معرفی فصل‌نامه علمی «قرآن، فرهنگ و تمدن» - شماره چهارم

مقاله "مبانی فکری هندسه در هنر اسلامی(از دیدگاه قرآن، احادیث، فلسفه)"
نویسنده: زهرا پور شعبانیان(2)

حکمت معنوی و عرفان اسلامی در راستای توجه به ذات حق تعالی شکل گرفته است؛ مفاهیم عرفان اسلامی در ذات عالم هستی، رجوع به اسم «الله اکبر» دارد و حکمت بهره گیری از رمزهای هندسی، نمایش معنوی صورت‌ های نمادین و مثالی امر متعالی است، که کمال مطلوب و نامتناهی را مجسم می کند. این صورت های نمادین، رمزهای هندسی موجود در تناظر عوالم هستند، که برقراری نوعی ارتباط با امر ماورایی و ناشناخته را برای انسان امکان پذیر می سازد و هدف غایی آنها تجلی وحدت در ساحت کثرت و دستیابی به تفکر توحیدی است. برای هنرمندان مسلمان نیز، نحوه ظهور ارکان توحید، در لایه های پنهان رمز و رازهای هندسی نهفته است.

نوشتار حاضر پژوهشی بنیادی - نظری است که با رویکردی فلسفی، دینی و هنری و به شیوه توصیفی- تحلیلی و مستند به منابع مکتوب انجام می شود؛ هدف آن نیز شناخت جایگاه هندسه در مفاهیم فکری و هنری تمدن های اسلامی است.

واژ‌گان کلیدی: هندسه، فلسفه، قرآن، رمزهای هندسی، هنر اسلامی.
 

مقاله "درآمدی بر مولفه های تاریخ نگاری قرآن"
نویسندگان: یعقوب پناهی(3) و مریم صبری(4)

قرآن به عنوان کتاب مقدس مسلمانان، توصیه های متعددی برای رستگاری انسان و سعادت او در دنیا و آخرت ارایه داده است. یکی از این توصیه ها، عبرت گرفتن از تاریخ گذشتگان و سیر و تأمل در سرنوشت آنهاست. دراین باره، قرآن نیز همچون سایر کتاب های تاریخی، با بیان تحولات رخ داده در حیات امت های پیشین، سرنوشت آن ها را توصیف می کند و با تذکر درباره اعمال‌شان، از انسان ها می خواهد به طریق راستی و درستی قدم نهند و از حرکت در مسیر ظلم و ظلمت اجتناب کنند. تأمل در آیات تاریخی این کتاب مقدس، حکایت از نوعی تاریخ نگاری خاص دارد، که در بینش و روش از سایر رویکردها و ژانرهای تاریخ نگارانه متفاوت است. از این رو، سوال اصلی پژوهش، ناظر بر چهارچوب ها و مؤلفه های تاریخ نگاری در قرآن است.

برای پاسخ به این پرسش، تلاش شده روایت تاریخ در قرآن نقد و بررسی و اسلوب های روشی آن احصا و بینش حاکم بر آن اسلوب ها تبیین شود. به نظر می رسد قرآن کریم در بازنمایی تاریخ، رویکردی خاص در بینش، روش و ادبیات دارد، که مبتنی بر چند اصل اساسی است. از جمله مؤلفه های روش شناسی تاریخ نگاری در قرآن می توان به این موارد اشاره کرد: بهره گیری از عقل خودبنیاد بشری برای پی بردن به حکمت های نهفته در آیات تاریخی، مطالعه تاریخ پیشینیان با رویکرد تمدنی برای کسب معرفت تاریخی، عبرت گیری و نیل به سعادت و در نهایت، عبور از رویه ظاهرى قصص و جزییات آن ها و توجه به لب و مغز رخدادهای تاریخی برای فهم سنت های ثابت الهی.

روش پژوهش حاضر توصیفی - تبیینی و مبتنی بر تأمل در آیات تاریخی قرآن و نقد و بررسی روش شناسی آنها در بازنمایی رویدادهاست.

واژ‌گان کلیدی: قرآن، تاریخ، روایت، تاریخ نگاری، روش شناسی، رویکرد تمدنی، تعالی انسان، سنت های الهی، معرفت اندوزی.
 

مقاله "بررسی ویژگی کارگزاران تمدن ساز در قرآن(با تاکید بر کارگزان حکومت‌گر)"
نویسندگان: زهرا سلیمانی(5) و اصغر منتظر القائم(6) 

قرآن برای همه مراحل سلامت حیات بشر برنامه دارد. یکی از مباحثی که در این اثر جاویدان بحث شده، تمدن سازی و عمران زمین است. آیات قرآن به بسیاری از تمدن ها، دولت شهرها و حاکمان بزرگ تاریخ بشر، مستقیم یا غیرمسقیم، اشاره می کند. بررسی حکومت های بشری از دیدگاه قرآن، به استخراج دیدگاه مورد تأیید قرآن در مقوله تمدن الهی می انجامد.

