ملي گرم در ليتر بالاترين (7/44)pH و ميوه هاي تيمار نفتالين استيک اسيد 60 ملي گرم در ليتر، کمترين (6/92) ميزان pH را در گوشت خود داشتند.(جدول3) بالاترين درصد مواد جامد محلول(74) مربوط به ميوه هاي تيمار ترکيبي بنزيل آدنين و تو، فور-دي هر کدام به غلظت 50 ميلي گرم در ليتر بود(جدول3). اين نتايج با يافته هاي حسب اله و همکاران(7) کاملا همخواني دارد چرا که استفاده از بنزيل آدنين و 2،4-دي نسبت به شاهد باعث کاهش مواد جامد محلول کل گرديد. گزارش شده است که ترکيبات سايتوکاينيني و اکسيني از طريق افزايش ساخت RNA وفعاليت RNA پليمر از ميزان ساخت پروتئين ها را افزايش مي دهند.
همچنين اکسين از طريق متمرکز شدن در ديواره ياخته ها باعث طويل شدن ياخته شده و طي آن حجم ياخته افزايش يافته که اين عمل همراه با افزايش جذب کاتيون ها درسلول به وسيله تحريک سايتوکاينين ها ، ورود آب به داخل سلول را افزايش مي دهد (9) . روي اين اصل مي توان چنين نتيجه گرفت که احتمالا کاهش درصد مواد جامد محلول بدليل جذب بيشتر آب توسط سلولهاي ميوه در اثر تيمار ترکيبي اکسين بنزيل آدنين است .
برخي تيمارها رسيدن ميوه را تسريع و برخي منجر به تأخير در رسيدن ميوه شدند . در اين رابطه بالاترين درصد ميوه هاي رسيده (90% ) مربوط به ميوه هاي تيمار جيبرليک اسيد 20 ميلي گرم در ليتر و کمترين آن (70 ) مربوط به تيمار نفتالين استيک اسيد 60 و تيمار 4،2-دي 50ميلي گرم در ليتر بود . بين اين دو تيمار شاهد اختلاف معني دار در سطح 5% آزمون دانکن وجود نداشت (جدول 3). در گزارش شفعت و شابانا (10) نيز آمده است که استفاده از تيمار نفتالين استيک اسيد تاخير در رسيدن خرماي زاهدي را بدنبال داشته است . گزارش شده است که تيمار با تنظيم کننده هاي رشد اکسيني رسيدن ميوه را به تاخير مي اندازد که دليل آن احتمالا کم شدن ميزان توليد استالدئيد مي باشد (4) . ثابت شده است براي رسيدن ميوه توليد گروهي از آلدئيدهاي فرار لازم است (11).

مقايسه ميانگين اثر نوع تيمار بر صفات کمي در دوسال اجراي آزمايش

از مجموع نتايج دو سال اجراي آزمايش مشخص گرديد که تحت تأثير نوع تيمار برخي صفات کمي نسبت به شاهد افزايش و برخي کاهش يافته اند . در اين رابطه نوع تيمار بر قطر ميوه تأثير معني دار در سطح 5% آزمون دانکن داشت و بالاترين قطر ميوه (21 ميلي متر ) مربوط به ميوه هاي تيمارهاي تو ، فور-دي هر کدام به غلظت 50 ميلي گرم در ليتر و کمترين آن ( 18/6% ) مربوط به ميوه هاي تيمار شاهد بود ( جدول 4) . جورج و هيلجمن (6) نيز بيشترين قطر ميوه را در استفاده از تو ، فور -دي به دست آوردند که با اين نتايج همخواني دارد.
ميوه هاي تيمار ترکيبي بنزيل آدنين 50 ميلي گرم در ليتر و جيبراليک اسيد 25 ميلي گرم در ليتر بالاترين (13/7گرم ) وزن ميوه و ميوه هاي تيمار شاهد ، کمتري ( 8/19) وزن ميوه را داشتند ( جدول 4) . اين نتايج با يافته هاي نبوي و همکاران (5) ، هوديري و همکاران (9) و موقتيه و همکاران (10) مطابقت دارد .
بيشترين طول ميوه (52ميلي متر) مربوط به تيمار ترکيبي بنزيل آدنين 50 ميلي گرم در ليتر و جيبراليک اسيد 25 ميلي گرم و کمترين طول ميوه (42/6ميلي متر ) مربوط به تيمار شاهد بود ( جدول 4) . اين نتايج با يافته هاي نبوي و همکاران (8) و موقتيه و همکاران (9) همخواني دارد . دراستفاده توأم از 6- فورفوريل آمينوپورين و جيبراليک اسيد به دست آوردند.
بالاترين وزن بذر (1/19گرم ) مربوط به ميوه هاي تيمار ترکيبي بنزيل آدنين 20 ميلي گرم در ليتر ، جيبراليک اسيد 20 ميلي گرم در ليتر و تو ، فور - دي 30 ميلي گرم در ليتر و کمترين آن ( 74/.گرم ) مربوط به جيبراليک اسيد 50 ميلي گرم در ليتر بود بيشترين طول بذر (30/6 ميلي متر ) مربوط به تيمار ترکيبي بنزيل آدنين 50 ميلي گرم در ليتر و جيبراليک اسيد 25 ميلي گرم در ليتر و کمترين آن (25/6ميلي متر ) مربوط به تيمار نفتالين استيک اسيد 60 ميلي گرم در ليتر بود ( جدول 4).
بيشترين قطر بذر ( 7/85 ميلي متر ) در تيمار ترکيبي بنزيل آدنين 20 ميلي گرم در ليتر ، جيبراليک اسيد 20 ميلي گرم در ليتر و 2، 4-دي 30 ميلي گرم در ليتر و کم ترين قطر بذر ( 6/67ميلي متر ) در ميوه هاي تيمار شاهد مشاهده گرديد (جدول 4).
بالاترين نسبت گوشت به بذر (13/96 ) مربوط به ميوه هاي تيمار بنزيل آدنين 40 ميلي گرم در ليتر و کمترين آن ( 9/35) مربوط به ميوه هاي تيمار ترکيبي بنزيل آدنين 20 ميلي گرم در ليتر ، جيبراليک اسيد 20ميلي گرم در ليتر وتو ، فور- دي 30 ميلي گرم در ليتر بود (جدول 4).

نتيجه گيري کلي

با توجه به مجموع نتايج ، تيمارهاي حاوي بنزيل آدنين همراه با غلظت هاي پايين اکسين يا اسيد جيبراليک در بهبود خصوصيات کمي و کيفي خرماي شاهاني مناسب تشخيص داده شد.
منابع
1. بي نام . 1376 . آمار نامه کشاورزي . اداره کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزي ، 151 صفحه.
2. روحاني ا.1367 . خرما . مرکز نشر دانشگاهي، تهران 292صفحه .
3. کاشاني م . 1371 . آفات درختان خرما . انتشارات سازمان ترويج کشاورزي ، 41 صفحه .

پي نوشتها

* مربي گروه باغباني دانشگاه آزاد اسلامي واحد جهرم (نويسنده مسئول :
Email: samohammadi@ yahoo.com)
** استاديار گروه باغباني دانشگاه آزاد اسلامي واحد جهرم
*** دانشجوي کارشناسي باغباني دانشگاه آزاد اسلامي واحد جهرم

منبع:نشريه پژوهش در علوم کشاورزي جلد4شماره2
/ن