علت خروج امام حسین (ع) از مکه، و حج نیمه تمام امام (ع) چه بود؟

مقدمه:
علت خروج امام حسین (ع) از مکه، و حج نیمه تمام امام (ع) چه بود؟ این سوال را با این جواب آغازز می کنیم که قیام امام حسین برای احیای دین و احکام شریعت اسلام و سنت پیامبر بود؛ بنابراین نه تنها عملی بر خلاف شریعت و احکام الهی اسلام انجام نمی داد، بلکه حتی مانند ظهر عاشورا تا به خطر افتادن جان نیز بر آن مراقبت داشت؛

بنابراین چگونه می توانست نسبت به مسئله حج و احکام آن در انظار مسلمانانی که از تمام سرزمین های اسلامی به مکه آمده بودند، بی تفاوت باشد، یا حتی برخلاف آن عمل نماید؟!

به خصوص آنکه حضرت را متهم به خروج بر خلیفه و پیشوای مسلمانان نمودند و انبوهی از مردم را بر ضد حضرت تجهیز کردند.

بنابراین قبل از این که به تحلیل تاریخی مسئله بپردازیم، باید ابتدا نقل صحیح مسئله را یاد آور شویم و آن این که امام حسین (ع) به احرام حج، محرم نشده بود و این سخن مشهور که امام حجّ خود را نیمه تمام گذاشت، سخن نادرستی است؛

اما شواهدی هست که نشان می‌دهد این گونه نبوده که امام حسین (علیه‌السّلام) محرم به احرام عمره تمتع شده و آن را به عمره مفرده تبدیل کرده باشد،

یا محرم به احرام حج تمتع گردیده و آن را به عنوان مصدود، به عمره مفرده مبدل کرده باشد؛ بلکه حضرت با احرام عمره مفرده وارد مکه شده و با انجام اعمال عمره مفرده در ماه ذی الحجه بدون تبدیل نیت، از مکه خارج شده است.

علت خروج امام حسین (ع) از مکه، و حج نیمه تمام امام (ع) چه بود؟

امام حسین (ع) حج تمتع را به عمره تبدیل کرد
بنابر یک دیدگاه عالمان شیعه، امام حسین(ع) در آغاز قصد حج تمتع داشت؛ ولی مجبور شد آن را ناتمام بگذارد. شیخ مفید (م ۴۱۳ق) در کتاب الارشاد می‌نویسد:

«وقتی امام حسین(ع) تصمیم گرفت به عراق برود، خانه خدا را طواف و بین صفا و مروه سعی کرد و از اِحرام خود خارج شد و آن را عُمره قرار داد؛ زیرا با دستگیر‌شدن در بین مناسک نمی‌توانست .

اعمال حج را به پایان برساند؛ چون می‌خواستند او را دستگیر کنند و نزد یزید بن معاویه ببرند؛ از این روی امام با خانواده خود و شیعیانِ همراهش از مکه خارج شدند».[۱]

فتال نیشابوری (م۵۰۸ق) در روضة الواعظین،[۲] شیخ طبرسی در اعلام الوری،[۳] سیدمرتضی عسکری[۴] و برخی مُحَدّثان و مورخان[۵] با این نظر همراه‌اند.

خروج امام حسین (ع) از مکه از منظر امام موسی صدر
امام موسی صدر در سخنانی که به مناسبت ایام حج ایراد شده به حرکت قافله امام حسین (ع) از مکه اشاره می‌کند و درباره فلسفه آن توضیح می‌دهد. متن این بخش از سخنرانی را که در جلد یازدهم کتاب مسیرة الامام السید موسی الصدر، منتشر شده در ادامه می‌خوانید.

در روز هشتم، یعنی روز ترویه، امام حسین (ع) مکه را ترک کرد. چرا امام حسین (ع) در این زمان از مکه خارج شد؟

این اقدام امام اسبابی ظاهری و اسبابی پنهانی داشت. سبب ظاهری این بود که یزید گروهی را که زیر لباس احرام سلاح حمل می‌‏کردند، فرستاده بود تا هر کجا حسین (ع) را یافتند، خون او را بریزند.

