مصادیق و مثال‌هایی از تعارض منافع درحوزه‌های مختلف
تعارض منافع در مواقعی به وجود می‌آید که فردی مجبور باشد بین منافع خودش و منافع سازمان یا گروهی که در آن عضو است، فقط یکی را انتخاب کند. به‌طور قطع این موقعیت در حوزه‌های مختلف اتفاق می‌افتد. به همین دلیل تصمیم گرفتیم در این مطلب شما را با مصادیق تعارض منافع آشنا کنیم.تعارض منافع در نظام حکمرانی کشور
کاهش تعارض منافع نیازمند شناخت دقیق از شرایط ایجاد آن است. در نظام حکمرانی کشور به دلایل مختلفی شرایط تعارض منافع برای افراد مختلف ایجاد می‌شود.یکی از مصادیق تعارض منافع مربوط به قوانینی است که برای محدودیت چند شغله کردن مدیران وجود ندارد و یک فرد می‌تواند به صورت همزمان شغل دولتی و خصوصی را با هم بپذیرد یا مدیران می‌توانند پیمانکاری دولتی اخذ کنند، امکان بروز تعارض منافع زیاد می‌شود.
همچنین لازم است محدودیت‌هایی در درآمد و دارایی مدیران در نظر گرفته شود. زیرا در غیر این صورت افراد بدون هیچ سطحی از محدودیت دارایی می‌توانند بالاترین سطح مدیریتی را در بدنه اجرایی کشور به عهده بگیرند.
باتوجه به اینکه تعارض منافع موجب ایجاد فساد در نظام حکمرانی کشور می‌شود، باید به نقش ناکارآمد بودن ساز وکارهای مبارزه با رشوه، عدم شفافیت دریافت هدایا ومنافع تامین خارجی هم اشاره کنیم.
در صورتی که برای پیشگیری از گرفتن رشوه توسط کارکنان سطوح مختلف بدنه اجرایی کشور تمهیداتی اندیشیده نشود، ممکن است کارکنان در موقعیت تعارض قرار بگیرند. از طرف دیگر وقتی شرایطی برای شفافیت دریافت هدیه وجود ندارد و هیچ محدودیتی هم برای کارکنان وضع نمی‌شود یا نهادهای حاکمیتی به دلیل مزایا سفر خارجی تمایل به خریدهای خارجی دارند، شرایط تعارض منافع ایجاد می‌شود.
تعارض منافع در مجلس شورای اسلامی
در مجلس شورای اسلامی نمایندگانی از شهرها و استان‌های مختلف مشغول فعالیت هستند که رای و نظر آن‌ها درمورد مسائل مختلف کشور تاثیر گذار است. بنابراین یکی از مصادیق تعارض منافع در مجلس شورای اسلامی برای نمایندگان وقتی اتفاق می‌افتد که مجبورند بین منافع شهر و استان خود و منافع کشور تصمیم‌گیری کنند و نظر بدهند.البته شرایط و ضوابط حاکم بر مجلس هم زمینه ایجاد تعارض را ایجاد می‌کند. به طور مثال یکی از دلایل بروز تعارض منافع در مجلس این است که رای نمایندگان مخفی است.
بنابراین مردم و رسانه‌ها از رای نمایندگان به طرح‌ها و لوایح مختلف خبردار نمی‌شوند، در نتیجه امکان پاسخ‌خواهی از نمایندگان مجلس وجود ندارد و همین امر ممکن است باعث متمایل شدن آن‌ها به رای به منافع شخصی یا منافع حزبی شود.
برخی از افراد عقیده دارند اگر رای نمایندگان در اختیار مردم قرار می‌گرفت و شفاف بود، نمایندگان در مقابل رای‌ها مسئولیت‌پذیر و پاسخگو بودند.
