ابن عربي بنيانگذار جهان بيني عرفاني (2)

6-آثارابن عربي
 

ابن عربي آثارزيادي دارد .به راستي مي توان ازايشان به عنوان يکي از پرکارترين و پرمايه ترين نويسندگان ماه نام برد .«ابوالعلاعنيفي »درمقدمه تعليقات خود بر فصوص الحکم ادعا مي کند که هيچ يک از نويسندگان جهان اسلام ،حتي پرکارترين و داناترين آنها مانند ابن سينا و غزالي ،در کثرت تاليفات با وي برابري نمي کنند .ايشان تصريح دارند که کثرت آثارابن عربي اين تصويررا در ذهن ايجاد مي کند که اين مرد بزرگ هر لحظه در حال تاليف و تحرير بوده است درحالي که ايشان اغلب عمر خود را صرف عبادت و مجاهدت و مراقبت و محاسبه ي نفس کرده است .(1)درذکردقيق آثار ابن عربي ديدگاههاي متفاوتي وجود دارد .در «اليواقيت و الجواهر »تعداد آنها 400و اندي گفته شده ،عبدالرحمن جامي در«نفحات الانس »متجاوزاز 500جلد ذکرکرده و درکتاب «محيي الدين ابن عربي »511کتاب و رساله به يقين و پاره اي به ظن قوي به ايشان نسبت داده شده است .(2)
مهمترين آثار ابن عربي عبارتند از :
1-فتوحات مکيه :اين کتاب مفصل ترين اثر ابن عربي است که در چهارجلد بزرگ تنظيم شده و نيزدر13جلد يا 13سفر به چاپ رسيده است .(3)
اين کتاب مشتمل بر560فصل است که در آن کتاب تمام علوم صوفيه آمده است .ابن عربي دراين کتاب دعاوي غريبي کرده و از روياهاي شگفت خود پرده برداشته است .
2-فصوص الحکم :اين کتاب مشتمل بر خلاصه مذهب ابن عربي ،بويژه متضمن بيان کامل و دقيق عقايد او دروحدت وجود بوده که پايه و اساس عرفان نظري است .اين کتابي است که پرازرمز و راز بسيار غموض و مشکل و محتاج به شرح و تفسير .براي اين کتاب شرح و تعليقات گرانقدري از سوي بزرگان عرفان و فلسفه نگاشته شده است .
3-ترجمان الاشواق :اين کتاب مجموعه اشعارعاشقانه اوست .گويند ابن عربي اين کتاب را که حاوي عاشقانه و تغزلات وي است درستايش «نظام »ملقب به «عين الشمس و النهار »دخترپارسا و با کمال و زيباي خوشرو سروده است که ايشان را شيفته خود ساخته بود .
4-الذخائر و الاعلائق :اين کتاب در واقع شرح «ترجمان الاشواق »است .ابن عربي پس از نوشتن ترجمان الاشواق متوجه شد که به خاطراين کتاب ،انتقادات و اتهامات سختي بر او وارد شده است .بنابراين به شرح صوفيانه و تاويل عارفانه آن پرداخت تا خواننده را متوجه سازد که منظور وي از عبارات آن کتاب معاني متداول ومعمولي نيست ،بلکه تنزلات روحاني است که در ماوراي معاني ،ظاهري پوشيده و نهفته دارد .از آثار مهم ديگر ابن عربي «محاضرات الابرار »،«التدبيرات الالهيه »،«مشکوه الابرار »،«روح القدس »و همچنين ديوان اشعار اوست که آن را «ديوان اکبر»مي خوانند .

7-فصوص الحکم
 

از ميان آثارياد شده کتاب «فصوص الحکم مهمترين و عميقترين اثر ابن عربي به شمار مي آيد .اين کتاب درباره عقايد و آراي صوفيه معاصر او و بعد از تاثير بسزايي داشت .درآن ،مذهب«وحدت وجود »به کاملترين و زيباترين وجه عرفاني تقرير و معاني و اصطلاحات آن تبيين و تفسير شده است .اغلب صوفيان بعد ازاو ،از معاني و معارف و الفاظ و اصطلاحات آن به نوعي بهره برده اند .دراين کتاب ،ارتباط حکمت ذوقي و قوه تفکربه نحو زيبا ترسيم شده و از لحاظ معاني و مندرجات و از ححيث اسلوب و روش طرح مباحث از ساير آثار شيخ ممتاز و برتر است .ابن عربي در آغاز فصوص الحکم ،درباره علت تاليف آن مي نويسد :«همانا در دهه آخر ماه محرم سال 627هجري قمري در شهر دمشق ،رسول گرامي اسلام (ص)را در روياهاي صادقي ديدم که کتابي در دست داشت .آن گاه براي من فرمود :اين کتاب فصوص الحکم است ،بگير و آن را براي مردم بگو تا ازآن بهره مند گردند.آن گاه گفتم ،ازجان و دل اطاعت مي کنم خدا و رسولش و صاحبان امر را و همان مي کنم که به آن فرمان داده شده ام .پس با خلوص نيت و رعايت امانت الهي ،تمام تلاش و کوششم را براي تحرير آن به کار بستم .اين کتاب به فرموده رسول خدا (ص)و به همان شکلي که معين کرده بودند ،بدون کم و کاست به رشته تحرير در آمد .»(4)
ابوالعلاعفيفي در مقدمه خود بر فصوص الحکم در منزلت اين اثر گرانمايه مي نويسد :«مبلاغه نيست اگر گفته شود که همانا کتاب فصوص الحکم بزرگترين اثر ابن عربي است .درمطالب آن کم و زيادي نيست و همه به قدرکفايت است و محتواي آن بسيار عميق و دقيق است و برجسته ترين اثر و کهن ترين کتاب منسجم درپايه ريزي عقايد صوفيه در عصر او و آيندگان مي باشد .»(5)

