معرفی فصل‌نامه علمی «قرآن، فرهنگ و تمدن» - شماره پنجم

 

مقاله "تمدن اعراب پیش از اسلام از منظر قرآن کریم و کشفیات باستان شناسی"
نویسنده: مهرالسادات محمودیان(1)
 

در چند دهه اخیر، دیدگاه جدیدی از جانب برخی صاحب نظران با این مضمون ارایه شد که شبه جزیره عربستان قبل از اسلام، نه تنها از لحاظ فرهنگ و تمدن در سطح پایینی قرار نداشته، بلکه سرآمد تمدن در روزگار خود نیز بوده است. کشفیات باستان شناسی جدید، این نظریه را تقویت می نماید. در ایران طی سال‌های گذشته نوشته هایی به رشته تحریر درآمد که از طریق دلالات موجود در خط و زبان عربی، به فرهنگ و تمدن عالی عرب ورود داشته اند. اما در زمینه باستانی و بررسی بناهای ارزشمند منطقه، به عنوان یکی دیگر از شاخص‌های مهم تمدن مادی، همچنان خلأ پژوهشی زیادی وجود دارد. شاید بررسی باستانی با پیوست تصاویر آثار تاریخی منطقه، پذیرش وجود تمدن در حوزه شبه جزیره عرب قبل از ظهور پیامبر صلّی الله علیه و آله را برای افراد، تسهیل نماید.

این مقاله، با روش تحلیلی توصیفی، خط، مراکز شهری، دین سازمان یافته، آداب و سنن پسندیده، کشاورزی، تجارت و آثار تاریخی را به عنوان مؤلفه‌های مهم تمدن مادی در شبه جزیره عربستان پیش از اسلام، مورد بررسی قرار داده است. اطلاعات و یافته های جدید به دست آمده از حفاری ها در منطقه شبه جزیره، ما را به سمت وجود تمدن قوی و پیشرفته در عربستان قبل از اسلام سوق می دهد.

واژ‌گان کلیدی: اسلام ستیزی، باستان شناسی، تمدن، عرب ستیزی، معماری صخره‌ای.  

 

مقاله "موعودباوری به مثابه مبنایی جهان شمول در شکل گیری تمدن اسلامی (از منظر قرآن و کتب مقدس)"
نویسندگان: شریفه محمدی(2) و محمد جواد ذریه(3)
 

موعودباوری یکی از باورهای مشترک در میان ادیان مختلف است. این باور، در تمام منابع ادیانی با اسامی و القاب خاصی ذکر شده و به طور کلی یک باور جهان شمول است، این موضوع در اسلام و در قالب آیاتی چند از قرآن کریم (آیات ۵ سوره قصص، ۵۵ سوره نوره، ۸۱ سوره اسراء، ۱۰۵ سوره انبیاء و روایات متعدد، مورد تبیین و توجه قرار گرفته و او را وارث زمین و منجی عالم خوانده است. امروزه با رشد تکنولوژی و صنعت ارتباطات، بدون هدایت مبتنی بر ادیان الهی شرایطی فراهم گردیده که رسالت اصیل پیامبران الهی که همانا شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی است، در معرض تهدید جدی قرار گیرد، بی اخلاقی، بی عدالتی، رشد فاصله طبقاتی، بی هویتی و بی معنایی زندگی از جمله معضلات جوامع امروز بشری و از موانع اصلی در تحقق تمدن اصیل دینی و اسلامی است. در این راستا، موعودباوری دارای چنان ظرفیت و ویژگی هایی است که محور قرار دادن این اندیشه در رأس تعاملات اجتماعی، خود می تواند نقشی مهم به عنوان نرم افزار شکل گیری تمدن نوین اسلامی را ایفا نماید. در این پژوهش با روش تحلیلی توصیفی این نتایج حاصل شده که اندیشه موعود باوری نقش مؤثری در حل مشکلات اقتصادی، آسیب های اخلاقی، بی هویتی و در رهنمون نمودن بشر به عدالت و عقل گرایی دارد که همه این نتایج دارای نسبتی معنادار در شکل‌گیری تمدن اسلامی می باشند.

واژ‌گان کلیدی: قرآن، کتب مقدس، موعود باوری، تمدن، منجی.