یکی دیگر از مصادیق تعارض منافع نمایندگان زمانی اتفاق می‌افتد که امکان تعارض منافع آن‌ها با وزرا مطرح می‌شود. ممکن است در مواقعی رای یک نماینده به وزیر و عدم مطالبه گری نماینده در دوران وزارت به سود وزیر باشد، در نتیجه بتوانند در آینده از آن وزیر امتیاز بگیرد یا منصبی به او اهدا شود.
تعارض منافع در قوه مجریه
شرایط تعارض در تصمیم‌گیری در قوه مجریه هم حاکم است. یک مثال تعارض منافع مربوط به شرکت نفت است. مدیران ارشد و وزرایی که عضو شرکت پتروشیمی هستند و برای نرخ خوارک پتروشیمی‌ها در بورس تصمیم‌گیری می‌کنند در معرض تعارض منافع هستند.همچین عضویت نماینده‌های مجلس در هئیت مدیره صنایع مختلف زمینه‌ای برای تعارض منافع آن‌ها را فراهم می‌کند.
در شرکت نفت هم مانند نهادها و سازمان‌های دیگر تمایل به خرید تجهیزات کالاهای خارجی از مصادیق تعارض منافع است. مدیران شرکت‌های نفت ممکن است به دلایل مختلفی تمایل به خرید کالاهای گران قیمت و خارجی داشته باشد.
به طور مثال همان مدیر یا نزدیکان او صاحب یک شرکت وارداتی باشد و از خرید و واردات کالاهای سفارشی سود کلانی ببرد. حتی ممکن است قیمت‌ها بیشتر از قیمت بازار آزاد به شرکت نفت اعلام شود.
حتی ممکن است مدیری که کالا و تجهیزات خارجی سفارش می‌دهد، ذینفع خرید آن کالا نباشد، اما بدین وسیله می‌تواند برای سفر خارجی ماموریت بگیرد و از جذابیت‌های آن استفاده کند.
یکی از دلایل تعارض منافع در شرکت نفت این است که بین وزارت نفت و شرکت نفت در تنظیم‌گری مشکلاتی ایجاد می‌شود که زمینه ایجاد تعارض را فراهم می‌کند. زیرا درآمد وزارت نفت از شرکت ملی نفت تامین می‌شود و احتمال رفت و برگشت بین وزارتخانه و شرکت نفت زیاد است.
تعارض منافع در وزارت بهداشت
مصادیق تعارض منافع در نظام سلامت هم مشاهده می‌شود. به طور مثال یکی از معضلات اصلی که موجب تعارض منافع می‌شود، این است که نظام درمان به جای سلامت محور بودن، بیمار محور است. یعنی سود پزشک و نظام سلامت از بیماری افراد مختلف تامین می‌شود، در نتیجه در تمام نظام سلامت به جای درمان‌های سریع و ارزان از درمان‌های طولانی و گران‌قیمت استفاده می‌شود.در حالی که شرایط درست باید به گونه‌ای باشد که منفعت نظام سلامت از سلامتی جامعه تامین شود. در چنین شرایطی پزشک و کادر درمان در موقعیت‌های مختلف تعارض منافع قرار می‌گیرند.
به طور مثال وقتی بین پزشک، آزمایشگاه یا داروخانه منفعت پنهانی حاکم است، پزشک نتیجه آزمایش را فقط از یک آزمایشگاه خاص قبول می‌کند یا دارویی تجویز می‌کند که فقط در یک داروخانه خاص موجود باشد. بنابراین تجویز دارو یا درخواست آزمایش می‌تواند با منافع پزشک در ارتباط باشد.
نمونه‌های دیگری از تعارض منافع هم در نظام سلامت مشاهده می‌شود، به طور مثال وقتی پزشکان در بیمارستان‌های خصوصی سهامدار هستند، سود آن‌ها در وجود بیماری و طول کشیدن پروسه درمان است.
