خط در زمان سلجوقیان

خط در زمان سلجوقیان
در زمان سلجوقیان با حمایت این حکومت از خطاطی و نسخه نویسی با خط کوفی و نسخ، کتابت رونق گرفت. و خطاطان معروفی چون نجم الدین ابوبکر محمد راوندی به شاگرد پروری و رواج خط کوفی مخصوص در کتابت و نسخه برداری این دوره، پرداختند.

نجم الدین ابوبکر محمد راوندی
خوشنویس مشهور این عهد نجم الدین ابوبکر محمد راوندی، از خاندانی خوشنویس بود و دو دایی وی، تاج الدین احمد و زین الدین محمود راوندی، از خطاطان سرشناس بودند؛ چنانکه بسیاری از امیران و صاحب منصبان و فاضلان عراق و خراسان، فرزندان خود را برای تعلیم خط نزد ایشان می‌فرستادند.

خوشنویسی کاشانی در زمان سلجوقیان
و چون نجم الدین ابوبکر محمد راوندی و خاندانش اهل کاشان بودند، هر خط خوشی را به خطاطان این شهر یا شاگردان ایشان نسبت می‌دادند.

نجم الدین به گفته خودش در نوشتن هفتاد گونه خط مهارت داشت.

در ۵۷۷ طغرل سلجوقی فراگیری خط را نزد زین الدین محمود آغاز کرد و پس از آن کتابت مصحفی سی پاره را به او سپرد.

همین خوشنویس در ۵۸۰ مجموعه ای از اشعار را برای طغرل کتابت کرد و جمال اصفهانی نگاره‌هایی بدان افزود. 

نجم الدین راوندی فصلی از کتابش، راحةالصدور و آیةالسرور، را به تعلیم قواعد اقلام مستدیر اختصاص داده و تناسبات حروف را در چهار خط محقّق، ثلث، نَسْخ و رقاع براساس نقطه و دایره معیار تشریح کرده است.

در زمان راوندی خطوط مختلف هنوز به صورت اقلام ستّه (قلم های ششگانه) ترتیب نیافته بودند.

در حدود همین زمان محمدبن عبدالخالق میهنی رساله ای در تعلیم آداب دبیری نوشت و در نخستین صفحات آن از ابزارها و آلات کتابت و تناسب حروف سخن گفت.

خطوط عربی دارای رنگ و بوی ایرانی
اقلام مورد استفاده تا سده ششم همان خطوط عربی، اما تا حدی متفاوت از آن‌ها و دارای رنگ و بوی ایرانی بود.

رواج اقلامی چون پیرآموز و اصفهانی در کتابت مصاحف حاکی از آن است که ایرانیان عناصری از خطوط باستانی خود را با اقلام مکی و مدنی درآمیخته و بدانها ویژگی ایرانی بخشیده بودند.

ابداع خط کوفی ایرانی
براساس برخی شواهد، نظیر صفحه‌هایی از کتاب صفات الشیعة (سطور پیشین)، ظاهرآ ایرانیان مبدع نوعی خط کوفی ایرانی بوده‌اند که گردشها و پیوستگی های حروف آن بی شباهت به خطوط پهلوی و اوستایی نبوده است.

همچنین خط رایج ایرانیان برای امور جاری نوعی نَسخ بوده که با نَسخ قدیم عربی و نَسخ جدید تفاوت داشته و احتمالا از خط پیرآموز استخراج شده است. همین نسخ ایرانی بعدها اساس شکل گیری اقلام اصیل ایرانی، تعلیق و نستعلیق، قرار گرفته است. 

اقلام ایرانی در عهد سلجوقی به بعد
از سده های پنجم و ششم و اوایل هفتم، نسخه‌هایی متعدد در دست است که رواج اقلام خاص ایرانی را در بین ایرانیان نشان می‌دهد.

محققان در نامگذاری این اقلام اختلاف نظر دارند و آن‌ها را پیرآموز، کوفی ایرانی، نسخ ایرانی، و تعلیق اولیه خوانده اند. الابنیة عن حقایق الادویة به خط اسدی طوسی (با تاریخ ۴۴۷)، ترجمان البلاغة به خط ابوالهیجا دیلم سپار (با تاریخ ۵۰۷)، سرالمکتوم (با تاریخ ۶۱۰)، و جامع العلوم (با تاریخ ۶۱۱) نمونه‌هایی از این نسخه‌ها به شمار می‌روند. 

همچنین در تزیین ظرفی لعابی اواخر سده ششم، از خطی شبیه تعلیق استفاده شده است. 

منبع:
۵۱، ۵۷، ج۱، ص۴۰ـ۴۴، محمدبن علی راوندی، کتاب راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل سلجوق، چاپ محمد اقبال، تهران ۱۳۳۳ش.
 محمدبن علی راوندی، کتاب راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آل سلجوق، ج۱، ص ۴۳۷ـ۴۴۷، چاپ محمد اقبال، تهران ۱۳۳۳ش..
محمدبن عبدالخالق میهنی، دستور دبیری: متنی از قرن ششم هجری، ج۱، ص۲ـ۴، چاپ علی رضوی بهابادی، یزد ۱۳۷۵ش.
حبیب اللّه فضائلی، اطلس خط، ج۱، ص۳۹۷ـ۳۹۸، اصفهان ۱۳۵۰ش.
حبیب اللّه فضائلی، اطلس خط، ج۱، ص۳۹۸ـ۴۰۱، اصفهان ۱۳۵۰ش.
ص، ۱۴، احمدبن حسین منشی قمی، گلستان هنر، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۶ش.

© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.