این مقاله به شیوه توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر بررسی آیات قرآن و منابع اولیه، ویژگی های کارگزاران حکومت های الهی مطرح در قرآن را، به عنوان مدلی در مسیر ایجاد تمدن سازی دینی تبیین و شناسایی می کند. ویژگی هایی مانند امانت‌داری، مهرورزی، اخلاق حسنه، مقابله با فساد، بسط عدالت و ... نمونه هایی از شاخصه های کارگزاران الهی مورد اشاره قرآن است. بر این اساس، شیوه قرآن در ارایه ویژگی های کارگزاران حکومت های دینی را می توان به عنوان یکی از روش های این کتاب آسمانی در معرفی و ارایه راهکار در مسیر ایجاد تمدن برای بشریت دانست؛ که به صورت مدلی دقیق و هوشمندانه طراحی و ارایه شده است.

واژ‌گان کلیدی: قرآن، تمدن، تمدن سازی، کارگزاران، حکومت دینی.

مقاله "تاثیر عنصر زیبایی شناسی قرآنی بر تقویت ارزش های انسانی و تمدنی(با تاکید بر مسئله شهرنشینی)"
نویسنده: علیرضا کاوند(7)
 

مسأله زیبایی شناسی قرآن، همواره از مسایل پر اهمیت در تاریخ تمدن اسلامی، شهرنشینی و عمران و آبادانی سرزمین های اسلامی در ۱۵ قرن اخیر بوده که ضروری است با توجه به تغییرات و تحولات خواسته یا ناخواسته ای که در گذر زمان، با وجود شاخصه های اسلامی- قرآنی در متن دین مبین اسلام برای تمدن و شهرسازی، در سبک زندگی مسلمانان صورت گرفته، مورد توجه مجدد قرار گیرد تا از این منظر، به اصلاح سبک زندگی، اقدام گردد.

در این تحقیق که با رویکرد موضوعی صورت گرفته، بدین نتایج دست یافته ایم؛ ۱- هدف قرآن و سنت نبوی از خلال دستور به زیباسازی مکان ها و ساختمان ها این بود، که حکمت های بزرگی را که در حفظ مقاصد شریعت است به ویژه دین، تحقق بخشد؛ ۲- در زمینه تمدن و ساخت و ساز ضروری است، کتاب ها و آثار موجود در میراث خود را که در زمینه محیط زیست و شهرسازی است، مطالعه کنیم و در آنها دقت و توجه ویژه داشته باشیم؛ ۳- تمدن ها به واسطه عنصر اخلاقی و روحی جاودانه می شوند، رسالت خود را انجام می دهند و به پیشرفت خود ادامه می دهند. زیرا ماده بدون روح، ساختمانی بی پایه است و اساس تمدن مسلمانان، دین اسلام است که باید به قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم و اهل بیت علیهم السلام به تفصیل پرداخت تا آن پایه ها را کشف کرد.

واژ‌گان کلیدی: قرآن، زیبایی شناسی، شهرنشینی، ساخت و ساز، ارزش، تمدن.

مقاله "عوامل و موانع تعمیق باورهای دینی در فرهنگ عمومی جامعه(مطالعه موردی، رویکرد شهید مطهری به دین، با تکیه بر آیات قرآن کریم)"
نویسنده: سید مصطفی طباطبایی(8)

ایمان و باورهای دینی برگرفته از کتاب های آسمانی، همواره می تواند الگوی مناسبی برای سعادت‌مندی بشر در طول تاریخ باشد؛ چنان که تاریخ نشان داده است که هرگاه سطح ایمان و باورهای دینی مردم یک جامعه افزایش یافته، اصلاحات اجتماعی و بحران ها بهتر مدیریت شده و آرامش در جامعه گسترش یافته است و هرگاه این سطح در جامعه کاهش یافته، معضلات اجتماعی و به تبع آن آسیب های اجتماعی افزایش یافته است. به همین دلیل، در تاریخ معاصر به خصوص در دهه ۲۰ تا ۵۰ هجری شمسی، هر یک از جریان های مختلف علمی - سیاسی، سعی در ارایه تعریفی از دین و فرهنگ دینداری داشتند؛ تا از این طریق بتوانند جامعه را با خود همراه نمایند. در این بین، اندیشمندانی همچون شهید مطهری، با استفاده از علوم روز و با تبیینی قرآنی، سعی کرد معارف اسلامی را بیان نماید، تا از یک سو سدی در برابر افکار معاند ایجاد کند و از سوی دیگر، جویندگان حقیقی معارف اسلامی را با ارایه مطالبی ارزشمند بهره‌مند سازد.

در این مقاله با استفاده از روش توصیفی - کتابخانه ای، عوامل و موانع تعمیق ایمان و باورهای دینی در فرهنگ عمومی جامعه را از دیدگاه شهید مطهری و با تکیه بر آیات قرآن کریم تبیین می کنیم. برخی از این عوامل و موانع عبارت است از: لزوم جهان بینی توحیدی و آموزش بر مبنای فطرت الهی(عوامل) و نحله های فکری، تقیه و محبت افراطی به اولیاء الهی(موانع).

