دانستنی های دارویی خانواده (1)

نكاتي درباره چگونگي تهيه دارو

«تنها مكان مجاز، قانوني و سالم براي تهيه دارو، داروخانه است».
يكي از مسايل اساسي كه بهداشت و سلامت جامعه را تهديد مي‌كند، تهيه و توزيع برخي اقلام دارويي و درماني توسط مراكز غير ذيصلاح است كه مي‌تواند تا حد زيادي سلامت جامعه را به مخاطره بيندازد و ساير اماكن نظير سوپرماركتها، دستفروش‌ها و مراكز غيرقانوني صلاحيت اين كار را ندارند. چرا كه داروهاي رسمي كشور با گزينش كارشناسان خبره، همچنين رعايت نكات ايمني و سلامت انتخاب مي‌شوند و به همين جهت ايمني و سلامت داروها، مواد اوليه دارويي و تركيبات خارجي ويتاميني، آرايشي، رژيمي و پروتئيني موجود در مغازه‌ها و سوپرماركت‌ها كه به صورت غيرمجاز در بازار عرضه مي‌شوند، نامطلوب و براي سلامتي خطرناك است. در صورتي كه مواد اوليه و اثربخش داروهاي ساخت داخل به طور مرتب مورد كنترل و بررسي كارشناسان قرار مي‌گيرد و به همين جهت توصيه مي‌شود بيماران براي تهيه داروهاي مورد نياز خود به نكات ذيل توجه نمايند:
1- هنگام خريد هرنوع تركيب خوراكي يا دارويي حتماً به تاريخ اعتبار آن دقت كنيد.
2- گراني دارو و يا تركيبات ويتاميني كه در مراكز غيرمجاز ارايه مي‌شوند، نشان از كيفيت مطلوب آنها نيست.
3- تركيبات گياهي، رژيمي لاغري يا چاقي هم مي‌توانند همانند ساير داروها براي سلامتي مضر و خطرناك باشند.
4- رنگ و طعم تركيبات دارويي، آرايشي و غذايي غيرمجاز مي‌توانند ايجاد مسموميت و سرطان نمايند.
5- پزشكان و كارشناسان دارويي اندازه مصرف داروي شما را متناسب با سن، وزن، جنس و شرايط شما تعيين مي‌كنند.

اشكال مختلف دارو

براي تجويز آسان و صحيح دارو، اغلب داروها به اشكال ويژه و معيني توليد و عرضه مي‌شوند. در بسياري از فرآورده‌هاي گوناگون دارويي برخي مواد غير مؤثر و افزودني به ماده اصلي و مؤثر دارويي اضافه مي‌شود تا سبب ثبات، پايداري و طولاني شدن عمر دارو يا ايجاد طعم و رنگ مطبوع گردد. متداول‌ترين اشكال فرآورده‌هاي دارويي براي آشنايي بيشتر به طور اختصار در ادامه آورده شده‌اند:

1- اشكال خوراكي دارو

قرص (Tablet) : متداولترين شكل مصرف داروها كه محتوي مواد مؤثر دارويي به صورت جامد، فشرده شده و غالباً گرد يا بيضي است. انواع گوناگوني از قرص مانند روكش دار، خط دار و آهسته رهش وجود دارند.
كپسول (Capsule): در اين شكل دارويي، ماده مؤثر به صورت پودر يا مايع در داخل يك پوشش ژلاتيني استوانه‌اي شكل قرار گرفته است. اين پوشش پس از مصرف خوراكي، در داخل دستگاه گوارش باز و ماده دارويي رها مي‌شود.
پودر (Powder): در اين شكل دارويي، ماده مؤثر به صورت پودر و معمولاً به مقادير معين داخل بسته‌هايي بسته‌بندي شده است كه غالباً به هنگام مصرف بايد در داخل آب يا مايعات ديگر حل شود.
شربت (Syrup): شربت‌هاي دارويي محلول‌هاي غليظ قندي محتوي ماده دارويي بوده كه تركيبات نگهدارنده و طعم دهنده نيز به آنها افزوده شده است.
الگزير(Elixir): اين شكل مايع دارو، محلولي از يك ماده دارويي در مخلوط شربت قند حاوي الكل است.
محلول خوراكي (Oral liquid): اين شكل دارويي از حل كردن ماده مؤثر دارو در يك حلال و افزودن برخي مواد، نظير طعم‌دهنده‌ها توليد مي‌شود.
سوسپانسيون (Suspension): در اين فرآورده‌ها، ذرات ريز جامد دارو در يك مايع (معمولاً آب) به صورت تعليق درآمده اما حل نشده‌اند، بنابراين ته نشين مي‌شوند.
قطره خوراكي (Oral Drop): شكل مايع دارو به صورت محلول يا سوسپانسيون كه در حجم كم توليد و عرضه مي‌شود. در اغلب موارد قطره‌هاي خوراكي به هنگام مصرف، در آب يا مايعات رقيق مي‌شوند.