حتی اگر در خانه خدا باشد. امام حسین (ع)، به رغم عظمت و ارزش و جایگاهی که نزد خداوند دارد، وسیله ‏ای برای بزرگداشت و تکریم شعایر الهی و خانۀ خداست. از این رو، حسین (ع) راضی نمی‌شد که خونش در خانۀ خدا ریخته شود

اما جنبۀ معنوی و پنهانی ماجرا این بود که در روز ترویه، حجاج یا در مکه جمع شده‏ اند و یا از هر طرف به سوی مکه می‌‏آیند. امام حسین (ع) وقتی از مکه بیرون آمد، جادۀ غدیر را به سوی جحفه در پیش گرفت. این تنها جادۀ منتهی به مکه بود و در غدیر، راه حجاج از یکدیگر جدا می‌‏شد، یعنی راه مدینه، یمن، شام، مصر، عراق و...

حس کنجکاوی، مردم را برآن می‌داشت که از ماجرا با خبر شوند. این بود که از یکدیگر می‌‏پرسیدند: این قافلۀ کیست؟

قافلۀ حسین است. حسین پسر دختر رسول خداست و گذشته از آن، یکی از اصحاب پیامبر به شمار می‌آید. آنان نمی‌توانستند این اقدام امام حسین (ع) را خطا بدانند و از علت خروج امام سؤال می‌کردند.

اما پس از سؤال کردن، بلافاصله به این نتیجه می‌رسیدند که یزید توطئه‏ چینی کرده و برای کشتن حسین (ع) نقشه کشیده است و، چون امام حسین (ع) راضی به این اقدام نبوده، عزم خروج از مکه کرده است[6]

خروج امام حسین (ع) از مکه از منظر امام صادق(ع)
۴. با توجه به روایت امام صادق(ع) که در شواهد روایی خواهد آمد امام قصد عمره تمتع نکرد؛ زیرا برای این کار باید به یکی از میقات‌های پنج‌گانه می‌رفت و اِحرام می‌بست نه در اَدنی الحِل[7].

این مطلب یعنی حضور در مواقیت خمسه که فرسنگ‌ها از مکه فاصله دارد، برای امام نه در تاریخ آمده و نه در جوامع روایی ذکره شده است.

۱. حدیث صحیح[8] ابراهیم بن عمر الیمانی: از امام صادق(ع) درباره کسی سؤال شد که در ماه‌های حج، عمره مفرده به‌جا آورده، سپس به شهر خود بازگشته است. امام فرمود: جایز است... حسین بن علی(ع)، روز ترویه به سوی عراق رفت؛ در حالی که به عمره مفرده مُحرِم شده بود.[9]

۲. صحیحهٔ معاویة بن عمار: معاویة بن عمار گوید به امام صادق(ع) عرض کردم فرق عمره تمتع و مفرده چیست؟ امام فرمود:

عمره تمتع با حج مرتبط است و کسی که عمره مفرده انجام می‌دهد هنگامی که آن را به پایان برساند، می‌تواند به هرجا که می‌خواهد برود و امام حسین(ع) در ذی الحجه عمره مفرده به‌جا آورد، سپس در روز ترویه به عراق رفت....[10]

خروج امام حسین (ع) از مکه به دلیل حج عمره بود ه نه تمتع
برخی بر خلاف قول اول، گفته‌اند امام حسین(ع) برای عمره تمتع مُحرِم نشد و عمره تمتعش را به عمره مفرده تبدیل نکرد.

بلکه امام(ع) با عمره مفرده وارد مکه شد و با طوافِ وداع یا عمره مفردهٔ ماه ذی الحجه، بدون تبدیل نیت، از مکه خارج شد. برای این نظر، شواهدی تاریخی و روایی ارائه شده است:

خروج امام حسین (ع) از مکه قبل موسم حج بوده است است.
با توجه به دعوت جمع کثیری از مردم کوفه از امام (ععلیه السلام) برای سفر به این منطقه و پذیرفتن امامت و رهبری مسلمانان ، امام تصمیم به اجابت تقاضای آنان گرفت .

