وضعیت آسمان در آستانه قیامت

مقدمه:

آیاتی که اشاره به وضع آسمان در روز قیامت دارند، تصویری از تحولات بزرگ و واقعیت‌های معنوی و غیبی که در آن روز رخ می‌دهد، ارائه می‌دهند.با استفاده از مفاهیمی همچون شکافته شدن آسمان، پیچیده شدن طومار، سستی و پراکندگی , حرکت آسمان و فلز مذاب، به شکل دود درآمدن و درهم پیچیده شدن آسمان، اهمیت و قدرت الهی در ایجاد تحولات نهایی در جهان و تغییرات عظیمی که در روز قیامت اتفاق می‌افتد، را برجسته می‌کنند.

در بعضی روایات اشاره شده که هفت کره آسمانی به طور پشت سر هم و لایه‌لایه سازماندهی شده‌اند، به طوری که هر کره آسمانی بالای خود یک زمینی دیگری برای آسمان بعدی قرار دارد.

این تصویر نشان از پیچیدگی و تداخل بین دنیاهای مختلف و ابعاد متعدد خلقت است که در فواصل نهایی از هم جدا شده‌اند. این تصویر نشان از عظمت و تنوع خلقت الهی در آفاق و آسمان‌ها دارد و این نشانه از قدرت و حکمت الهی در خلقت است.

در این مطلب چگونگی، وضعیت و شرایط آسمان در قیامت و آستانه قیامت را با توجه به آیات قرآن و روایات بیان می کنیم؟

شرایط و وضعیت آسمان در آستانه قیامت

1- تفاوت بنیادین آسمان دنیا و آسمان قیامت

آیه مورد نظر: "یَوْمَ تُبَدَّلُ الأَرْضُ غَیْرَ الأَرْضِ وَ السَّمَاوَاتُ وَبَرَزُواْ للّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّار" (1)" روزی که زمین به زمین دیگری و آسمان‌ها [به غیر این آسمان‌ها] تبدیل شود، و [همه] در پیشگاه خدای یگانه قهّار حاضر شوند."

این آیه به یکی از مهم‌ترین تحولات کیهانی در روز قیامت اشاره دارد که عبارت است از تغییر اساسی زمین و آسمان. برای درک بهتر این تفاوت، باید به ابعاد مختلف این دو عالم بپردازیم:

آسمان دنیا
مادی و محدود: آسمان دنیا، آسمانی است که ما با چشم سر می‌بینیم و از اجرام آسمانی مانند خورشید، ماه، ستارگان و سیارات تشکیل شده است. این آسمان دارای محدودیت‌های زمانی و مکانی است و قوانین فیزیکی بر آن حاکم است.

ظاهر و باطن: آسمان دنیا، عمدتاً به جنبه ظاهری و مادی عالم اشاره دارد و به باطن و حقیقت هستی ارتباطی ندارد.

نظام علّی و معلولی: در آسمان دنیا، همه چیز بر اساس نظام علّی و معلولی حرکت می‌کند و پدیده‌ها دارای علل مشخصی هستند.

آسمان قیامت
معنوی و نامحدود: آسمان قیامت، آسمانی است که پس از وقوع قیامت و تغییر اساسی عالم، به وجود می‌آید. این آسمان، آسمانی معنوی و نامحدود است و از هرگونه محدودیت زمانی و مکانی آزاد است.

باطن و حقیقت: آسمان قیامت، به باطن و حقیقت عالم اشاره دارد و جلوه‌ای از عالم غیب و ملکوت است.
نظام جدید: در آسمان قیامت، نظام حاکم بر عالم، نظامی کاملاً متفاوت با نظام دنیوی است و قوانین جدیدی بر آن حاکم خواهد بود.

آسمان‌های متعدد: در قرآن به آسمان‌های متعدد اشاره شده است که هر یک دارای ویژگی‌ها و عملکرد خاصی هستند. آسمان قیامت، بالاترین و کامل‌ترین آسمان است که تمام کمالات در آن جمع شده است.

تفاوت‌های بنیادی آسمان دنیا و آسمان قیامت

ماهیت: آسمان دنیا مادی و محدود است، در حالی که آسمان قیامت معنوی و نامحدود است.
کارکرد: آسمان دنیا، محل زندگی انسان‌ها و سایر موجودات زنده است و نظام طبیعی عالم در آن جریان دارد. آسمان قیامت، محل پاداش و عقاب انسان‌ها است و نظام جدیدی بر آن حاکم است.

زمان و مکان: در آسمان دنیا، زمان و مکان دارای محدودیت هستند، اما در آسمان قیامت، زمان و مکان به معنای دنیوی وجود ندارد.

درک و شناخت: آسمان دنیا با حواس ظاهری قابل درک است، اما آسمان قیامت با حواس باطنی و ایمان قابل درک است.

پس تغییر آسمان در روز قیامت، نشان‌دهنده تحولی عظیم در عالم است که در آن، تمام ابعاد هستی دگرگون می‌شود. آسمان قیامت، نماد عالمی جدید و کامل است که در آن، عدالت الهی به طور کامل اجرا می‌شود و انسان‌ها بر اساس اعمال خود پاداش یا عقاب می‌بینند.