2- اشكال موضعي دارو

اين اشكال دارويي براي استفاده از ماده مؤثر بر روي پوست بدن يا برخي سطوح ديگر نظير چشم، گوش، بيني، مخاط دهان و يا مقعد توليد مي‌شوند. در اغلب موارد اين فرآورده‌ها براي ايجاد تأثيرات موضعي و محدود به آن ناحيه مبتلا مانند پوست، گوش و مقعد استفاده مي‌گردند، زيرا ورود آن داروي خاص به جريان خون ضرورتي نداشته يا نامطلوب است. در بعضي موارد فرآورده‌هاي موضعي طوري طراحي و توليد شده‌اند كه با استفاده از آنها ماده مؤثر دارويي از راه پوست يا مخاط بدن جذب و وارد جريان خون شده، در نهايت ايجاد تأثيرات عمومي در بدن مي‌نمايند؛ مانند شيافهاي مسكن و برگه (پچ) هاي پوستي نيتروگليسيرين.
پماد (Ointment): يك فرآورده موضعي چرب است، براي استفاده موضعي دارو بر روي منطقه‌اي از بدن يا به عنوان محافظ و يا نرم كننده مصرف مي‌شود.
كرم (Cream): اين فرآورده شبيه پماد و فاقد پايه چرب است، در نتيجه راحت‌تر روي پوست پخش و جذب مي‌شود. اغلب فرآورده‌هاي آرايشي – بهداشتي و مرطوب كننده به اين شكل عرضه مي‌شوند.
ژل (Gel): فرآورده نيمه جامد امولسيوني و يا سوسپانسيوني است كه در مصرف آن بر روي پوست احساس خنكي حاصل مي‌شود.
لوسيون (Lotion): شكل مايع دارو به صورت محلول يا سوسپانسيون كه در حجم كم و غالباً در بسته بندي داراي قطره چكان و يا افشانه (اسپري) توليد و عرضه مي‌شود. انواع مختلفي از قطره‌ها نظير قطره‌هاي چشمي، قطره‌هاي گوشي، قطره‌هاي بيني، قطره‌هاي موضعي و قطره‌هاي خوراكي وجود دارد. بسياري از قطره‌ها به ويژه قطره‌هاي چشمي به صورت استريل توليد و بسته‌بندي مي‌شوند.
برچسب پوستي (Transdermal patch): اين فرآورده به شكل يك برگه چسبناك پوستي آغشته به دارو بر روي پوست ناحيه‌اي از بدن چسبانده مي‌شود. ماده دارويي به تدريج با عبور از پوست جذب عروق زير پوست شده و در سراسر بدن توزيع مي‌‌شود. مانند برچسب‌هاي نيتروگليسيرين يا هورمون‌هاي استروژني.
ياف (Suppository): شكل جامد، مخروطي و فشنگ مانند فرآورده دارويي است كه به سهولت از راه مقعد (شياف مقعدي يا ركتال) يا مهبل (شياف مهبلي يا واژينال) استعمال مي‌شود. ماده مؤثر دارويي به تدريج در مخاط مقعد يا مهبل رها و جذب شده در نتيجه تأثيرات موضعي و در برخي موارد عمومي دارو حاصل مي‌شود.

3- اشكال استنشاقي دارو

متداول‌ترين اشكال استنشاقي داروها به صورت اسپري (اينهالر يا پافر) و كپسول‌هاي استنشاقي است. اسپري يا افشانه، فرآورده‌هاي محلول يا سوسپانسيون تحت فشار دارو در يك محفظه مي‌باشند كه باهر بار فشار (يك پاف) مقدار مشخصي از دارو از داخل محفظه به درون بيني يا دهان و در نتيجه مجاري هوايي رها مي‌شود. اين فرآورده‌ها عمدتاً به صورت موضعي بر روي مخاط تنفسي تأثير مي‌گذارند.

4- اشكال تزريقي دارو

شكل تزريقي داروها به صورت مايع، پودر مايع يا پودر آماده حل شدن در ظروف كوچك غالباً شيشه‌اي استريل و فاقد آلودگي مي‌باشند. اين داروها نهايتاً به صورت محلول يا سوسپانسيون در يك مايع تزريق مي‌شوند. اكثر داروهاي تزريقي امروزه به صورت آمپول (Ampule) تك دوزي توليد و توسط سرنگهاي استريل يك بار مصرف تزريق مي‌گردند.
البته برخي از داروهاي تزريقي هنوز به شكل ويال (Vial) چند دوزي در ظروف بزرگتر براي چندين تزريق عرضه مي‌شوند كه جهت جلوگيري از رشد ميكروب‌ها مواد مخصوصي نيز به آنها افزوده مي‌گردد.
فرآورده‌هاي حجيم تزريقي نيز مانند انواع سرم‌ها و محلول‌هاي تزريقي جهت مصارف مختلف توليد و عرضه مي‌شوند.