 

مقاله "بررسی و تحلیل نقش شکر و وفای به عهد در ارزش گذاری تولید و مصرف از منظر قرآن (نگرشی نو به فرهنگ تولید و مصرف)"
نویسندگان: محمد جواد توکلی خانیکی(4) و محمد محقق(5)
 

صلاح و فساد هر یک از شئون زندگی در سایر مسائل حیات مؤثر است؛ در اجتماعی که سیاست، فرهنگ، قضاوت، اخلاق و اقتصاد فاسد باشد، دین از فساد مبرا نیست. بازنگری و تحول هدفمند در ساختارهای نظری و عملی اقتصاد در مکتب وحی، منجر به بالندگی بیش از پیش آن شده؛ مصرف را که یکی از مؤلفه های آن است بهینه می کند.
این پژوهش، به بررسی و تحلیل نقش شکر و وفای به عهد در ارزش گذاری تولید و مصرف در قرآن کریم به روش توصیفی- تحلیلی همت گمارده و ثمرات آن را پیجویی کرده است. نتیجه این که:
الف) تولیدات انسان در بعد مادی باید با نیت هایی همچون آبادانی و پیشرفت دنیایی، قرب الهی و خدا محوری و... همراه باشد و از دایره رضایت خدا خارج نشود. این همان شکرگزاری است که در همه حال، ارزش ذاتی دارد
ب) تولید و مصرف لزوما برای رفع نیاز نیست و این دو فقط مادیات را شامل نمی شود بلکه اعمال انسان، تولیدات او و امکانات دنیا مانند زمان و مکان هم جزء مواد مصرفی انسان هستند و انسان درباره کیفیت مصرف آنها باید پاسخگو باشد.
ج) تولیداتی که انسان با اعمال روزمره خود بوجود می آورد، ایجاد کننده امکاناتی است که در جهان آخرت مورد نیازش است؛ در راستای این نوع تولید، انسان، مصرف کننده سرمایه و نعمت های الهی است؛ از این رو باید تولیدات انسان در راه وفای به عهد الهی و جلب رضای خداوند و آبادانی دنیا و آخرت باشد.

واژ‌گان کلیدی: تولید و مصرف، الگوی مصرف، الگوی تولید، شکرگذاری، وفای به عهد.

مقاله "گونه شناسی روش قرآن کریم در فرهنگ سازی الزامات رفتاری جامعه اسلامی (مطالعه موردی: الزام رفتاری انفاق و توجه به و وضع نیازمندان)"
نویسندگان: عبدالکریم بهجت پور(6)، رحیم حاصلی(7) و نفیسه زارعی(8)
 

قرآن کریم در سیر نزول خود، به منظور ایجاد فرهنگ اسلامی، الزامات رفتاری خاصی را مورد تأکید و پیگیری قرار داده و علاوه بر آن، اقداماتی را به منظور فرهنگ سازی این الزامات در جامعه اسلامی به مرحله اجرا گذاشته است. در این مقاله سعی شده از میان این الزامات، به گونه شناسی روش قرآن کریم در فرهنگ سازی و الزامات رفتاری انفاق و توجه به وضع نیازمندان در جامعه اسلامی پردخته شود. این گونه شناسی با بررسی و مقایسه اهداف ناظر بر این الزام رفتاری در دو دوره نزول مکی و مدنی قرآن کریم، به صورت توصیفی- تحلیلی، صورت گرفته است. بررسی صورت گرفته نشان می دهد که تاکید آیات الهی ناظر بر این الزام رفتاری در سوره های مکی، با توجه به وضعیت دعوت دینی در دوره نزول مکی قرآن کریم، به طور عمده بر مبارزه با فرهنگ جاهلی مبنی بر ترک انفاق و تلاش به منظور فرهنگ شدن آن است. اما با آغاز دوره نزول مدنی قرآن کریم و شکل‌گیری جامعه و حکومت اسلامی، این ارزش در چارچوب های واجب و در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی و با لحاظ آسیب شناسی‌ها، تعقیب شده است. رویکرد این پژوهش، قرآن محوری است که بر مبنای آن، محکمات دینی (بدیهیات عقلی، سنت قطعی، تجربه، گزارشات قطعی تاریخی و...)، داور اندیشه ها و عملکردهای دینی می باشد.

واژ‌گان کلیدی: سیر نزول قرآن، فرهنگ سازی، انفاق، توجه به وضع نیازمندان.

مقاله "مدیریت فرهنگی بر مبنای آموزه های قرآنی و سیره اهل بیت (علیهم السلام) (گامی در و اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی)"
نویسنده: سید احمد عقیلی(9)
 

اجرای صحیح مدیریت فرهنگی گامی مهم در اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی است. مدیریت فرهنگی، ویژگی ها و مؤلفه های متعددی دارد، از جمله سعه صدر، قاطعیت، مردمی بودن و نگرش عمیق و سیستمی به امور. یک مدیر فرهنگی می بایست، رکن قرآن محوری، حدیث شناسی و ظرفیت شناسی را مدنظر داشته باشد تا اقداماتش قرین به موفقیت باشد، اموری چون روش شناسی، عقلانی و هدفداربودن، انعطاف پذیری، قدرت نمایی در برخورد با فرهنگ های دیگر، تسامح و تساهل در انجام امور، قواعد و معیارهایی است که پایبندی به آنها تضمین کننده حرکت فرهنگ و تمدن اسلامی در مسیر صحیح خواهد بود.

