مرگ از ديدگاه زهير شاعر جاهلي در مقايسه با نگرش ادباي معاصر(2)

ب مرگ همزاد آرزو
 

انسان در رهگذر زندگي، آرزوهاي مختلفي دارد که با برآورده شدن آن ها، آرزويي ديگر در وجود او نشأت مي گيرد و براي تحقّق آن کوشش مي کند. وي در تکاپوي رسيدن به آرزوهاي خود است که ناگهان بر خلاف تصورش با مرگ روبه رو مي شود، گو اين که مرگ و زندگي با هم فرقي نداشته و مرگ خواسته او بوده است و به مانند آرزويي براي رسيدن به آن تلاش مي کرده است .
أرَاني اِذا ما بِتُّ ،بِتُّ عَلي هَويً
وَ أنِي اِذا أصبَحتُ أصبحتُ غَاديا
اِلي حُفرةٍأهدي اليها مُقيِمَةٍ
يَحُثُّ اِليها سائقٌ مِن وَرائيا»(6)
(زهير ،1970م، صص 165-164)
زندگي و مرگ را مي توان به مانند روخانه و دريا تلقي نمود، رودخانه زندگي از کوه ها سرچشمه مي گيرد و در مسير خود شهرها و روستاها را سيراب مي کند با اين حال از پاي نمي نشيند ، گويا خواهان چيزهاي ديگري است از اين رو با تلاش هر چه بيشتر،مسير خود را ادامه مي دهد که ناگاه در درياي بيکران محو مي شود . زندگي آدميان نيز مشابه جريان رودخانه است .انسان پيوسته آرزوها و اميدهايي دارد و در راستاي رسيدن به آن ها روزگار مي گذراند و در تلاش و تکاپو است، ولي ناگهان در درياي بيکرانه مرگ محو ونابود مي شود، گويا مرگ نيز يکي از آرزوهاي او بوده و در پي آن حرکت مي کرده است و اکنون بدان دست يافته است.«اِنَّ الحَياةَ وَ الموتَ وَاحدٌ ، کما اَنَّ النَّهرَ و البَحرَ واحدٌأيضاً »(خليل جبران،1994م، (المجموعة الکاملة المعربة،ص138)

ج.مرگ و روزگار
 

مرگ به مانند موجودي حريص است که پيکره آدميان خوراک اوست. پيوسته در کار خوردن و آشاميدن است. آدميان همگي طعمه اويند، بسيارند انسان هايي که پيش از اين بر روي اين کره خاکي زندگي مي کرده اند اما اکنون نشاني از آن ها نيست ونسل ديگري -که خود نيز فاني شده اند-جاي آن ها را گرفته اند ولي روزگار با تمام آثار و پديده هايش يعني کوه ها، دره ها، رودخانه ها و ...پابرجا و جاويد مانده اند و فنا و نابودي انسان را مشاهده مي کنند.
بَد اِليَ اَنَّ الناسَ تَفني نُفُوسُهم
وَ أموالُهم وَ لا اَري الدهرَ فَانيا
وَ اِنّي مَتي اَهبِط مِنَ الأرضِ تَلعَةً
أجد أثراً قبلي جَديداً و عافياً »(7)
(زهير، 1970م، ص 164)
کاروان عمر در جاده طولاني و صعب العبور روزگار در حرکت است. هرگز نمي توان از خطرات آن که زندگي را تهديد مي کند، در امان بود . انسان ها در اين جاده گرفتار آمده و توان دفاع از خود را ندارند. آن ها موجوداتي منفعل و ضربه پذير هستند که دستان روزگار هر لحظه آن ها را به سمت و سويي سوق مي دهد.گاهي آن ها را به امنيّت و آسايش،رفاه، عزّت و شرافت و گاهي به ذلّت و خواري، سختي و گرفتاري دچار مي سازد و عاقبت در نقطه اي از اين جاده طولاني به کام مرگ مي کشاند و به زندگي آن ها خاتمه مي دهد و مردمان ديگر را به بلنداي راه، به جنبش و حرکت وا مي دارد و درانتظار رسيدن به نقطه مرگ،جلوه هايي از زيبايي و يا زشتي هاي خود را به آن ها نشان مي دهد و دردام خود گرفتار مي سازد.
وَ اَکثَرُ الناسِ آلاتٌ تُحَرِکُّها»
أصابعُ الدَّهرِ يَوماً ثمَّ تَنکَسِرُ
(خليل جبران،1994م، المجموعة الکاملة العربية،ص417)
روزگار در جاودان ماندن به مقابله با انسان برخواسته است و براي رسيدن به اين هدف، به شيوه هاي مختلف او را به نابودي دعوت مي کند و مرگ نيز با چشماني تيزبين و دستاني قوي و نيرومند در انتظار اوست تا او را به دام بيندازد. او چون شکم پرورده اي است که روح و جسم انساني،غذايي لذيذ و دلنشين و خون اشک وي، شرابي گوارا براي اوست و هرگز آن دستان قوي و نيرومند و چشمان تيزبين، او را از دستيابي به طعمه دل خواهش مأيوس نمي کنند.
اَمّا المَوتُ فَلا يَجوُعُ وَ لا يَعطشُ ، فهو يَلتَهمُ اَروَاحَنا وَ اجسادَنا «وَ يَشربُ دِماءَنا و دُموُعَنا و لکنّه لا يَشبَعٌو لا يرتوي» .
(خليل جبران،1994م،المجموعة الکاملة العربية،ٌ486)
راستي چه عاقبتي در انتظار انسان ها است؟آيا زمين که يکي از پديده هاي روزگار است و با مدارايي و عطوفت،انسان ها را در آغوش خود پرورش مي دهد، هميشه بر اين خصلت خود وفادار است؟آيا جسم انسان که بعد از مرگ،غذاي اوست،درجاودانگيش تأثيري ندارد ؟
«جَزَاها اللهُ مِن اُمٍّ(8)
اِذا ما اَنجَبَت تَئدُ
تُغَذّي الجسمَ بِالجسمِ
و تأکُلُ لَحمَ ما تَلِدُ
ألا يا اُمِّ کَم طَلَعا
عَليک الشَمسُ و َ القمرُ
و کم أسنَي وَ کم وَضَعا
عَلي أرجائِکِ القَدَرُ
أقامُوا اَمسِ وَانصَرَفُوا
فَلَيسَ لِفَلِّهم شَملُ
فَأينَ نفوُسُ مَن سَلَفوا
وَ أينَ يکونُ مَن يَتلُو
(عقاد، بي تا،ج1،ص181)