روایت
لرّسول (صلی الله علیه و آله)- إِنَّ الْیَهُودِیَّ سَأَلَ النَّبِیَّ (صلی الله علیه و آله) عَنْ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ أَیْنَ النَّاسُ یَوْمَئِذٍ قَالَ فِی الظُّلْمَهْ دُونَ الْمَحْشَرِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)- یهودی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) درباره‌ی اینکه خدای متعال در قرآن می‎فرماید: یوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ سؤال کرد که مردم در آن‌ زمان کجا هستند؟ حضرت (صلی الله علیه و آله) پاسخ داد: «مردم در آن زمان در تاریکی‌اند و هنوز وارد محشر نشده‌اند».(2)

الرّسول (صلی الله علیه و آله)- یُحْشَرُ النَّاسُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عَلَی أَرْضٍ بَیْضَاءَ عَفْرَاءَ کَقُرْصَهًِْ النَّقِیِّ لَیْسَ فِیهَا مَعْلَمٌ لِأَحَد.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)- مردم روز قیامت روی زمینی سفید رنگ گندمگون چون قرص نان سفید، محشور می‌شوند و هیچ‌کس نشانه‌ای روی آن زمین ندارد.(3)

2- تشبیه آسمان به طومار در روز قیامت

آسمان، همچون طوماری در قبضه قدرت خدا در روز قیامت :وَالْأَرْضُ جَمِیعًا قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ. (4) در حالی که تمام زمین در روز قیامت در قبضه قدرت او است و آسمانها پیچیده در دست او...

تحولی عظیم و قدرتی مطلق
تشبیه آسمان به طومار در روز قیامت یکی از زیباترین و عمیق‌ترین تصویرهایی است که قرآن برای توصیف عظمت و قدرت خداوند و تحولات شگفت‌انگیز روز قیامت به کار می‌برد.

این تشبیه، علاوه بر زیبایی ادبی، حاوی مفاهیم عمیقی درباره ماهیت آسمان در روز قیامت و قدرت بی‌کران خداوند است.

معنای تشبیه:
وقتی قرآن از آسمان به عنوان طوماری یاد می‌کند، به چند نکته مهم اشاره دارد:
تغییر شکل: آسمان که معمولاً برای ما پهناور و گسترده به نظر می‌رسد، در روز قیامت به شکل یک طومار درآمده و جمع می‌شود. این تغییر شکل نشان‌دهنده تحولی عظیم و بنیادین در ساختار عالم است.

بازگشت به حالت اولیه: طومار، نمادی از چیزی است که در ابتدا باز شده و سپس جمع می‌شود. این تشبیه به این معناست که آسمان در روز قیامت به حالت اولیه خود باز می‌گردد، یعنی به همان حالتی که قبل از آفرینش بوده است.

اهمیت این تشبیه:
تغییرپذیری عالم: این تشبیه به ما نشان می‌دهد که عالم هستی دائماً در حال تغییر و تحول است و هیچ چیزی پایدار نیست.
کوچکی انسان در برابر خداوند: با مقایسه عظمت آسمان و قدرت خداوند در جمع کردن آن، به کوچکی و ناچیزی خود در برابر او پی می‌بریم.
آمادگی برای قیامت: این تشبیه، ما را به یاد روز قیامت و تغییرات عظیمی که در آن روز رخ خواهد داد، می‌اندازد و ما را به آماده شدن برای آن روز فرا می‌خواند.

در نتیجه، تشبیه آسمان به طومار در روز قیامت، یکی از زیباترین و عمیق‌ترین تصویرهایی است که قرآن برای توصیف عظمت و قدرت خداوند و تحولات شگفت‌انگیز روز قیامت به کار می‌برد. این تشبیه، علاوه بر زیبایی ادبی، حاوی مفاهیم عمیقی درباره ماهیت آسمان در روز قیامت و قدرت بی‌کران خداوند است و می‌تواند در تقویت ایمان و تقوای ما بسیار موثر باشد.

روایت:
امام صادق علیه السلام فرمود: مراد از «یمین» دست قدرت خداست. (5) فرمان‌هاى خداوند دو نوع است:

1. دستور مولوى که خداوند به عنوان مولا صادر مى‌کند و عقل را به اسرار آن راهى نیست، نظیر فرمان طواف در مکّه. «وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ» (6)

2. دستور ارشادى، که عقل نیز راز و رمز آن را درک مى‌کند و حکم خداوند، ارشاد به حکم عقل است، نظیر جمله‌ «کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ» زیرا تشکّر در برابر ولى نعمت را عقل حکم مى‌کند.

3- در هم پیچیده شدن طومار آسمان، در قیامت:

یَوْمَ نَطْوِی السَّمَاءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ ۚ...؛در آن روز که آسمان را همچون طومار درهم می‌پیچیم.

تشابه پیدایش قیامت با آفرینش ابتدائى جهان، بارها مورد اشاره قرآن قرار گرفته است، یکجا مى‌فرماید: «کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ» (7) همان گونه که در آغاز شما را آفرید، باز شما برمى‌گردید.

در آیه‌اى دیگر مى‌خوانیم: هُوَ الَّذِی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ‌ (8) او کسى است که آفرینش را آغاز کرده و سپس آن را تکرار مى‌کند، در حالى که آن بر او آسان‌تر است.

مراد از آسمان در این آیه، تمام آسمان‌هاست، زیرا در جاى دیگرى فرموده است: وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ‌ .. (9)

روایت
حضرت على علیه السلام فرمودند: انسان در قیامت عریان محشور مى‌شود، سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمودند: کَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ‌ ... (10)

سوالات مهم
1- چرا آسمان به شکل طومار در می‌آید؟ این سوال پاسخی قطعی ندارد و به عالم غیب برمی‌گردد. اما می‌توان گفت که این تشبیه، نمادی از تغییر کامل و بنیادین عالم هستی است.

2- آیا آسمان به معنای واقعی کلمه پیچیده می‌شود؟ این سوال نیز پاسخی قطعی ندارد. ممکن است این تشبیه، توصیفی نمادین از یک واقعه بسیار عظیم باشد که ما با ذهن محدود خود قادر به درک کامل آن نیستیم.