8-وجه تسميه فصوص الحکم
 

«فص »به معناي «نگين انگشتري »و همچنين «خلاصه شيي»است .اين دو معنا در عنوان فصوص الحکم تفسير شايسته اي به خود گرفته است .فصوص الحکم 27فص دارد.هرفص با استناد به آيات و اخبار و روايات ،شخصيت روحاني يکي از پيامبران را که نمونه انسان کامل هستند ،مورد بررسي قرار داده است .اين کتاب خلاصه اسرار و گنجينه راز و رمزي است که به ارواح طيبه پيامبران الهي نازل شده است (=معناي معادل خلاصه شيي)،به علاوه محل نزول اين اسرار و محل نفوش اين رموز ؛قلب و دل آن بزرگوار بوده است (معناي معادل نگين انگشتري ).ابن عربي در هر فص ،قصه پيامبر مربوط به فص را به استناد آيات و روايات ،در پرده رموز و اشارات بيان کرده و حکمت و معرفت مخصوص هر فص را که در واقع گوياي انسان کامل است با اجتهاد و استنباط خود از آيات و اخبار به تصوير کشيده است .
فصوص مختلف اين کتاب به 27پيامبر منتسب است .ابن عربي فص مربوط به هر پيامبر را با حکمت ويژه اي نامگذاري کرده و در مباحث مربوط به هر فص مطالب ارزنده و عميقي نگاشته است .عناوين هر فص منتسب به اين انبياست :آدم ،شيت ،نوح ،ادريس ،ابراهيم ،اسحاق ،اسماعيل ،يعقوب ،يوسف ،هود ،صالحج ،شعيب ،لوط ،عزيز ،عيسي ،سليمان ،داوود ،ايوب ،يحيي ،الياس ،لقمان ،هارون ،موسي ،خالد (عليهم السلام )و محمد (ص)خود ابن عربي فصوص الحکم را خلاصه کرده و نامش را «نقش الفصوص »گذاشته است .

9-مروجان و شارحين مذهب ابن عربي
 

از شاگردان با استعداد و دانشمند ابن عربي ،«صدرالدين قونوي »است که تحت تربيت شيخ پرورش يافته بود .قونوي نه فقط به شرح و توضيح آثاراستاد بويژه فصوص پرداخت و کتاب «فکوک»(6)را در اين باره تحرير کرد ،بلکه بايد او را به عنوان بزرگترين مروج عقايد ابن عربي و شارح قاعده «وحدت وجود »نام برد .قونوي علاوه بر «فکوک»آثار ارزشمند ديگري مانند «مفتاح الغيب »،«نصوص»،«نفحات الهيه»،«شرح الحديث »،«تفسير سوره حمد »،«تبصره المبتدي »و «المغاوضات »را در تبيين و تقرير آراي ابن عربي تاليف کرد و افکار بلند عارفانه او را توسعه بخشيد .
اغلب بزرگاني که بعد از قونوي به شرح آثار شيخ اکبر به ويژه فصوص الحکم و ترويج عقايد آن عربي پرداخته اند از محضر قونوي بهره فراوان برده اند .«موالدين جندي »،«فخرالدين عراقي »،«عفيف الدين تلمساني »و «سعيد الدين فرغاني »از جمله دست پروردگان صدرالدين قونوي و از ارکان عرفان اسلامي و از شارحان و مدرسان عقايد ابن عربي بوده اند .ازجمله بزرگان ديگري که با مطالعه آثارابن عربي از افکار او آگاه و به عقايد شيخ علاقمند شدند و در نشر و گسترش مذهب ابن عربي تلاش فراوان کرده اند .«عبدالرزاق کاشاني »،«داود قيصري »و «عبدالرحمن جامي »است .

پی نوشت ها :
 

1- للشيخ الاکبر محيي الدين ابن عربي ،فصوص الحکم ،و التعليقات عليه ابو العلا عقيقي ،ص 5 ،انتشارات الزهرا ،چاپ 1370.
2- رک : محسن جهانگيري ،محيي الدين ابن عربي ،ص 91 انتشارات دانشگاه تهران ،چاپ 1359.
3- رک: محيي الدين بن عربي ،الفتوحات المکيه ،تحقيق وتقديم عثمان يحيي ،تصدير و مراجعه ابراهيم مدکور،الهيئه المصريه العامه الکتاب ،چاپ 1405ه- 1985م -
4- فصوص الحکم ،التعليقات عليه ابو العلا عقيقي ،ص 5 .
5- صدرالدين قو نوي ،کتاب الفکوک با کليد اسرار فصوص الحکم ،مقدمه وترجمه وتصحيح محمد خواجوي ،انتشارات مولي ،چاپ 1371.
6- مويد الدين الجندي ،شرح فصوص الحکم ،تصحيح وتعليق سيد جلال آشتياني ،انتشارات بوستان کتاب ،چاپ 1381 .
 

منبع:نشريه پايگاه نور،شماره 11.
ادامه دارد...