د . عدالت و انصاف مرگ
 

بدن انسان از مجموعه اعضاي مختلفي تشکيل شده که هر کدام از آن ها ارادي يا غير ارادي براي اداره بدن همکاري مي کنند. مجموعه آن ها انسان را در برابر خطرات محيط که او را تهديد مي کنند،محافظت مي نمايند. مهم ترين اين بخش،قوّه تفکّر است که ساير اعضا را به خدمت مي گيرد و از اين رهگذر، انسان را در برابر خطرات پايدار مي سازد .
همه اعضا را مي توان با تمرين و کسب مهارت مقاومتي دو چندان بخشيد تا جسم در برابر بيماري ها و حوادث توانمند شود اما رهاسازي خود از مرگ براي نوع بشرناممکن است . چون مرگ پديده اي است که آيين خاص خود را دارد. تمام خصوصيات مثبت انساني مثل قدرت بدني، شجاعت، تمکّن مالي ،قدرت نظامي و يا علم و دانش، توان مقابله با مرگ را ندارند. از اين رو بدون هر گونه تبعيض ، قدرتمنداني چون پادشاه حمير، و حکيماني چون لقمان، و ستمگراني چون فراعنه يا ذوالقرنين در برابر او به زانو در آمده اند. انسان در مواجه با مرگ بسيار ضعيف و منفعل است. قوه تعقّل و انديشه او که در همه حال به ياريش مي شتافت، در برابر مرگ تسليم مي شود و چشم روزگار همواره شاهد به زير خاک خفتن و فناي انسان هاست .
وَما اِن أرَي نفسي تَقيِها کَريهَتي
وَ ما انِ تَقي نَفسي کرائمُ ماليا
ألا، لا أري عَلي الحَوادِث باقيا
وَلا خالداً اِلّا الجِباَلَ الرواسِياَ
وَ اِلّا السّماء وَ البلادَ وَ رَبَّنا
وَ ايامَنا مَعدودةً وَ اللياليا
ألم تَرَ اَنَّ أهلکَ تُبعّاً
وَ أهلک لُقمانَ بنَ عادٍ و عاديا
وَ أهلک ذاالقَرنَينِ مِن قَبلِ ما تَرَي
وَ فِرعَونَ جَبَاراً طَغَي و النَّجاشيا»(9)
زهير ،1970م،صص167-166)
مرگ در عالم دنيا،عدالت گري است که با تبعيض و ملاحظه کاري سرسازگاري ندارد. وي از سر عدالت بر سر راه خلائق قرار مي گيرد. قدرتمند ،ستمکار، مظلوم، زشت زيبا، جاهل،عالم ، پير و جوان را به سوي خود را فرا مي خواندو با چيرگي بر تدبير و انديشه و قدرت و توان آن ها ،هر کدام را در آغوش خود جاي مي دهد.خط پايان زندگي،مرگ است و هر عمري از اين پايان برخوردار است. دنيا به قصيده اي مي ماند که عمر انسان ها در آن،چون ابيات و مرگ نقش قافيه را داراست .ازآن جهت که هر بيت داراي قافيه و بدان ختم مي شود،بدون شک هر عمري نيز داراي مرگ است که بدان پايان مي پذيرد.
«اَينَ المَها وَ عُيُونُها وَ فُتُونُها ؟
اَينَ الجَبابرُ وَ المُلوکُ العَاتية؟
زَالُوا مِنَ الدنيا کاَن لَمُ يُولَدُوا
سَحَقتُهُم کفُّ القَضاءي القاسِية
اِنَّالحَياهَ قَصيِدَهٌ اَعمارُنا