3- چه اتفاقی برای انسان‌ها در این هنگام می‌افتد؟ در روز قیامت، همه انسان‌ها زنده می‌شوند و اعمالشان مورد حسابرسی قرار می‌گیرد.

4- شکافته شدن آسمان در آستانه قیامت

تشبیه شکافته شدن آسمان در آیات قرآنی یکی دیگر از نشانه‌های عظیم و شگفت‌انگیز روز قیامت است. این تصویر، بیانگر تحولی عظیم و بنیادینی است که در عالم هستی رخ خواهد داد.

انواع توصیف شکافته شدن آسمان در قرآن
1- شکافته شدن با ابرها: "و یوم تشقق السماء بالغمم..." (و به خاطر آور روزی را که آسمان با ابرها از هم شکافته می‌شود)؛(11) این تصویر، بیانگر شکافته شدن آسمان به همراه ابرهای تیره و سنگین است که ممکن است نمادی از عذاب الهی باشد.

2- شکافته شدن مانند روغن مذاب: "فاذا انشقت السماء فکانت وردة کالدهان..." (در آن هنگام که آسمان شکافته شود، و همچون روغن مذاب گلگون گردد) (12)؛ این تصویر، بیانگر شکافته شدن آسمان به صورت بسیار شدید و با حرارت زیاد است.

3- شکافته شدن و سست شدن: "و انشقت السماء فهی یومئذ واهیة..." (آسمانها از هم می‌شکافند و سست می‌گردند و فرو می‌ریزند) (13)؛ این تصویر، بیانگر ضعف و ناتوانی آسمان در برابر قدرت خداوند است.

4- شکافته شدن و تحقق وعده الهی: "السماء منفطر به..." (در آن روز آسمان از هم شکافته می‌شود، و وعده او تحقق می‌یابد) (14)؛ این تصویر، بیانگر ارتباط بین شکافته شدن آسمان و تحقق وعده‌های الهی است.

مقایسه با تشبیه طومار
شکافته شدن: بر روی ابعاد ظاهری و عینی این تحول تاکید دارد و نشان می‌دهد که آسمان به صورت فیزیکی دچار تغییر خواهد شد.

پیچیده شدن: بر روی ابعاد باطنی و معنوی این تحول تاکید دارد و نشان می‌دهد که آسمان به حالت اولیه خود باز خواهد گشت.

الصّادق (عَن ابْنِ‌ظَبْیَانَ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ قَالَ الْغَمَامُ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ).

امام صادق ( ابن‌ظبیان گوید: از امام صادق (در مورد آیه: وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاء بِالْغَمَامِ وَ نُزِّلَ المَلَائِکَةُ تَنزِیلًا پرسیدم، ایشان فرمود: «منظور از الْغَمَامُ امیرالمؤمنین (است».(15)

5 - حرکت آسمان در آستانه قیامت

حرکت شدید آسمان، هنگام برپایی قیامت: یوم تمور السماء مورا؛ (16) (این عذاب الهی) در آن روزی است که آسمان به شدت به حرکت در می آید.

حرکت شدید و دورانی
«یَومَ تَمورُ السَّماءُ مَورا».«مور» گاه به معنای حرکت شدید و گاه به معنای حرکت دورانی است ، ازاین‌رو به گرد و غباری که با حرکت باد به هر سوی پراکنده می‌گردد «مُور» گفته می‌شود. آوردن واژه «مَورا» به‌صورت مصدر، تأکیدی بر شدت این حرکت و گردش است.

تمور: جریان سریع. راغب گوید: «مار الدم على وجهه» خون به سرعت بر چهره‏اش جارى شد، ظاهرا آن حرکت یک نواخت نیست بلکه به صورت مارپیچى و گرد بادى است که توأم با رفت و برگشت است. در مجمع فرموده: «المور: تردد الشی‏ء بالذهاب و المجى‏ء کما یتردد الدخان» منظور از آن ظاهرا گرد باد است(17)

حرکت آسمان به شدت در روز قیامت، یکی از نشانه‌های عظیم قدرت الهی و آغاز دوره‌ای از عدالت الهی است.
این حرکت شدید آسمان، از روایات مقدس اسلامی و قرآن کریم نیز ذکر شده است و نشانه‌ای از آغاز روزی است که هیچ کس نمی‌تواند این حرکت شدید آسمان، نقلی از آغاز دوره‌ای از عدالت و قیامت است که همه انسان‌ها باید به آن پاسخ دهند.

روایت:
امام‌سجاد (علیه السلام)- اسرافیل یک‌بار در صور می‌دمد و صدا از طرفی که به سمت زمین است، خارج می‌شود و هر جانداری که در زمین است مدهوش شده و می‌میرد و صدا از طرفی که به سمت آسمان‌هاست خارج می‌شود و هر جانداری که در آسمان‌هاست مدهوش شده و می‌میرد مگر اسرافیل.

خداوند به اسرافیل می‌فرماید: «ای اسرافیل بمیر»! و اسرافیل هم می‌میرد. سپس هر مدّت که خدا بخواهد [همه] در آن حالت می‌مانند.

آنگاه خداوند به آسمان‌ها فرمان می‌دهد و آسمان‌ها به شدّت به حرکت در می‌آیند؛ و به کوه‌ها فرمان می‌دهد و آن‌ها از جا کنده و متحرّک می‌شوند و این همان کلام خداوند است [که فرمود]: و کوه‌ها از جا کنده و متحرک می‌شوند!. (18) یعنی کوه‌ها گسترانیده و پهن می‌شوند.(19)

6 - سستی و پراکندگی آسمان‌ها در قیامت

وَانْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ وَاهِیَةٌ (20) آسمانها از هم می‌شکافند و سست می‌گردند و فرو می‌ریزند

«واهِیَةٌ» به معناى سست و «أرجاء» به معناى اطراف و نواحى است. تکرار کلمه‌ «یَوْمَئِذٍ»* در این آیات نشانه اهمیّت روز قیامت است.