روش مصرف قطره و پماد چشمي

در مصرف داروهايي كه براي درمان امراض چشمي تجويز مي‌شوند بايد كاملاً آگاهانه عمل كرد. لذا توجه به موارد زير در مصرف قطره‌ها و پمادهاي چشمي توصيه مي‌شود:
1- ابتدا دستور مصرف دارو را مطالعه و سپس دستهاي خود را بشوييد. چنانچه ترشح يا دلمه‌اي بر روي پلك‌ها وجود دارد به آرامي آن را پاك سازيد. بدين منظور از يك پنبه مرطوب استفاده كرده و همواره از گوشه داخلي چشم (مجاور بيني) به سمت خارج حركت كنيد.
2- جهت ريختن قطره، به داخل چشم يك دست را روي گونه خود قرارداده، پلك تحتاني را به آرامي پايين بكشيد. سر را به عقب برده و درست بالاي سرخود را نگاه كنيد. با دست ديگر (در حالي كه روي پيشاني قرار داده شده) تعداد تجويز شده قطره را در داخل پلك تحتاني چشم بچكانيد. نوك قطره چكان را با چشم خود تماس ندهيد. در صورت بسته شدن چشم يا بيرون ريختن قطره، كار را تكرار نماييد.
3- پس از چكاندن قطره، چشم خود را به آرامي ببنديد. در مورد قطره‌هايي كه اثرات عمومي بر بدن دارند بايد به مدت 30 تا 60 ثانيه فشار ملايمي بر گوشه داخلي چشم وارد آوريد. (در مورد اين قطره‌ها از پزشك خود توضيح بخواهيد).
4- در صورت لزوم پد چشمي تازه‌اي را بر روي كل چشم خود قرار داده و طوري چسب بزنيد كه به چشم فشار وارد نكند.
5- براي چكاندن قطره در چشم كودكان صورت را كمي در جهت مخالف چشم مورد نظر بچرخانيد. قطره را در گوشه داخلي چشم (مجاوربيني) بچكانيد تا تجمع يابد. هرگاه كودك چشم باز كند قطره به سطح چشم راه خواهد يافت.
6- استفاده از پمادهاي چشمي نيز مشابه روش فوق بوده، پس از پايين كشيدن پلك، نوار باريكي از پماد در امتداد لبه تحتاني پلك از گوشه داخلي به گوشه خارجي بكشيد. چشمان خود را ببنديد و با يك حركت چرخشي ملايم دارو را پخش نماييد.

روش مصرف قطره گوش

در مصرف داروهايي كه براي درمان امراض گوش تجويز مي‌شوند بايد كاملاً آگاهانه عمل كرد. لذا توجه به موارد زير درخصوص مصرف قطره گوش توصيه مي‌شود:
1- ابتدا دستور مصرف دارو را مطالعه و سپس دستهايتان را بشوييد در صورتي كه قطره در يخچال نگهداري شده است آن را به مدت نيم ساعت در جيب خود گذاشته يا چند دقيقه زير آب گرم شير نگاه داريد.
2- در صورت وجود جرم، دلمه يا ترشح در گوش ابتدا آن رابه وسيله يك دستمال مرطوب تميز نماييد. چنانچه جرم يا ترشح، قسمت خارجي مجراي گوش را مسدود نموده است با يك گوش پاك كن و با احتياط كامل آن را خارج نماييد.
3- بر روي صندلي يا در حالت درازكش به پهلو، گوش مورد نظر را بالاتر قرار دهيد. در مورد بزرگسالان بايد لاله گوش به سمت بالا و عقب و در كودكان زير 3 سال به سمت پايين و عقب كشيده شود تا مجراي گوش وضعيت مستقيم پيدا كند.
4- قطره چكان را به فاصله 1 سانتي‌متر بالاي مجرا نگه داشته و تعداد قطره‌هاي لازم را به داخل مجرا بچكانيد. به مدت 3-2 دقيقه در اين وضعيت ثابت بمانيد. زايده جلويي گوش را به آرامي ماساژ يا فشار دهيد.
5- ممكن است پزشك از شما بخواهد كه تكه‌اي پنبه در قسمت خارجي گوش خود قرار دهيد. اين پنبه را وارد مجراي گوش نكنيد.
6- در صورت لزوم پس از 15 دقيقه، همين مراحل را در مورد گوش سمت ديگر تكرار نماييد.
منبع: www.behdasht.gov.ir
/ن