واژ‌گان کلیدی: قرآن، دین، جامعه، شهید مطهری.

مقاله "برنامه ریزی و طراحی الگوی قرآنی"شهر طیب" منطبق با گام دوم انقلاب، در تحقق کالبدی تمدن سازی نوین اسلامی"

نویسنده: احسان خیام باشی(9)
 

آرمان شهر مطلوب زندگی، همواره از آمال و آرزوهای همه مکاتب در تمدن های بشری بوده است، که اگرچه نه به شکل کامل، ولی در حد مقدورات، در طراحی، ساخت و شکل‌گیری شهرهای تحت سیطره جهان بینی و ایدئولوژی های گوناگون، از گذشته تا حال نمود پیدا کرده است. بی تردید ظرف تمدنی شهرها، تا حد زیادی بر مظروف سبک زندگی شهروندی اثرگذار خواهد بود و حرکت به سمت هدف غایی جهان بینی حاکم بر کالبد شهر را، در ضمیر ناخودآگاه شهروندان، تبلیغ و تسهیل می نماید. از این روی، در بسترسازی تحقق تمدن نوین اسلامی مطابق با «گام دوم انقلاب» نیز، تلاش در خلق شهر اسلامی ایرانی با کشف و بازآفرینی ارزش های کالبدی- فضایی با بهره‌گیری از ظرفیت های روزآمد در برنامه ریزی شهری ضروری می باشد.

پژوهش حاضر طی هفت گام، الگویی قابل پیاده سازی از شهر مطلوب اسلامی در عصر حاضر تحت عنوان «مدل اجرایی شهر طیب»، را ارایه می دهد. این مطالعه از نظر هدف، کاربردی با رویکرد بنیادی و از نظر ماهیت و روش کار توصیفی- تحلیلی می باشد و در آن به دو روش اسنادی و پیمایشی، اطلاعات مورد نیاز جمع آوری و پس از گزینش «شهر طیب» به عنوان مفهوم جامعی از شهر اسلامی، بیش از ۲۰۰۰ شاخص از منابع معتبر اسلامی و نظریات اندیشمندان برجسته استخراج و با بررسی های تکمیلی و مشورت با خبرگان، با به‌کارگیری مرحله اول روش دلفی، با سه گردش پرسشنامه در بین ۴۰ نفر از خبرگان که به روش گلوله برفی گزینش شده اند، ۴۳ شاخص کلان تعریف و انتخاب گردید و در مرحله نهایی اهمیت و اولویت این کلان شاخص ها در مدل اجرایی با طراحی پرسشنامه روش دلفی، مرحله دوم در قالب طیف لیکرات پنج گزینه ای، با دو دور گردش اطلاعات صورت پذیرفت، که نرخ بازگشت ۸۲ درصدی پرسشنامه ها در مجموع بیانگر نقطه قوت نتایج است.

واژ‌گان کلیدی: شهر اسلامی، گام دوم انقلاب، تمدن نوین اسلامی، معماری و شهرسازی ایرانی۔

سخن پایانی:

در پایان با تشکر از مدیر مسئول محترم فصل‌نامه علمی «قرآن، فرهنگ و تمدن»، که با موافقت‌ ایشان، علاوه بر نسخه کامل پی دی اف که در اختیار سایت راسخون قرار داده شد و ما در این مطلب، لینک‌های دانلود مربوطه را ارایه نمودیم، نسخه ورد مقالات نیز در آینده نزدیک در سایت ارایه خواهد شد تا کاربران فضای مجازی و پژوهشگران علوم و معارف قرآنی از آن استفاده نمایند و امید است این دغدغه ارزشمند جهت بازنشر حداکثری معارف ناب اسلامی، الگویی برای سایر دست‌اندرکاران نشریات فرهنگی، علمی و پژوهشی باشد تا افراد بیشتری از ثمرات علمی آن بهره‌مند گردند.

پی‌نوشت‌ها:

1. شاپا، کوته‌نوشت شماره استاندارد بین‌المللی‌ پیانیدها (issn)، عددی 8 رقمی و منحصربه‌فرد است که برای تشخیص و شناسایی‌ نشریات ادواری به‌کار می‌رود. طبق استاندارد ایزو 3297، شاپا به نشریات ادواری‌ تعلق دارد. نشریات ادواری‌، نشریاتی‌ هستند که به‌طور مسلسل و در فاصله زمانی‌ معین یا نامعین به‌طور نامحدود منتشر می‌شوند. مجلات، روزنامه‌ها، سالنامه‌ها، یادبودها، و خلاصه مذاکرات از انواع نشریات ادواری هستند.

2. دکتری تخصصی باستان شناسی (هنر و معماری اسلامی)
3. دانشجوی دکتری تاریخ اسلام
4. کارشناس ارشد علوم قرآنی
5. دکتری تاریخ اسلام و مدرس گروه معارف دانشگاه علوم پزشکی اصفهان
6. استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان
7. استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
8. دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان
9. دکتری برنامه ریزی شهری