روایت:
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- إِنَّ بَعْدَ الْبَعْثِ مَا هُوَ أَشَدُّ مِنَ الْقَبْرِ یَوْمَ یَشِیبُ فِیهِ الصَّغِیرُ وَ یَسْکَرُ فِیهِ الْکَبِیرُ وَ یَسْقُطُ فِیهِ الْجَنِین ... إِنَّ فَزَعَ ذَلِکَ الْیَوْمِ لَیُرْهِبُ الْمَلَائِکَهًْ الَّذِینَ لَا ذَنْبَ لَهُمْ وَ تَرْعُدُ مِنْهُ السَّبْعُ الشِّدَادُ وَ الْجِبَالُ الْأَوْتَادُ وَ الْأَرْضُ الْمِهَادُ وَ تَنْشَقُّ السَّمَاءُ فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ.

امیرالمؤمنین (علیه السلام)- بندگان خدا! همانا پس از برانگیخته شدن از قبر با چیزی روبرو هستید که از [عذاب] قبر دشوارتر است، و آن روزی است که خردسال در آن روز پیرشود و بزرگسال و به مستی و بیهوشی درآید، و کودکان نارس در جنین بیفتند ... همانا ترس آن روز فرشتگانی را که گناهی ندارند به هراس اندازد، و آسمان‌های هفتگانه و کوه‌های استوار و زمین گسترده و گاهوار از بیم آن به لرزه افتند، و آسمان از هم می‌شکافد و آنگاه سست می‌گردد [و فرو می‌ریزد].(21)

7 - گداخته شدن آسمان در آستانه قیامت

این تعبیر تنها یک بار در قرآن در سوره معارج آمده است یَوْمَ تَکُونُ السَّمَاءُ کَالْمُهْلِ، (22): همان روز که آسمان همچون فلز گداخته می‌شود.

نیش و نوشهاى برخى مسلمانان و مخالفان به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله، در ماجراى نصب حضرت على علیه السلام به امامت در غدیر خم، به قدرى بود که خداوند، پیامبرش را سفارش به صبر مى‌کند. سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ‌ ... فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا

کافران، اصل معاد را امرى بعید مى‌شمرند و آن را دور از ذهن و عقل مى‌دانند، در حالى که در نزد خداوند، قیامت امرى قطعى و واقع شدنى است، پس امرى نزدیک است. «إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً»

حدود بیست مرتبه خداوند پیامبرش را در قرآن به صبر دعوت کرده است، آن هم صبر جمیل، که در آن جزع و فزع و سخنان ناروا نباشد. البتّه خطاب صبر به پیامبر است، ولى امت نیز باید صبر داشته باشند.

براى بر پا شدن قیامت، نظام موجود زمین و آسمان به کلّى دگرگون مى‌شود. در قرآن تعبیراتى است که این بهم خوردن را بیان مى‌کند، چنانکه مى‌فرماید: «یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ» (23) آسمان را مثل طومار درهم مى‌پیچیم. (24)

«مُهْل» (بر وزن قفل) گاه به معناى فلز گداخته و مذاب تفسیر شده، و گاه به معناى دُردى که در ته ظرف روغن و مانند آن مى نشید، و گاه به معناى نقره مذاب و گاه به معناى تفاله قیر،(25) ولى معناى اول با توجّه به آیه هاى دیگر که سخن از حوادث روز قیامت مى گوید مناسب تر است.

منظور از آسمان در این جا یا کرات آسمانى است، و یا صفحه آسمان است که بر اثر انفجار کرات به صورت فلز گداخته درمى آید.

بعضى از مفسّران گفته اند این احتمال وجود دارد که بسیارى از کرات آسمانى که هم اکنون به صورت گازهاى فشرده اى هستند در آن روز به شکل توده مذابى در مى آیند که مرحله تازه شکل گیرى این گازها است و مقدمه اى است براى طرح جهان قیامت.(26)

روایت:
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- قَوْلُهُ یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ قَالَ الرَّصَاصُ الذَّائِبُ وَ النُّحَاسُ کَذَلِکَ تَذُوبُ السَّمَاء.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- یَوْمَ تَکُونُ السَّمَاء کَالمُهْلِ؛ همان‌گونه که سرب و مس ذوب می‌شود، آسمان به همان ترتیب ذوب می‌شود.(27)

8 - درهای متعددی در آسمان قیامت

گشوده شدن درهای متعددی در آسمان قیامت:انَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ مِیقاتاً یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً
همانا روز جدایى، وعده‌گاه (ما با شما) است. روزى که در صور دمیده شود و گروه گروه مى‌آیید. و آسمان گشوده شود و به صورت درهایى باز درآید. و کوه‌ها روان شوند و چون سراب گردند.(28)

«فُتِحَتْ»: باز گردید. گشوده شد. ذکر فعل به صورت ماضی برای تحقّق است. مراد از باز شدن آسمان، اشاره به متلاشی شدن کرات آسمانی است که آن اندازه در آنها شکافها ایجاد می‌گردد که گوئی سرتاسر آن تبدیل به درها و دروازه‌هائی شده است .