این مقاله برمبنای یک مطالعه تاریخی به شیوه توصیفی- تحلیلی با بهره‌گیری از آیات قرآنی و روایات اسلامی، مفهوم مدیریت فرهنگی را مورد بررسی کرده و نقش این عنصر کلیدی در اعتلای فرهنگ جامعه اسلامی را مورد بررسی قرار می دهد. رهیافت پژوهشی مقاله اجرای صحیح مدیریت فرهنگی برمبنای آموزه های قرآنی و سیره اهل بیت علیهم السلام است که در نهایت باعث اعتلای تمدن و فرهنگ اسلامی بر اساس موازین دین مبین اسلام شده و خاستگاه و منبع الهام تمدن و فرهنگ های دیگر می گردد. از سوی دیگر تحقق این اصل مهم، بالندگی تمدن و فرهنگ اسلامی را به همراه داشته و خود ضامن حفظ و ترویج آموزه های اسلامی است. این رابطه دو سویه، هم در حوزه داخلی تمدن و فرهنگ اسلامی و هم در حوزه تعامل با فرهنگ و تمدن های دیگر همچنان برقرار خواهد بود و عامل اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی و تمدن های دیگر می گردد.

واژ‌گان کلیدی: مدیریت فرهنگی، اصول و محتوی، قرآن و اهل بیت، فرهنگ و تمدن اسلامی.

 

مقاله "بررسی ادوار تاریخی نگرش مفسران به آیه «أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسَارِقُونَ» در دفاع از عصمت حضرت یوسف"
نویسنده: سید محمدعلی ایازی(10)

یکی از آیات چالش برانگیز سوره یوسف، نسبت سرقت به فرزندان یعقوب: «إِنَّکُمْ لَسَارِقُون» در تفاسیر است، در این تعبیر، دسیسه چینی، دروغ، تهمت و آبروبردن به یوسف نسبت داده شده است. این مسأله از اوان تدوین دانش تفسیر مورد توجه مفسران بوده و از منظر اعتقادی، اخلاقی و کلامی آنان را به تکاپو واداشته که با این مسأله چگونه برخورد کنند، تبیین این دیدگاه ها در این آیه نشان می دهد که تحولات فکری و توسعه دانش تفسیر، در حل این چالش مؤثر بوده است. در حقیقت مسآله این بررسی، تنها بیان مراد از آیه نیست، بلکه شناخت شیوه برخورد مفسران و روش های متفاوت آنان و روش پاسخ‌دهی در سیر تطور و تحول دانش تفسیر است. بدین جهت این مقاله در مقام بازتاب این نظریات و راه حل هایی است که مفسران در سیر تاریخی خود ارایه داده و در مقام تبیین این آیه برآمده اند. اهمیت این بررسی به این جهت است که نشان می دهد چگونه این نظریات آرام آرام در شکل اجتماعی و انسانی در دانش تفسیر شکل گرفته و توسعه یافته و هر مفسری که آمده، نکته‌ای بر سخنان پیشینیان افزوده و یا سخنان سلف خود را نقد و تصحیح کرده است. نتیجه  مهمی که گرفته شده این است که در سیر تطور تفاسیر، هرچه گذشته به جای سخنانی از این قبیل که: «او پیامبر بوده»، «حتما کار او درست بوده»، و... نگاه متن گرایانه پیدا شده و توصیف این داستان، عینی و خردمندانه شده است.

واژ‌گان کلیدی: تفسیر آیه‌ای از سوره یوسف، عصمت یوسف، حکم تهمت زدن به دیگران، عدم ممنوعیت توریه.

پی‌نوشت‌ها:
1. دانش آموخته مهندسی معماری، طلبه سطح حوزه علمیه
2. طلبه سطح سه کلام اسلامی موسسه آموزش عالی حوزوی مجتهده امین اصفهان
3. دکترای حکمت متعالیه و مدرس دانشگاه اصفهان
4. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی مشهد
5. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی اصفهان
6. دانشیار گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
7. دکتری تفسیر تطبیقی
8. دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، پردیس فارابی دانشگاه تهران
9. دانشیار و عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان
10. عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی