برخی از محققان بر این عقیده هستند که نقش اژدها بعد از نزول قرآن در ذهن هنرمندان خاورمیانه بخصوص هنرمندان ایرانی نقش بسته است، آیاتی که به اژدهای حضرت موسی جهت ابطال سحر فرعون اشاره دارد، اما برخی از محققان بر این عقیده هستند که نقش اژدها از خاور دور و از چین اقتباس شد. هنرمندان مذهبی خاور دور از این نقش به وفور در مصنوعات هنری خود استفاده کرده‌اند. این نقش چه به صورت نقش برجسته و چه در فرش‌ها و ظروف چینی و ادوات جنگی کاربرد فراوان داشته است و در هر دوره‌ای نقش این حیوان تغییر کرده است. نقش اژدها در ممالک خاور دور سمبل آب و برکت بوده است و حال آنکه در شاهنامه جنبه اهریمنی و پلیدی به خود می‌گیرد و در افسانه ها به گونه ای سمبلیک خشکسالی و کمبود آب را تداعی می‌کند و همواره با کشتن اژدهایی که بر سر راه آب نشسته است برکت و آب باز می‌گردد. در نقوش تمثیلی پرده‌های مصیبت و نقوش به کار رفته در علامت‌ها از نقش این حیوان به عنوان سمبل عقوبت و سر انجام کار فرعون و یزیدیان زمانه و آتش جهنم است که «مارغاشیه» نام برده میشود و نیز نباید فراموش کنیم که در ایام عاشورا همواره هزاران چشم در هر کوی و برزن نظاره کننده این اشکال هستند و خواه ناخواه زمان و مکانی مناسب برای ایجاد رابطه روحی با مردم حاصل میشود.
آتشی که اژدها از دهان خود بیرون می فرستد نشان دهنده آتش سوزان جهنم است که دشمنان ظالم امام را شنکجه و جزا خواهد کرد. همچنین اژدها را می توان نمادی از جنیان دانست که در روز عظیم و تکرار نشدنی عاشورا در کربلا برای امداد به محضر امام شرفیاب شدند اما امام از قبول کمک آنها اجتناب کرد.
سمبلیک شیر
به کار بردن شکل و لباس شیر به صورت‌های مختلف از زمان‌های بسیار قدیم در ایران مخصوصاً در فارس معمول بوده است. نقش شیر را می‌توانیم بر روی سلاح‌های اولیه که قدمت آن به هزاره سوم پیش از میلاد باز می‌گردد مشاهده کنیم در این میان رایج‌ترین اشیاء تبرهای کلنگ گونه دو سر هستند که تیغه آنها اغلب از سر پنجه یک حیوان بیرون می‌زند و بیشتر شبیه به سر پنجه شیر است. شکل شیر در نقش بر جسته‌های تخت جمشید و بسیاری از ظروف و منسوجات زمان ساسانیان حک شده است، در اغلب این موارد، از شکل شیر برای نشان دادن شوکت و جلال سلطنت و قدرت و عظمت پادشاهان استفاده شده است، همچنین در برخی از مهرهای زمان اشکانیان و ساسانیان این نقش دیده شده است. ریشه‌های نقش شیر کاملاً قدیمی است و از آیین کهن ایرانیان و جزئی از آیین میترایی است. چه خورشید همان مهر و یا میترا و شیر هم چنان که خواهد آمد نگهبان میترا در مذهب میترایی است و مقامی بالا دارد.
شیرهای سنگی روی قبرها
نقش شیرعلاوه بر حجاری‌ها سلاح‌های اولیه سکه‌ها، مهره‌ها و بیرق‌ها به صورت مجسمه نیز به کار رفته‌است کارگذاشتن شیرهای سنگی روی قبرها نیز باید یکی از رسوم کهن و تاریخی باشد، چه در گذشته در بسیاری از نقاط ایران بخصوص نزد ایلات بختیاری و لر و مردم آذربایجان رواج داشته است.
شیر سمبل قدرت و نیرو
با توجّه به قدمت نقش این حیوان شیر می‌توان به این نتیجه رسید که هنرمندان نقش این حیوان را سمبل قدرت و نیرو دانسته‌اند البته این نکته را نباید فراموش کرد که گاه این سمبل رنگ و بوی اسطوره‌ای پیدا می‌کند به طور مثال نقش شیرهای بالدار را در تخت جمشید و گاه نمونه‌ای از نقش قدرت و دلیری را در مهره‌های کهن یا حجاری‌های معابر و قصرها می‌توان مشاهده کرد. به صورت سنتی شیر در نشان‌شناسی به معنی دلیری، نجیب‌زادگی، خانواده سلطنتی، قدرت، استقلال و با ارزش بودن است چون شیر به صورت سنتی به عنوان شاه دیوها دانسته شده.
شیر نمادی مذهبی
گاه به گونه‌ای سمبلیک نشان از شجاعت و دلیری دارد در آنجایی که این حیوان با هیبت و قدرت به آرامی در زیر پای امیرالمؤمنین(علیه السلام) آرمیده است. نقش شیر گاهی سمبل قدرت بوده است .شیر در اکثر نمادهای مذهبی نشان قدرت است و شجاعت؛ امیرالمومنین(علیه السلام)، اسدالله الغالب است
لباس شیر در تعزیه
به طور کلی نقش این حیوان هیچ‌گاه سمبل نیروهای شرور و اهریمنی(در اساطیر) نمی‌باشد. در پرده‌های مصیبت و نقاشی‌های مذهبی نقش این حیوان گاه پاسداری از جنازه های خون آلود را دارد و گاه نشانگر رشادت و دلیری و در عین حال تسلیم بودن سرداری همچون جناب حّر بن ریاحی نزد امام حسین(علیه السلام) است به همین جهت شکل این حیوان بر روی علامت‌ها نقش می‌بندد تا یاد آور احوال و سمبل چگونگی رفتار معصومین(علیهم السلام) خاندان امامت باشد. همچنین در این پرده‌ها و نقاشی‌های مذهبی مربوط به کربلا و یا در نقاشی‌های مربوط به حضرت علی(علیه السلام) نقش شیر را می‌بینیم که گاه به گونه‌ای سمبولیک نشان از شجاعت و دلیری دارد و اگر نقش این حیوان با هیبت و پرقدرت را می‌بینیم که به آرامی در زیر پای امیر‌مؤمنان علی(علیه السلام) آرامیده، جای تعجب نیست چرا که شاید یاد آور به چاه افتادن دانیال نبی در میان شیران گرسنه بوده باشد و از سوی دیگر یاد آور تشابه رشادت و جنگجویی حضرت علی(علیه السلام) به شیر است آن چنان که شیر خدا از القاب حضرت علی بن ابیطالب(علیه السلام) است. نقش شیر بر روی بیرق‌ها نیز از دیر باز معمول بوده چرا که نقش این حیوان همان طور که قبلاً گفته شد گاه سمبل قدرت بوده است(پروژه لیسانس ابراهیم خادم بیات صفحات ۲۱۶، ۲۱۱، ۲۰۹ ،۲۰۸ ،۲۰۳ ،۱۹۸، ۱۹۶).
ماجرای شیر در تعزیه
در این نمایش محدودیتی برای استفاده از لوازم و اسباب در میان نیست. مثلاً در زمان ناصرالدین شاه هنگام اجرای تعزیه آن زمان که سخن از وجود یک شیر به میان آمد، بی‌درنگ صورت زندهٔ این جانور را که در قفسی محبوس بود از باغ وحش آورده و در پیش چشم حاضران به تماشا می‌گذاشتند تا هیجان صحنه بیشتر شود.
اما ماجرای شیر از کجا وارد تعزیه شد؟ بعد از به شهادت رسانیدن امام حسین(علیه السلام) هنگامی که خواستند با اسب بر بدنش بتازند فضه به حضرت زینب(علیها السلام) می گوید :
بانوی من؛ زمانی که سفینه غلام حضرت محمد(صلی الله) در سفر دریا بود کشتی اش شکست و او به جزیره ای پناه می برد، ناگهان شیری را می بینید و به او می گوید من غلام رسول خدا هستم، شیر غرش کنان در جلوی او حرکت می کند و راه را برای وی نشان می دهد . حال آن شیر در ناحیه ای آرمیده ، اجازه میدهید شیر را برای جلوگیری از تاختن اسب بر پیکر برادرتان هوشیار کنم ؟
آنگاه فضه نزدیک شیر میشود و واقعه را نقل می کند، نقل شده است شیر پس از شنیدن ماجرا هر دو دست خود را روی پیکر امام حسین(علیه السلام) قرار داده تا دشمن نزدیک پیکر او نشود . سپس ابن سعد ملعون با دیدن شیر به سپاه خود می گوید این فتنه جدیدی است و به سپاه دستور عقب نشینی می‌دهد. داستان حضور شیر در کربلا در کتاب کافی اثر شیعه شناس معروف ثقه الاسلام کلینی به زبان عربی نوشته شده . در کتاب معجم رجال حضرت آیت الله خوئی نیز این حدیث آمده.
مقام شیر فضه
مقام شیر فضه، زیارتگاهی واقع در کربلا بوده و به فضه کنیز حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) منسوب است. بر اساس داستانی، فضه در این مکان از یک شیری می‌خواهد که جلوی اسب‌تاختن بر روی جسد مبارک امام حسین(علیه‌السلام) را بگیرد. این مقام در سال 1381 شمسی بازسازی گردید. این مقام در محله «باب النجف از محلات شهر مقدس کربلا، در کوچه‌ای به نام شیر فضه واقع است. درباره این مقام، داستانی وجود دارد که پس از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) در روز عاشورا، فضّه، کنیز حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسّلام) به این محل آمد و از شیری درخواست کرد تا به صحنه واقعه بیاید و جلوی تاختن اسب‌ها بر جسد امام حسین (علیه‌السلام) را بگیرد.(آل طعمه، سلمان هادی، تراث کربلاء، ص۱۶۸.)
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