به تعبیر دیگر، در آن روز نظم کائنات بهم می‌خورد و کرات ما به کرات دیگری تغییر شکل می‌دهند. شاید اشاره به این هم باشد که در چنین روزی، دروازه‌های عالم بالا باز و وسائل پرواز انسانها آماده و آسان می‌گردد و گذرگاههای بهشت و دوزخ نمایان، و درهای بهشت و دوزخ به روی مردمان باز و گشوده می‌گردد، و درها و دروازه‌هائی جز درها و دروازه‌های این دو مکان برای آدمیزادگان وجود ندارد.

یامت از جهتى «یوم الجمع» است که همه در آن اجتماع مى‌کنند و از جهتى‌ «یَوْمَ الْفَصْلِ» نامیده شده، زیرا خوبان از بدان و حق از باطل جدا و به اختلافات فیصله داده مى‌شود.

در روایات مى‌خوانیم که در قیامت مردم به گروه‌هاى مختلفى تقسیم مى‌شوند و هر گروه به شکلى؛ سخن چین در قیافه میمون، حرام‌خوار در شکل خوک، رباخوار در قالب وارونه، قاضى ظالم به صورت کور، خودپسند کر و لال، عالم بى عمل در حال جویدن زبان، همسایه آزار بى‌دست و پا، سعایت کننده آویخته بر آتش، هوسباز بدبو، و فخر فروشان به لباس با لباس دوزخى محشور مى‌شوند. (29)

حرکت کوه‌ها مقدّمه به هم خوردن آنها و خرد شدن و ذره ذره شدن سنگها و در نهایت، روان شدن به گونه‌اى است که از دور سراب به نظر آیند. «وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً»

روایت
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ أَبْواباً قَالَ تُفْتَحُ أَبْوَابُ الْجِنَانِ.علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- منظور از وَفُتِحَتِ السَّمَاء فَکَانَتْ أَبْوَابًا، این است که درهای بهشت گشوده می‌شود.(30)

- 9 برداشته شدن حجاب از آسمان قیامت

برداشته شدن پرده و حجاب از آسمان در قیامت:و وَإِذَا السَّمَاءُ کُشِطَتْ (31) و در آن هنگام که پرده از روی آسمان بر گرفته شود

کشط: به معنای کندن پوست از شتر و در آیه، کنایه از برکنار شدن حجاب و پرده است. کشطت: کشط: کندن پوست شتر. برداشتن پرده از روى چیزى در کندن پوست شترى به جاى سلخ، کشط گویند. «کشطت»: کنده شد بر داشته شد.(32)

درتفسیر اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب) اشاره شده است که: کشطت تفسیر کردند بزوال‌ و بکشف‌ و بقلع‌ مثل‌ اینکه‌ طاق‌ عمارت‌ و سقف‌ ‌آن‌ خراب‌ می شود می گویند کشطت‌ و بزوال‌ و تمام‌ قریب‌ المعنی‌ ‌است‌ ‌یعنی‌ آسمان‌ خراب‌ می شود چون‌ بمنزله سقط ‌است‌ ‌بر‌ اهل‌ زمین‌ و ‌از‌ جای‌ ‌خود‌ کنده‌ می شود ‌که‌ قلع‌ می گویند، و پاره‌ می شود ‌که‌ کشف‌ می گویند ‌که‌ ‌ما وراء ‌آن‌ ‌که‌ عرش‌ ‌باشد‌ دیده‌ می شود و ‌در‌ ‌آیه‌ شریفه‌ میفرماید: یَوم‌َ نَطوِی‌ السَّماءَ کَطَی‌ِّ السِّجِل‌ِّ لِلکُتُب‌ِ (33)

و ‌در‌ ‌آیه‌ شریفه‌ میفرماید: إِذَا السَّماءُ انشَقَّت‌(34) و نیز میفرماید:إِذَا السَّماءُ انفَطَرَت‌ (35) و تمام‌ دلالت‌ دارد ‌بر‌ اینکه‌ آسمان.ها باین‌ حالت‌ باقی‌ نمی.ماند ‌از‌ ‌هم‌ متلاشی‌ می.شود و ‌از‌ ‌اینکه‌ صورت‌ می.افتد.

روایت
علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ قَالَ أُبْطِلَتْ. علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- منظور از: وَ إِذَا السَّمَاء کُشِطَتْ این است که باطل و بی‌اعتبار گردید.(36)

10-انقیاد آسمان در آستانه قیامت

انقیاد آسمان در برابر فرمان خدا در آستانه قیامت:اذَا السَّماءُ انْشَقَّتْ « وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ وَ أَلْقَتْ ما فِیها وَ تَخَلَّتْ وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ (37)

آنگاه که آسمان شکافته شود. و پروردگارش را فرمان برد که چنین سزاوار است. و آنگاه که زمین هموار شود. و آنچه در آن است بیرون اندازد و خالى گردد. و به فرمان پروردگارش گوش سپرد که چنین سزد.

«انشقاق» به معناى شکافته شدن است. حضرت على علیه السلام فرمودند: «تنشق السماء من المجرة» (38) یعنى آسمان از طریق کهکشان از هم گسیخته شود.

«أَذِنَتْ» از «اذن» به معناى حرف شنوى و «حُقَّتْ» یعنى شایسته وسزاوار و حقّش این بود.در قیامت آنچه در دل زمین است، از مردگان و گنج‌ها و ... به بیرون پرتاب مى‌شود.

چنانکه در سوره زلزال مى‌فرماید: إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها ...در آستانه قیامت، زمین چنان دگرگون مى‌شود که تمام ناهموارى‌هاى آن از میان رفته و سطحى گسترده و هموار مى‌شود. «إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ» در آن هنگام که آسمان (کرات آسمانی) شکافته شود. و تسلیم فرمان پروردگارش شود، و سزاوار است چنین باشد.

