طرح مسأله و ضروت بحث
یکی از سنت های علمای ربانی، دستورالعمل نگاری اخلاقی و عرفانی است. دستورالعمل ها، توصیه ها و اندرزها، راهکارهایی است در باب سیر و سلوک و طی طریقت از شریعت به حقیقت و سنتی است که از عصر خود پیامبر (صلّی الله علیه و آله) رواج داشته است. بخشی از سخنان پیامبر (صلّی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام)، جنبه دستورالعمل دارد و بیشتر دستورالعمل های عالمان دین اثر پذیرفته از آموزه های قرآن و سنت نبوی و علوی است.پندهای نبی گرامی (صلّی الله علیه و آله) و اندرزهای امام علی (علیه السلام) به امام حسن مجتبی (علیه السلام) و دستورالعمل های امام صادق (علیه السلام) و پیشوایان دیگر الهام بخش دستورالعمل نویسی در میان عارفان و عالمان بوده است. حاصل یک عمر سیر و سلوک عملی و کندوکاو معنوی است که به صورت های کوتاه، یا بلند در اختیار سالک گذاشته می شد.
در حقیقت، دستورالعمل های عالمان و عارفان، راهنمای رهیافته ها و روحیات و اخلاق فرزانگانی است که به درخواست شاگردان اختصاصی خود، آنها را می نگاشتند، تا اسباب ارتقای معنوی آنان فراهم شود و از کژی و اعوجاج رهایی یابند. وجه مشترک همه دستورالعمل های اخلاقی بیان این نکته است که دام هایی پیدا و ناپیدا، در فراروی سالک وجود دارد و سالک لازم است خار انکار از صحرای دل برکند و لوح خاطر از نقش غیر فرو شوید و پیوسته پاسبانی دل کند.
براساس داده های این دستورالعمل ها، رسیدن به مقام جان جهان، جز با دوری از پستی ها، تیرگی ها و حجاب های ماده و جلب صفات کمال از راه عمل، به دستور شرع انور امکان ندارد. پس از عمل به دستورهای الهی است که راه مستقیم انسانیّت روشن شده و باب های برکت و هدایت به روی سالک گشوده می شود و شناسایی حقیقی و وصال به حق، به حقیقت می پیوندد. میان ماده های مورد نظر این دستورالعمل های اخلاقی علمای عامل، هیچ ناسازگاری روشنی به چشم نمی خورد، گویا همه آنها از یک نفر و یک منبع سرچشمه گرفته اند.
در این نوشتار به برخی از توصیه های اخلاقی و عرفانی حضرت آیت الله حسن زاده آملى (رحمه الله) اشاره می شود.
نیت گناه
آن که نیت گناه کرده است، هر چند که به فعل آن دست نیافته است، ولى دل را از دست داده است و اگر به فعلش هم دست یافت، فقه براى آن حکمى دارد. سارق که به نیت سرقت از خانه اش بیرون شد و به هدف پلیدش نرسید، احکام سارق بر او جارى نیست، ولکن عذابى و نکالى شدیدتر از قطع ید بر جان خود وارد نموده است «وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکمْ أَوْ تُخْفُوهُ یحاسِبْکمْ بِهِ الله»1اگر آن چه را که در نفس شما است آشکار کنید و یا پنهان دارید، خداوند شما را بدان محاسبه مى کند. امام صادق علیه السلام فرمود: نگاه به گناه نکنید که کوچک است، ببینید گناه چه کسى را مى کنید.2
اهم مراقبات
یکى از اهم مراقبات، این است که انسان واردات و صادرات دهانش را مواظب باشد. آن لقمه نانى را که به دهان مى گذارد اگر از روى حساب نباشد، هرزه خوار مى شود. و انسان هرزه خوار، هرزه گو مى گردد. آن دهانى که وارداتش آلوده است، صادراتش هم آلوده است.انسانى که واردات گوشش یاوه و هرزه و گزاف است، صادراتش نیز آنچنان خواهد بود، قلم هرزه و نوشته هاى زهرآگین خواهد داشت.