ولی برای اطمینان از این دعوت و بررسی صحت و سقم آن پسر عموی خود مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد و او نیز طی پیامی دعوت مردم را تأیید و از امام خواست هرچه زودتر به کوفه برود.

بنابراین قبل از فرارسیدن موسم حج امام تصمیم به خروج از مکه و قصد سفر به عراق داشته است واین مطلب در وصیت امام به برادرش محمد حنفیه هنگام خروج از مدینه نیز دیده میشود بخشی از وصیً امام (علیه السلام) به شرح زیر است:

خروج امام حسین (ع) از مکه به این دلیل بود که از اول قصد ماندن در مکه نداشت.
امام حسین(ع) از ابتدا تصمیم داشت از مکه خارج شود و از شهادت خود در کربلا مطلع بود؛ چراکه پیش از حرکت از مدینه به سوی مکه، در عالم خواب از پیامبر(ص) شنیده بود: «ای حسین! گویا به همین زودی می‌بینم که در سرزمینی به نام کربلا کشته و ذبح می‌شوی».[11]

خروج امام حسین (ع) از مکه در ماه رجب و شعبان بوده نه ماه حج
حرکت امام از مدینه به مکه، در ماه‌های عمره مفرده یعنی ماه‌های رجب و شعبان صورت گرفته است، نه در ماه‌های حج (شوال، ذی القعده و ذی الحجه).[12]

امام حسین (ع) درمکه آماده حرکت به سمت عراق بوده نه حج تمتع
. امام حسین(ع) سه روز قبل از حرکت، با ابن عباس و محمد حنفیه و دیگران گفتگوهایی کرد و آنان اصرار می‌کردند امام از رفتن به عراق منصرف شود.[13]

امام به ابن عباس گفت: «تصمیم گرفته‌ام در این یکی دو روز به جانب عراق حرکت کنم ان شاء الله».[14]

همچنین امام در روز هفتم یعنی یک روز قبل از حرکت گفت: «من فردا صبح حرکت خواهم کرد ان شاء الله». از این گفتگو فهمیده می‌شود که امام قصد حج نداشت، بلکه مقدمات سفر به عراق را آماده کرده بود.

خروج امام حسین (ع) از مکه به دلیل مصدود بودن نبوده است
حاجی‌ای را که دشمن یا دیگری از حج وا داشته مصدود گویند. بنابر احکام حج، چنین فردی می‌تواند در همان محل ممنوع‌شده یک شتر یا گاو یا گوسفند قربانی کند و بعد از تقصیر از احرام خارج شود.[15]

اما درباره حج امام(ع) هیچ اشاره‌ای به قربانی‌کردن نشده است تا قرینه‌ای برای مصدودبودن امام باشد.

خروج امام حسین (ع) از مکه به دلیل تغییر نیت ، در تاریخ ثبت نشده است.
در هیج جای تاریخ ثبت نشده است که در ماههای حج امام مجددا به جحفه یا سایر مواقیت رفته و با بستن احرام ، عمره تمتع انجام داده است ویا اینکه امام برای حج احرام بسته و آنرا به عمره تبدیل کرده است.

و اساسا دلیلی هم برای این کار وجود نداشته چون تفاوت انجام مناسک حج با عمره مفرده ۴ روز است و این مدت چنان تاثیری نداشته است که امام بخواهد حج را تبدیل به عمره نماید و هرچه سریعتر به سوی کربلا برود.

خروج امام حسین (ع) از مکه در گفتار ابومِخنَف
گفتار ابومِخنَف که می‌گوید: «حسین بر گِرد خانه خدا طواف کرد و بین صفا و مروه سعی نمود و کمی از موی خود را چید و از عمره خود بیرون آمد. آنگاه به سوی کوفه روانه شد و ما همراه مردم به منا رو کردیم».[16] در این سخن هیچ اشاره‌ای به این نشده است که امام حج را به عمره مفرده تبدیل کرد.