این ویژگی در خرید تجهیزات پزشکی هم مشاهده می‌شود. تجهیزات پزشکی داخلی با کیفیت مطلوب در داخل کشور تولید می‌شود، اما با توجه به اینکه صاحبان مراکز درمانی و پزشکان کار واردات تجهیزات پزشکی را انجام می‌دهند، تصمیم گیری برای خرید تجهیزات مورد نیاز نیاز وزارت بهداشت از مصادیق تعارض منافع است.
تعارض منافع در وزارت صنعت، معدن، تجارت
در حوزه وزارت صنعت، معدن و تجارت هم با مصادیق تعارض منافع روبرو هستیم. به طور نمونه منفعت مالی مدیری که در یک یا چند شرکت خصوصی سهامدار است برای تصمیم‌گیری درباره قوانین و ضوابط واردات زمینه‌ای برای تعارض منافع است.شرایط تشکیل شورای عالی معادن زمینه ایجاد تعارض در تصمیم‌گیری را فراهم می‌کند. زیرا در شورای عالی معادن لازم است سه نفر از اعضا از بخش خصوصی باشند، در نتیجه ممکن است برای تصمیم‌گیری دچار تعارض شوند و بین منافع ملی و شخصی مجبور به انتخاب شوند.
البته با توجه به ضعیف بودن ساز و کار مشورتی در کشور احتمال اینکه منافع به سمت گروه خاصی متمایل شود، زیاد است.
تعارض منافع در قوه قضائیه
قوه قضائیه یکی ازحوزه‌های مهم و کلیدی است که در آن زمینه تعارض منافع وجود دارد. مثال‌های متعددی از شرایطی که موجب تعارض منافع در قوه قضائیه می‌شود را می‌توانیم بیان کنیم. یکی از مصادیق تعارض منافع وقتی است که قاضی بعد از بازنشستگی بدون آزمون وکالت، موفق به دریافت پروانه وکالت شود.این شرایط زمینه‌ای برای راحت کردن تبانی یا استفاده از رانت اطلاعاتی را بین قاضی و دستگاه اجرایی قبلی فراهم می‌کند. در نتیجه زمینه ایجاد فساد فراهم می‌شود و قاضی در موقعیت‌های مختلف بین منفعت شخصی و جمعی مجبور به تصمیم‌گیری است.
مورد مشابه دیگری از مصادیق تعارض منافع هم در قوه قضائیه مربوط به تعیین حق الزحمه کارشناسان است.
در مواردی که کارشناسان دادگستری برای ارزیابی قیمت املاک یا مواردی که مورد مناقشه است باید نظر دهند، لازم است درصدی از مبلغ ارزیابی را به عنوان حق الزحمه دریافت کنند. بنابراین ممکن است کارشناس در معرض تعارض منافع برای دریافت حق الزحمه بیشتر و ارزش‌گذاری واقعی ملک قرار بگیرد.
تعارض منافع در وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی
برای آشنایی بهتر با مصادیق تعارض منافع در وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی می‌توانیم به تغییر کاربری زمین‌ها اشاره کنیم. ممکن است افراد سودجو با زمین‌خواری غیر مجاز خلاف قانون و منفعت عموم مردم عمل کنند.صندوق‌های بازنشستگی هم در ذیل این وزارتخانه زمینه‌هایی از تعارض منافع را دارند. به طور مثال ممکن است واگذاری برخی از شرکت‌ها و هلدینگ‌های بزرگ اعضای هیئت مدیره منافعی داشته باشند یا اینکه تنظیم کننده‌های گزارشات آماری در مورد نتایج پژوهش منفعتی داشته باشد.
تعارض منافع در وزارت ارتباطات
برای آشنایی بهتر با مصادیق تعارض منافع در وزارت ارتباطات باید به اقتصاد ناهنجاری اشاره کنیم. نمونه‌ای از اقتصاد ناهنجاری مربوط به سود اپراتورها از پیامک‌های تبلیغاتی است. همچنین ممکن است اپراتور از ورود موبایل قاچاق به داخل کشور سود کند، در نتیجه برای مقابله با قاچاق تلفن همراه تلاشی نکند و به فکر سودآوری باشد.تعارض منافع در آموزش و پرورش
در حوزه آموزش و پرورش هم با مصادیق تعارض منافع روبرو می‌شویم. یک مثال بارز تعارض منافع مربوط به زمانی است که معلمان در سطوح عالی وزارتخانه فعالیت دارند.در این شرایط وزارتخانه به سمت تقویت و حمایت از تاسیس مدارس خصوصی می‌رود. در شرایط دیگری معلم می‌تواند درس را در کلاس به طور کامل تدریس نکند تا دانش آموز مجبور باشد به کلاس خصوصی همین معلم مراجعه کند. شرایط معلم در آموزش و پرورش از مصادیق تعارض منافع است.
تعارض منافع در رسانه‌ها
در رسانه‌ها هم مانند حوزه‌های دیگر شاهد تعارض منافع هستیم. زیرا جهت‌گیری رسانه‌ها تحت تاثیر مسائل مختلفی قرار دارد و همین امر باعث می‌شود مدیران در موقعیت‌هایی قرار بگیرند که مجبور باشند از اخلاق کاری صرف نظر کنند؛ به طور مثال به نفع افرادی که مسئولیت تامین مالی آن‌ها را به عهده دارند یا مطابق میل مشتریان رفتار کنند.همچنین در مواقعی که فردی چند پست داشته باشد و همزمان مدیر روابط عمومی دستگاه دولتی با مجری و برنامه ساز باشد، برای تصمیم‌گیری دچار تعارض می‌شود.
تعارض منافع در نیروهای مسلح
نیروهای مسلح از ارگان‌های مهم دولتی است که مدیران و کارکنان آن ممکن است در معرض تعارض منافع باشند.یکی از مصادیق تعارض منافع در نیروهای مسلح مربوط به منافع مالی و غیر مالی خدمت سربازی است. با توجه به منافع خدمت سربازی برای نیروهای مسلح رسیدن به ساز و کار شایسته در این زمینه ممکن است موجب تعارض منافع شود.
همانطور که در نیروهای مسلح زمینه تعارض منافع وجود دارد، در پلیس راهنمایی و رانندگی هم این امکان وجود دارد. جرایم راهنمایی و رانندگی یکی از منابع درآمدی دولتی است. اما کاهش تخلفات رانندگی این منبع درآمدی را مختل می‌کند. به همین دلیل اخذ درآمد از محل مبارزه با تخلفات و فساد است.
تعارض منافع در نهادها و موسسات غیر دولتی
بسیاری از افراد تصور می‌کنند تعارض منافع فقط در نهادها و سازمان‌های دولتی اتفاق می‌افتد، در حالی که در نهادها و موسسات غیر دولتی هم شاهد تعارض منافع هستیم. موارد زیر نمونه‌هایی از مصادیق تعارض منافع در نهادها و موسسات غیر دولتی است.- شهرداری
همچنین در مواردی که شهرداری با تصمیمات خاصی می‌تواند درآمد زایی کند، ممکن است زمینه ایجاد فساد یا در نظر نگرفتن منفعت مردم را فراهم کند. به طور مثال شهرداری‌ها در مقابل پذیرفتن زمین در حوزه شهری مطابق طرح جامع شهری می‌توانند 70 درصد از زمین را از مالک بگیرند. این تصمیم و اجرای آن باعث می‌شود زمینه‌ای برای تبدیل اراضی کشاورزی به شهری فراهم شود.
- کمیته امداد
- سازمان تامین اجتماعی
به جز بازرسان، هیئت‌های حل اختلاف که وظیفه قضاوت در زمینه اختلاف‌های کارفرما و تامین اجتماعی باید نظر بدهند هم در معرض تعارض منافع به دلیل پرداخت رشوه قرار دارند.