11-دود آشکار در آستانه قیامت

آسمان، پدید آورنده دودی آشکار در آستانه قیامت است.
فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّمَاءُ بِدُخَانٍ مُبِی(39) ای رسول منتظر باش روزی را که (بر عذاب کافران) آسمان دودی پدید آرد پیدا و آشکار.آسمان در آستانه قیامت، پدید آورنده دودی فراگیر و عذاب آور است.

گفته شده احتمال دارد آیه درباره «اشراط الساعة» باشد و این که در آستانه قیامت، آسمان دود تولید می‌کند و همه جا را دود فرا می‌گیرد.

دخان: دود.(40) این کلمه فقط دو بار در قرآن مجید آمده است، (41)

نزول :

ابن مسعود گوید: وقتى که قریش نسبت به رسول خدا صلى الله علیه و آله عصیان ورزیدند. پیامبر آنان را نفرین کرد که به قحطى همانند مدت قحطى زمان یوسف گرفتار گردند و چنین هم شد. قحطى عظیمى دامنگیر قریش گردید به قسمى که استخوان و پوست مردار می‌خوردند(42)

در قرآن دو بار کلمه‌ «فَارْتَقِبْ» به کار رفته که هر دو بار در این سوره است. این تعبیر تهدیدى براى کافران و نوعى دلدارى به پیامبر صلى الله علیه و آله است.

گرچه بعضى ظهور دود را کنایه از قحطى و بدبختى در دنیا گرفته‌اند، ولى ظاهراً مراد از دود همان دودى است که در آستانه قیامت یا خود قیامت پیدا مى‌شود.

در تفسیراطیب البیان (سید عبدالحسین طیب) ‌پس‌ انتظار داشته‌ باش‌ روزی‌ ‌را‌ ‌که‌ می آید آسمان‌ بدودی‌ آشکارا.

انسان‌ ‌در‌ موقعی‌ ‌که‌ وحشت‌ و اضطرابی‌ پیدا کند اضطراب‌ شدید و وحشت‌ زیاد ‌که‌ دیگر چشمش‌ نم یبیند، و عالم‌ ‌در‌ نظرش‌ تاریک‌ و ظلمانی‌ می شود و یک‌ دودی‌ جلو چشم‌ ‌او‌ احداث‌ می شود ‌که‌ نظر می کند بطرف‌ بالا جز دود نم یبیند آسمان‌ ‌در‌ نظرش‌ تیره‌ و تار می شود و

و ‌اینکه‌ پیش‌ آمد ممکن‌ ‌است‌ ‌در‌ دو موقع‌ اتفاق‌ افتد یکی‌ ‌در‌ روز محشر ‌برای‌ کفّار و مشرکین‌ و أصحاب‌ جحیم‌ چون‌ سر ‌از‌ قبر درآرند و اوضاع‌ محشر ‌را‌ مشاهده‌ کنند و عذاب‌های‌ وارده‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ چشم‌ها تیره‌ و تار شود، (43)

و ‌آنها‌ ‌را‌ فرو گیرد یک‌ دودی‌ ‌در‌ نظرشان‌ پیش‌ می آید، و بعید نیست‌ بگوئیم‌: چون‌ اینها ‌را‌ می برند طرف‌ چپ‌ صحرای‌ محشر نزدیک‌ جهنّم‌ دود سیاهی‌ ‌از‌ جهنّم‌ بالا می رود تمام‌ ‌اینکه‌ قسمت‌ ‌را‌ فرو می گیرد و جلو چشم‌ ‌آنها‌ ‌را‌ می گیرد دیگر جایی‌ ‌را‌ نمی‌بینند.

و ‌اینکه‌ معنی‌ أقرب‌ بنظر می آید ‌از‌ دو راه‌ یکی‌ اینکه‌ معنی‌ اوّل‌ حقیقتا دود نیست‌ بنظر ‌آنها‌ تیره‌ و تار می آید ولی‌ ‌اینکه‌ معنی‌ حقیقتا دود ‌است‌ و روی‌ چشم‌ ‌آنها‌ ‌را‌ می گیرد و آیه شریفه‌ می فرماید: فَارتَقِب‌ یَوم‌َ تَأتِی‌ السَّماءُ بِدُخان‌ٍ مُبِین‌ٍ و ظاهر ‌آیه‌ ‌اینکه‌ ‌است‌ ‌که‌ حقیقتا دود ‌است‌. (44)

12-جِرم آسمان ها در آستانه ی قیامت

اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِکُلِّ شَیْءٍ عِلْمًا(45)

خدا آن کسی است که هفت آسمان را آفرید و مانند آن آسمان‌ها از (هفت طبقه) زمین خلق فرمود؛ امر نافذ او در بین هفت آسمان و زمین نازل می‌شود تا بدانید که خدا بر هر چیز توانا و به احاطه علمی بر همه امور عالم آگاه است.(45)

هفت کره آسمانى که از نظر ساختمان، شبیه زمین هستند.همچنین قرآن ذکر مى کند که هر کدام از این آسمان ها جِرم مخصوص به خود را دارند:

آسمان‌هایی که زینت دارد: «إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزینَةٍ الْکَواکِبِ» (46) آسمان‌هایی که با ستاره‌ها زینت هست، «وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَت‏»(47)

نورش گرفته می‌شود. خورشید «إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَت‏»(48) نورش گرفته می‌شود. نور ستاره‌ها گرفته می‌شود، نور خورشید گرفته می‌شود، این‌ها همه متن قرآن است.