اَبياتُها وَ المَوتُ فيها قافية
مَتّع لَحاظَک فِي النُّجومِ وَ حُسنِها
فَلَسوفَ تَمضِي وَ الکواکبُ باقية»
(ابوماصي،2000م ،ص828)
أنتَ لِلارضِ اَوّلاً وَ اَخيراً
کُنتَ مَلکاً اَو کَنتَ عَبداً ذَليلا
لا خُلُودَ تَحتَ السَّماءِ لِحَيٍّ
فَلِماذا تُراوِدُ المُستَحيلا؟
(همان،ص605)
«لا حُدُود وَ لا مَقايِيسَ فَي المَوتِ
تَساوَي الجَميعُ فِي سَاحاتِه
حاصدّ حِقلَه الوجودُ وَ ماالأحياءُ
اِلّا کَشَوکِهِ وَ نَباتِه »
(همان،ص216)
مرگ،چشمه ساري است که تمام موجودات زنده روزي در کنار آن خود را سيراب مي کنند. گويا جاده زندگي بدان منتهي مي شود و گريزي از آن نيست. تمام موجودات زنده گام به گام به سوي آن پيش مي روند و ثروت ثروتمند و سپاه پادشاه و امير، و فکر و انديشه انديشمند و شجاعت دلير مردان و آزادگان را ياراي بازداشتن صاحبان خود، از حرکت به سوي آن چشمه سار و سيراب شدن از آن نيست .مرگ همزادي براي زندگي تمام انسان هاست و انسان با آن الفتي است که عاقبت،آن دو همديگر را ملاقات مي کنند و زندگي به وصال خود مي رسد .
حِياضُ المَناياَ لَيسَ عَنها مَزَحزَحٌ
فَمُنتَظِرٌ ظِمءاً کآخَرَ وارد
خَبالٌ وَ سُقمٌ مُضنيءٌ وَ مَنيَّةٌ
وَ ما غائِبٌ اِلا کآخر شاهدِ
فَلَو کانَ حيُّ نَاجياً لَوَجَدتَهُ
مِنَ المَوتِ فِي أحراسِهِ رَبَّ مارِدِ
أو الحًضرُ (10)لَم يَمنَع مِنَ الموتِ رَبَّه
وَ قَد کانِ ذا مالٍ طَريفٍ وَ تالد»(11)
(زهير، 1970م،صص232)
مرگ چه با آرامش وماهرانه ديدگان خود را به گام هاي زندگان دوخته است که در حرکتند. وي آن ها را براي استراحت و رفع خستگي در مسير سخت و بلند روزگار دعوت به استراحت مي کند و کيست که بتواند آن را انکار کند و در مسير زندگي از چشمان مر گ مخفي بماند و نداي دعوت آن را نشنود.
«کُلَّما اِلتَفَتَ المَوتُ اِلي الوَراءِ يَسقُطُ مِنّا الفٌ اِلي جانبي الطَّريقِ وَ مَن يَسقُط يَرقُد وَ لا يَستَيقِظ وَ مَن لا يَسقُطُ يسيرُ قَسَر ارادتِهِ عَالماً بِأنه سَيَسقُطُ وَ يَرقُدُ مَعَ الّذينَ رَقَدُوا، اَمّا المَوتُ فَيَظَلُّ سائرا مُحدِقاً اِلي الشَّفَقِ البَعيدِ.»(خليل جبران، 1994م. المجموعة الکاملة العربية،ص486).
آيا انسان،يقين ندارد که روز همزاد خود ، مرگ را ملاقات مي کند و به وصال مي رسد؟آيا انسان براي ملاقت وي دائم در حال حرکت به سوي او نيست ودرنگ را امري محال نمي داند؟
وَ هو تِربُ الاِنسَانِ مُنذُ استَوي
في الأرضِ حَيّاً مَشي عَلي خُطُواتِهِ
(ابوماضي ،2000م، ص217)
منبع:نشريه پايگاه نور ،شماره 14
/ن