چرا دفتر وجود و صحیفه نفست را به اینگونه اباطیل پر مى کنى. یکى از عهدهاى شیخ رئیس، در رساله عهدش این است که رمان و قصه هاى باطل نخواند. حرفها و افسانه هاى باطل، دهن و ذهن را کج و معوج مى کند، و نفس را از درست اندیشى و درست یابى منحرف مى کند.3
همنشینى با عالم ملکوت
همنشینى مؤثّر است. مصاحبت اثر دارد. نفس انسانى خوپذیر است. انسانى که با انسانى مدتى به سر برده است مى بینى چنان از یکدیگر خو گرفته اند که احوالات هر یک حکایت از دیگرى مى کند بلکه مطلقا همنشینى اثر دارد. مثلاً شاگرد بر اثر مصاحبت با استاد، از سیرت و خوى استاد حکایت مى کند و همچنین فرزند از پدر که «الوَلدُ سِرُّ ابیه.» به قول خواجه عبدالله انصارى: دود از آتش چنان نشان ندهد و خاک از باد که ظاهر از باطن و شاگرد از استاد.غرض، این که مصاحبت مطلقا مؤثر است حتّى در حیوانات، بلکه در جمادات، به قول شیخ اجل سعدى:
گلى خوشبوى در حمام روزى
رسید از دست محبوبى به دستم
بدو گفتم که مشکى یا عبیرى
که از بوى دلاویز تو مستم
بگفتا من گِلى ناچیز بودم
ولیکن مدتى با گُل نشستم
کمال همنشین در من اثر کرد
وگرنه من همان خاکم که هستم
حالا این معنا را بالا ببرید. در مصاحبت با ملکوت عالم، با حقیقت عالم، با خداى عالم در نظر بگیرید. اگر چنین توفیقى پیدا کردیم که توانستیم همواره و در همه حال عندالله حضور داشته باشیم، چه خواهیم شد؟! خوشا به حال کسانى که همواره مصاحبت با خدایشان دارند، جلیس و انیس آنان خدایشان است.
آن هایى که همنشینى با خداوند عالم دارند، کسانى هستند که اسماى جمالى و جلالى خداوندِ سبحان در ایشان رسوخ کرده است. جوادند، رحیمند، عطوفند، عالمند و همچنین داراى دیگر اسماء الله هستند.4
دهان روح و دهان تن
انسان دو دهان دارد: یکى گوش که دهانِ روح است و دیگر دهان که دهان تن او است. این دو دهان خیلى محترم اند. انسان باید خیلى مواظب آن ها باشد. یعنى باید صادرات و واردات این دهنها را خیلى مراقب باشد. آن هایى که هرزه خوراک مى شوند، هرزه کار مى گردند. کسانى که هرزه شنو مى شوند، هرزه گو مى گردند.وقتى واردات انسان هرزه شد، صادرات او هم هرزه و پلید و کثیف مى شود. یعنى قلم او هرزه و نوشته هایش زهرآگین خواهد داشت. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: عمل نبات است و هیچ نبات از آب بى نیاز نیست و آب ها گوناگون اند. هر آبى که پاک است، نبات آن هم پاک و میوه اش شیرین خواهد بود؛ و هر آبى که پلید است، نبات آن هم پلید و میوه اش تلخ است.5
خودِ عمل، حاکى است که از چه آبى روییده شده است.6
امروز و فردا نکنید
بدان که باید تخم و ریشه سعادت را در این نشأه، در مزرعه دلت بکارى و غرس کنى. این جا را دریاب، این جا جاى تجارت و کسب و کار است؛ وقت هم خیلى کم است. و ابد در پیش داریم. این جمله از امیرالمؤمنین علیه السلام است، فرمود: «وَ رِدُوهُمْ وُرُودَ الْهِیمِ الْعِطَاشِ»7؛ یعنى شتران تشنه را مى بینید که وقتى چشمشان به نهر آب افتاد چگونه مى کوشند و مى شتابند و از یکدیگر سبقت مى گیرند که خودشان را به نهر آب برسانند، شما هم با قرآن و عترت پیغمبر و جوامع روایى که گنج هاى رحمان اند این چنین باشید.بیایید به سوى این منبع آب حیات که قرآن و عترت است. وقت خیلى کم است. امروز و فردا نکنید. امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر پرده برداشته شود و شما آن سوى را ببینید، خواهید دید اکثر مردم به علت تسویف، به کیفر اعمال بد این جاى خودشان مبتلا شده اند.» تسویف یعنى سَوْفَ سَوْفَ کردن، یعنى امروز و فردا کردن، بهار و تابستان کردن، امسال و سال دیگر کردن.