هدف از آفرینش عالم، معرفت است این آیه- که آخرین آیه سوره طلاق است- اشاره پرمعنی و روشنی به عظمت قدرت خداوند در آفرینش آسمانها و زمین، و نیز هدف نهائی این آفرینش دارد.

اینکه می‌گوید: «ما آسمان نزدیک (آسمان اول) را با کواکب و ستارگان زینت بخشیدیم».(49) روشن می‌شود که آنچه ما می‌بینیم و علم و دانش بشر به آن احاطه دارد همه مربوط به آسمان اول است، و ماورای این ثوابت و سیّارات، شش عالم دیگر وجود دارد که از دسترس علم ما بیرون است.(50)

اما زمینهای هفتگانه ممکن است اشاره به طبقات مختلف کره زمین باشد، زیرا امروز ثابت شده که زمین از قشرهای گوناگونی تشکیل یافته، و یا اشاره به اقلیمهای هفتگانه روی زمین باشد چرا که هم در گذشته و هم امروز کره زمین را به هفت «منطقه» تقسیم می‌کردند.

انسان باید بداند او بر تمام اسرار وجودش احاطه دارد، و از همه اعمالش با خبر است، و نیز بداند وعده‌هایش در زمینه معاد و رستاخیز، در زمینه پاداش و کیفر و در زمینه وعده پیروزی مؤمنان تخلف ناپذیر است.

روایت:

امام رضا (علیه السلام)- حسین‌بن‌خالد گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: «درباره‌ی سخن خداوند عزّوجلّ: قسم به آسمان که دارای چین و شکن‌های زیباست. (ذاریات/۷) برای من توضیح دهید». فرمود: «آن (آسمان) به زمین، محکم بافته شده است، و انگشتان خویش را در هم فرو برد».

عرض کردم: «چگونه به زمین بافته می‌باشد، درحالی‌که خداوند می‌فرماید: آسمان‌ها را، بدون ستون‌هایی که برای شما دیدنی باشد. (رعد/۲)». فرمود:

«سبحان الله! مگر خداوند نمی‌فرماید: بدون ستون‌هایی که برای شما دیدنی باشد. (رعد/۲)». عرض کردم: «آری». فرمود:

«پس ستون هست، ولی شما آن‌ها را نمی‌بینید». عرض کردم: «فدایت شوم! چگونه چنین چیزی ممکن است»؟ گفت: «پس دست چپ خویش را پهن کرد و دست راست خویش را بر آن قرار داد». و فرمود:

«این زمین دنیاست، و آسمان دنیا در بالای آن مانند گنبد وجود دارد، و زمین دوّم بالای آسمان دنیاست، و آسمان دوّم در بالای آن مانند گنبد وجود دارد، و زمین سوّم بالای آسمان دوّم است، و آسمان سوّم بالای آن مانند گنبد وجود دارد، و زمین چهارم بالای آسمان سوّم است.

و آسمان چهارم بالای آن مانند گنبد وجود دارد، و زمین پنجم بالای آسمان چهارم است، و آسمان پنجم بالای آن مانند گنبد وجود دارد، و زمین ششم بالای آسمان پنجم است، و آسمان ششم بالای آن مانند گنبد وجود دارد، و زمین هفتم بالای آسمان ششم است.

و آسمان هفتم بالای آن مانند گنبد وجود دارد، و عرش خداوند رحمان در بالای آسمان هفتم است، و این همان سخن خداوند عزّوجلّ است الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ به صورت طبقه‌طبقه، وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ،

امّا صاحب امر، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است، و وصیّ و جانشین بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر روی زمین حاضر و موجود است، و امر از بالای آسمان از میان آسمان‌ها و زمین‌ها بر ایشان نازل می‌گردد». عرض کردم: «پس در زیر ما فقط یک زمین وجود دارد»؟ فرمود: «در زیر ما فقط یک زمین وجود دارد، و آن شش زمین در بالای ما هستند».(51)

نتیجه:

فرق بین آسمان دنیا و آسمان قیامت، عناصر متمایزی را در آیاتی که گذشت نظیر تبدیل و پیچیدگی آسمان در روز قیامت که نشان از تحولات حیرت‌انگیز و بی‌سابقه آن روز دارد.
انعکاس دقیق و جزئیاتی از تحولات سنگینی که در روز قیامت رخ می‌دهد را به ما می‌رساند.اهمیت بزرگ آن را مورد تاکید قرار می‌دهند.

آسمان در روز قیامت به عنوان یکی از قسمت‌های حیرت‌انگیز و تحولات بزرگ آن روز، مطرح است. آسمان در آن روز، طبق باورهای دینی، به عنوان یکی از نشانه‌های فراگیری قدرت الهی و شروع دوره‌ای از عدالت و قیامت تلقی می‌شود.

1- تفاوت بنیادین با آسمان دنیا: آن روز که این زمین به زمین دیگر و آسمانها (به آسمانهای دیگر) تبدیل می‌شوند .آسمان قیامت با آسمان دنیا در جوانب بسیاری تفاوت دارد. این تفاوت‌ها نشان از وقوع تحولات بزرگ و عظیم در روز قیامت دارند.

2- تشبیه به طومار:در حالی که تمام زمین در روز قیامت در قبضه قدرت او است و آسمانها پیچیده در دست او آسمان در قیامت به عنوان یک طومار در قبضه قدرت خدا تشبیه شده است، که نشان از تحولات و تغییرات بزرگ در آن روز دارد.

3- درهم پیچیده شدن:در آن روز که آسمان را همچون طومار درهم می‌پیچیمدر روز قیامت، آسمان به گونه‌ای درهم پیچیده می‌شود که نشان از تحولات و تغییرات شگفت‌انگیز در ساختار آسمان دارد.