خروج امام حسین (ع) از مکه در تحلیلی از سید الشهداء (ع)
شکسته نشدن حرمت حَرَم‏ در برخی در، تذکّر این نکته از سوی امام حسین(ع) وجود داشت، که نمی‏خواهد، حرمت حرم امن الهی، با ریخته شدن خون او در آن شکسته شود؛ گرچه در این میان گناه بزرگ از آن قاتلان و جنایتکاران اموی باشد.

آن حضرت این مطلب را در برخورد با عبداللَّه بن زبیر و به گونه تعریض‏آمیز نسبت به او – که بعدها در مکّه موضع گرفته و لشکریان یزید حرمت حرم را خواهند شکست – به صراحت بیان می‏دارد.

ایشان در جواب ابن زبیر می‏فرماید: “پدرم (علی(ع)) برای من نقل کرد، که در مکّه قوچی است، که به وسیله آن حرمت شهر شکسته می‏شود و من دوست ندارم که مصداق آن قوچ باشم” [17]

خروج امام حسین (ع) از مکه از باب اضطرار نبوده است
مضمون گفتار سید محسن حکیم در کتاب مُستَمسَک العُروه الوثقی،[18] آیت الله خویی در المعتمد،[19] آیت الله گلپایگانی در کتاب تقریرات البیع[20] و محقق نجفی در جواهر الکلام[21].

این است که از ظاهر این روایات معلوم می‌شود خارج ‌شدن امام حسین(ع) از مکه به سوی عراق در روز ترویه از باب اضطرار نبوده است، بلکه امام عمره مفرده انجام داده است.

خروج امام حسین (ع) از مکه از منظر امام خمینی(ره)
مام خمینی در تجلیلی بلند از این حج ناتمام میفرماید:
زائران عزیز از بهترین و مقدسترین سرزمینهای عشق و شعور و جهاد، به کعبه بالاتری رهسپار شوند و همچون امام حسینن، از احرام حج به احرام حرب و از طواف کعبه به طواف صاحب بیت و از توضّؤ به زمزم، به غسل شهادت و خون رو آورند .

و به امتی شکستناپذیر و بنیانی مرصوص مبدّل گردند که نه ابرقدرت شرق یارای مقابله آنان را داشته باشد نه غرب... که مسلّماً روح و پیام حجّ، چیز دیگری غیر از این نخواهد بود و مسلمانان، هم دستورالعمل جهاد نفس را جدّی بگیرند. هم برنامه مبارزه با کفر و شرک را[22].

خروج امام حسین (ع) از مکه اگر اضطراری هم نباشد جایز بوده است.
برخی از فقها با استناد به برخی روایات[23] گفته‌اند که فرد می‌تواند در دهه اول ذیحجه از مکه خارج شود حتی اگر اضطراری هم در کار نباشد.[24]

خروج امام حسین (ع) از مکه مصادف با تغییر حکم شرعی نبوده است.
یکی از مباحثی که فقها مطرح کرده‌اند این است که آیا امکان تبدیل نیت وجود دارد یا چنین چیزی امکان ندارد. برخی از فقها می‌گویند امکان تبدیل نیت وجود ندارد و بنابراین این قول که امام حسین(ع) نیت خود را از عمره تمتع به عمره مفرده تبدیل کردند با قواعد فقهی مطابقت ندارد.[25]

خروج امام حسین (ع) اگر در ماه حج هم بوده باز عمره مفرده بوده است
گروهی از فقها با تمسک به برخی روایات دیگر مدعی هستند که انجام عمره مفرده در دهه اول ذیحجه صحیح است.[۲۶] اگر اثبات شود که امام حسین عمره مفرده را انجام دادند آنگاه قول دوم تثبیت می‌شود.

امام حسین حج را رها کرده است سخن کاملا اشتباهی است
زیرا امام(ع) در روز هشتم ذی الحجه ""یوم الترویه"" از مکّه خارج شد. در حالی‏که اعمال حجّ - که با احرام در مکّه و وقوف در عرفات شروع می‏شود - از شب نهم ذی الحجه آغاز می‏شود.