وقت نیست، و باید به جدّ بکوشیم تا خودمان را درست بسازیم.8
بهترین راه غلبه بر نفس
طعام بسیار، قلب را مى میراند و باعث طغیان و لجام گسیختگى خواهد شد. گرسنگى از اجلّ خصال مؤمن است. یحیى بن معاذ چه نیکو گفته است: «اگر به همه ملائکه و هفت آسمان و صد و بیست و چهار هزار پیغمبر و هر کتاب و ولى و حکمتى و امامان توسل جویى که تو را با نفست مصالحه دهند و نفس را ترغیب نمایند که دنیا را ترک کند و در اطاعت خدا آید، نخواهد پذیرفت، ولى اگر گرسنگى را شفیع قرار دهى، خواستت را اجابت کرده در اطاعتت خواهد آمد»9اعمال انسان، بذرى است در مزرعه جان
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هر عملى، نباتى (گیاهى) است و نبات را از آب بى نیازى نیست، و آبها گوناگون اند. آن نباتى که آب وى پاکیزه است، غرس وى پاک و میوه اش شیرین مى شود و آن که آب وى بد، غرس وى بد و بارش تلخ گردد.»اعمال شما بذرهایى است که در مزرعه جانتان مى افشانید.10
ذکرى که موجب حیات عقل است
نزد اولیاء الله مجرب است که اکثار ذکر شریف «یا حىُّ یا قیومُ یا مَنْ لا اله الا انت» موجب حیات قلب است. وقتى با خدایت خلوت کن که بدن استراحت کرده باشد و از خستگى به در آمده باشد. و در حال امتلاء و اشتهاء نباشد. در آن حال با کمال حضور و مراقبت و ادب خداوند سبحان را بدان ذکر شریف مى خوانى. عدد ندارد. اختیار مدت با خود جنابعالى است مثلاً حدود بیست دقیقه یا بیشتر و بهتر اینکه کمتر از یک اربعین نباشد، بیشترش چه بهتر.11جمع بندی و نتیجه گیری
در این مطلب، پاره ای از دستورالعمل های اخلاقی و عرفانی حضرت آیت الله حسن زاده آملى (رحمه الله) بیان گردید تا چراغ راه پویندگان راه حقیقت با عمل به این نصایح، از کژی و اعوجاج رهایی یابند و اسباب ارتقای معنوی و رسیدن به مقام والای انسانی برای آنها فراهم شود.پی‌نوشت‌ها:
1. سوره بقره2: آیه 284.
2. آیت الله حسن زاده آملى: مجموعه مقالات، ص 28.
3. مجموعه مقالات، ص 37-.36
4. مجموعه مقالات، ص 122-121.
5. نهج البلاغه، خطبه 155.
6. مجموعه مقالات، ص 126-125.
7. نهج البلاغه، خطبه عمر بن العاص.
8. مجموعه مقالات، ص 176-175.
9. آیت الله حسن زاده آملى: ترجمه کتاب لقاء الله، ص 183.
10. آیت الله حسن زاده آملى: نامه ها برنامه ها، ص 127.
11. نامه ها برنامه ها، ص 226.
منبع:
بوى باران (گلچینى از توصیه هاى اخلاقى ـ عرفانى)، حسن قدوسى زاده، دفتر نشر معارف، چاپ دهم، تابستان 1390.