4- شکافته شدن:در آن هنگام که آسمان شکافته شود، و همچون روغن مذاب گلگون گردد (حوادث هولناکی رخ می‌دهد که تاب تحمل آنرا نخواهید داشت).آسمان در قیامت ممکن است شکافته شود، که این امر نشان از وقوع حوادث بزرگی در آن روز است.

5- پدیدآورنده دود:منتظر روزی باش که آسمان دود آشکاری پدید آورد. همه مردم را فرا می‌گیرد، این عذاب دردناکی استدر روز قیامت، آسمان ممکن است توسط پدیدآورنده دود پوشانده شود، که این وضعیت نشان از تأثیرات شگفت‌انگیز آن روز دارد.

6- حرکت آسمان:در آن روزی است که آسمان به شدت به حرکت در می آیدآسمان در روز قیامت ممکن است حرکت کند و تحولاتی بزرگ در مسیر و حرکت آن رخ دهد.

7- سستی آسمان:آسمانها از هم می‌شکافند و سست می‌گردند و فرو می‌ریزندر روز قیامت، آسمان ممکن است به سبب تحولات فوق‌العاده آن روز، سست شده و به نحوی آسیب ببیند.

8- گداخته شدن:همان روز که آسمان همچون فلز گداخته می‌شود .آسمان در قیامت ممکن است گداخته شود، که این وضعیت نشان از تحولات نهایی و بزرگ آن روز است.

9- درهای آسمان:در روز قیامت، ممکن است درهای آسمان باز شود و رازهایی از آسمان آشکار شوند. روز جدایی میعاد همگان است. و آسمان گشوده می‌شود، و به صورت درهای متعددی در می‌آید

10- برداشته شدن حجاب:در قیامت، حجاب‌هایی که بین ما و آسمان وجود دارد ممکن است برداشته شود و حقایق واقعیت آسمان آشکار شوند. در آن هنگام که پرده از روی آسمان بر گرفته شود.

11- انقیاد آسمان: آسمان در روز قیامت ممکن است انقیاد کند و به اراده الهی تابع شود، که این امر نشان از تسلط و قدرت الهی بر همه مخلوقات است. در آن هنگام که آسمان (کرات آسمانی) شکافته شود. و تسلیم فرمان پروردگارش شود، و سزاوار است چنین باشد

پی نوشت:

1.آیه 48 سوره ابراهیم
2.علل الشرایع، ج۱، ص۹۶
3.مجموعهْ ورام، ج۱، ص۲۹۳.
4.آیه 67 سوره زمر
5. توحید صدوق، ص 161.
6. سوره حج، 29.
7. سوره اعراف، 26.
8. سوره روم، 27.
9. سوره زمر، 67.
10. نهج‌البلاغه، خطبه 111.
11.آیه 25 سوره فرقان.
12.آیه 37 سوره الرحمن
13.آیه 16 سوره حاقه
14.آیه 18 سوره مزمل
15.بحارالأنوار، ج۳۶، ص۱۹۰
16.آیه 9 سوره طور
17. تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی، ج10، ص365
18.سوره طور، ۱۰
19.تفسیرالقمی، ج۲، ص۲۵۲
20.آیه 16 سوره حاقه
21.بحارالأنوار، ج۷، ص۱۰۳
22.آیه 8 سوره معارج
23. انبیاء، 104.
24. جلد 10 - صفحه 213
25. مجمع البیان، تفسیر فخررازى، المیزان و تفاسیر دیگر ذیل آیه مورد بحث.
26. فى ظلال القرآن، جلد 8، صفحه 278 و 279.
27.بحارالأنوار، ج۷، ص۱۰۶
28آیه 19 سوره نبأ
29.تفسیر نورالثقلینبه نقل از تفسیر نورجلد 10 - صفحه 363
30.تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۷، ص۳۱۴
31.آیه 11 سوره تکویر
32.تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی، ج12،
33.سورانبیاء ‌آیه‌ 104.
34.بحارالأنوار، ج۷، ص۱۰۷ .
35.سوره انشقاق‌ ‌آیه‌ 1.
36.سورانفطار ‌آیه‌ 1.
37.آیه 1-5 سوره انشقاق
38. تفسیر درّالمنثور.تفسیر نور جلد 10 - صفحه 426
39.آیه 10 سوره دخان
40.تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی، ج10، ص72
41.فصلت/ 11 دخان/ 10.
42.صحیح بخارى. به نقل ازتنفسیر نور جلد 8 - صفحه 492
43.تفسیراطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)جلد 16 - صفحه 77
44. همان
46. سوره صافات ۶
47. سوره تکویر ۲.
48.سوره تکویر ۱ .
49.به آیه 6 سوره صافات
50.تفسیر نومنه ج5، ص220
51. بحارالأنوار، ج۵۷، ص۷۹

منابع:

https://old.aviny.com/quran/almizan/jeld-19/mizan-19.aspx
https://wiki.ahlolbait.com/آیه 8 سوره معارج
https://wiki.ahlolbait.com/آیه 19 سوره نبأ
https://wiki.ahlolbait.com آیه 11 سوره تکویر
https://wiki.ahlolbait.comآیه 5 سوره انشقاق
https://wiki.ahlolbait.com/آیه 12 سوره طلاق
https://wiki.ahlolbait.comآیه 67 سوره زمر
https://test.wikifeqh.ir/آسمان در قیامت 2
https://www.porseman.com/45881/
http://alvahy.com/آیه ۱۲ - سوره طلاق
https://iqna.ir/fa/news/3972917
http://alvahy.cآیه ۱۶ - سوره حاقه
http://alvahy.comابراهیم/48
http://alvahy.com/سوره طور