البته در برخی کتاب ها آمده که حضرت حج خود را تبدیل به عمره کرد و طواف و سعی انجام داد و از احرام بیرون آمد چون نمی توانست حج خود را تکمیل کند. .[27]

و این سخن نیز مشهور شده است، ولی بعید به نظر می‌آید که حضرت به احرام حج، محرم شده باشد چون کسی که می خواهد اعمال حج را انجام دهد، روز هشتم یا نهم ذی الحجه محرم می شود و جهتی برای محرم شدن زودتر از موعد مقرر نیست.
برای تایید این مطلب روایاتی در کافی نقل شده که به برخی اشاره می کنیم:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع).. .. فَإِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ (ع) خَرَجَ قَبْلَ التَّرْوِیَه بِیَوْمٍ إِلَی الْعِرَاقِ وَ قَدْ کَانَ دَخَلَ مُعْتَمِراً. .[28]
امام صادق فرمود: امام حسین(ع) قبل از روز هشتم ذی الحجه از مکه خارج شد در حالی که با احرام عمره، به قصد انجام عمره وارد مکه شده و عمره انجام داده بود.

خروج امام حسین (ع) از مکه به دلیل قصد ترور او در مکه
وقتی خبردار شد که نیروهای مخفی یزید قصد ترور ایشان را در حرم دارند و تصمیم گرفت به سوی عراق حرکت کند، برای انجام عمره دیگر محرم شد و آن را تکمیل کرد.

و از احرام خارج شد و در روز ترویه یعنی هشتم ذی الحجه از مکه خارج شد ؛ چون اعمال عمره را در چند ساعت می توان انجام داد وتمام کرد.

حرکت امام از مکه به کوفه در روز ترویه برای بسیاری ایجاد سؤال کرد و آنان از حضرت علت این کار را پرسیدند، از جمله ابن عباس، که حضرت فرمود:

""کشته شدن در مکانی دیگر برای من دوست داشتنی‏تر از کشته شدن در مکّه است"". .[29] نیز به عبداللَّه بن زبیر فرمود: ""به خداوند سوگند! اگر یک وجب خارج از مکّه کشته شوم، برای من دوست داشتنی‏تر است تا آن که داخل مکّه کشته شوم

خروج امام حسین (ع) از مکه به دلیل ظهار نارضایتی شدید از حکومت یزید
با توجه به اهمیت حج، و شخصیت امام حسین و بهره‌مندی ایشان از پایگاه‌ وسیع اجتماعی، حرکت امام از این که غیر منتظره و برخلاف معمول بود، باعث جلب توجه همگان شد.

برای همین پرسش پدید آمد که چرا در حالی که همگان خود را آماده می‌کردند به عرفات و منا روند و اعمال حج را به جا آورند، فرزند پیامبر و بهترین راهنمای حاجیان و شایسته‌ترین افراد برای انجام مناسک حج، مکه را ترک می‌کند؟!

همو که عاشق و دلباخته معشوق، عبادت و راز و نیاز با خداست. امام بیش از هر فردی دیگری دوست دارد در سرزمین عرفات همراه حاجیان به دعا و مناجات با خدا بپردازد و روز عید قربان اعمال منی را انجام دهد.

اما چرا این سرزمین دوست داشتنی را ترک می‌کند؟! حتماً به عنوان اعتراض به حکومت یزید این حرکت صورت گرفته، یا حکومت برای امام مشکلی درست کرده که فرزند فاطمه نتوانسته است.

در حرم امن الهی، مناسک حج را به جا آورد! حرکت امام، بزرگ‌ترین گام تبلیغاتی و فرهنگی در اعتراض به حکومت ستم‌پیشه و فاسد یزید به شمار می‌آمد.

خروج امام حسین (ع) از مکه برای جلو گیری از هتک حرمت حرم
اگر امام در حرم الهی (مکه) کشته می‌شد، حرمت حرم شکسته می‌شد، گرچه در این میان گناه بزرگ از آن قاتلان و جنایتکاران اموی باشد.
حضرت این مطلب را در برخورد با عبداللَّه بن زبیر به صراحت بیان می‏دارد. .[30]

خروج امام حسین (ع) از مکه به دلیل حمله یزید بوده است
حاکم مکه به امام حسین علایه السلام گفت: اگر می خواهی از مکه بروی زودتر برو اگر تو بمانی یزید حمله می کند و شهر مرا نا امن خواهد کرد که امام در جواب پاسخ داد من باشم یا نباشم یزید به این شهر حمله خواهد کرد، حاکم مکه گفت:

نه کسی به این شهر حمله نمی کند جرا که اینجا شهر خداست و گفته این سرزمین امن ترین سرزمین است و امام حسین در ادامه گفت: درست است که خدا گفته این شهر امن است اما اگر ولایت و امامت در آن باشد و من حسین نباشم اینجا نا امن ترین شهر است.

معیار ارزشهای انسانی فرهنگ، تقوا و انسانیت است نه سرزمین که متاسفانه این نوع نگاههای تبلیغی در جامعه به وفور رخ می دهد .

امام حسین علیه السلام به حاکم مکه گفت: من از مکه می روم و ببین اینجا امن است یا نه که چند سال بعد یزید به مکه حمله کرد به زنان و کودکان تجاوز و کعبه را به آتش کشید و این نشان از این است که ولایت و امامت بدون کسب معرفت امام حسین علیه السلام هیچ معنایی ندارد .

خروج امام حسین (ع) از مکه به خاطرقیام امام و تأثیرگذاری بر امت اسلامی
اگر امام در مکه می ماند و ترور می شد، خون پاکش هدر می رفت و چون عده ای به صورت ناشناخته می خواستند ایشان

را ترور کنند معلوم نمی شد چه کسی دست به این جنایت زده و دلیل آن چه بوده است؟ از این رو، امام علیه السلام می خواست با قیام به صورت علنی و در یک رویارویی آشکار، به صورت شفاف، پیام خود را به همگان برساند.

و علل قیام خویش را در برابر یزید شراب خوار و سگ باز... بیان کند و این که برای حفظ اسلام و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله دست به این قیام زده و آنان که با او به مقابله برخاسته اند یزیدیان هستند.

با این نهضت و با حضور یاران خاص و جوانان بنی هاشم و رخداد بزرگ عاشورا دشمنان دین که نقاب خلافت رسول الله را بر چهره انداخته بودند، رسوا شده و با حضور زینب کبری و دیگر زنان و دختران که پس از آن حامل پیام این نهضت بودند،

شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش به ثمر نشست و تا دنیا دنیاست این پیام را جاودانه کرد که «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا».

نتیجه:
امام حسین حملۀ تبلیغاتی بسیار مؤثری برای بیدارسازی مردم ترتیب داد، زیرا با این اقدام خود برای همۀ مردم و همۀ مسلمانان ثابت کرد که این خلیفه، نه به کعبه احترام می‌‏گذارد و نه به خون مسلمانان، نه به حرم الهی و نه به ماه‌های حرام.

امام حسین (ع) با این کار و به طور خاص با این اقدام خود ثابت کرد که یزید از خط اسلام خارج شده و از مسیر امانت خدا و امت منحرف شده‏ است و بدین ترتیب، با این اقدامِ امام حسین (ع)، همه چیز برای همه روشن شد.

شیوه ‏ای را که امام حسین (ع) در پیش گرفت، دیگر امامان نیز برای اثبات حق به کار می‌‏بردند. آنان از هر نیرو و فرصتی برای احیای حق استفاده می ‏کردند. مجاهده می ‏کردند و شهید می ‏شدند و همه چیز خود را در راه اثبات دین خدا و تقویت پایه ‏های حق و عدالت فدا می ‏کردند.

پی نوشت:
1.مفید، الارشاد، ۱۳۹۹ق، ج۲، ص۶۶.
2.فتال نیشابوری، روضة الواعظین، منشورات رضی، ص۱۷۷.
3.طبرسی، إعلام الوری، مؤسسه آل البیت، ج۱، ص۴۴۵.
4.عسکری، معالم المدرستین، ۱۴۰۱ق، ج۳َ ص۵۷.
5.بحرانی، العوالم، مطبعة امیر، ص۲۱۳.
6.مسیرة الامام السید موسی الصدر، ج ۱۱
7.یقات‌های اهل مکه و نیز میقات عمره مفرده که عبارت‌اند از: تنعیم، حدیبیه، جعرانه.
8.این روایت با دو سند آمده است: یکی طریق شیخ طوسی (در کتاب الاستبصار، ج۲، ص۳۲۷) است که از این طریق، روایت صحیح است. طریق دو، طریق شیخ کلینی (در کتاب الکافی، ج۴، ص۵۳۵) است که از یک جهت معتبر و از جهت دیگر صحیح است.
9.أنه سئل عن رجل خرج فی أشهر الحج معتمراً هم خرج إلی بلاده؟ قال: لابأس وإن حج من عامه ذلک و أفرد الحج فلیس علیه دم، وإن الحسین بن علی(ع) خرج یوم الترویة إلی العراق و کان معتمرا (کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۴۵. طوسی، الاستبصار، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۳۲۷).
10.قال قلت لابی عبدالله(ع): من أین افتق المتمتع و المعتمر؟ فقال: إن المتمتع مرتبط بالحج و المعتمر إذا فرغ منها ذهب حیث شاء و قد اعتمر الحسین(ع) فی ذی الحجه ثم راح یوم الترویة إلی العراق و الناس یروحون إلی منی، ولا بأس بالعمرة فی ذی الحجه لمن لایرید الحج (کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۳۵، طوسی، الاستبصار، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۳۲۸).
11.صدوق، الامالی، ۱۴۰۴ق،ص۱۵۲؛ شریف قرشی، حیاة الامام الحسین(ع)، ۱۳۳۴ق، ص۲۵۹.
12.ابومخنف، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۹۸ق، ص۶۲-۶۸.
13.دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۶۸ق، ص۲۴۳-۲۴۵.
14.ابومخنف، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۹۸ق، ص۶۴.
15.خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۶۹ق، ج۱، ص۴۵۸. همو، مناسک حج با حواشی مراجع معاصر، ۱۳۸۲ش، مسائل ۱۳۷۰ و ۱۳۷۲.
16.ابومخنف، مقتل الحسین(ع)، ۱۳۹۸ق، ص۶۶.
17. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر-دار بیروت، 1385ق، ج4، ص38.
18.حکیم، مستمسک العروة، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۱۹۲.
19. المعتمد ج۲، ص۲۳۶.
20.گلپایگانی، تقریرات البیع، اصدار الثالث للگلبایگانی، ج۱، ص۳۵۵.
21.نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۵ق، ج۲۰، ص۴۶۱.
22. صحیفه نور، ج 20، ص 111، به نقل از فرهنگ عاشورا، ص 143.
23.حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، باب: ۷ من أبواب العمرة الحدیث: ۲.
24.تبریزی، التهذیب، ۱۴۲۳ق، ج‌۱، ص۳۲۹
25.یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۸ق، ج‌۲، ص۵۴۱.
26.خلخالی، موسوعة الامام الخوئی، ۱۴۰۵ق، ج‌۲۷، ص۱۸۷.
27. شیخ مفید، ارشاد، ج 2، ص 68.
28. کافی ج 4، ص 536.
29. ابن کثیر، البدایه و النهایه، ج 8، ص 159.
30 . ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج 2، ص 546."

منابع:
https://sarallah.valiasr-aj.com/include/showquestion.php?code=420
https://article.tebyan.net/UserArticle/AmpShow/342613
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4892/7633/95649
http://shabestan.ir/detail/News/413134
https://www.pasokhgoo.ir/content
https://basna.ir/fa/news/5242
https://fa.wikishia.net/view
https://www.pasokhkadeh.ir