مقدمه
امام محمد باقر علیه السلام، از چهرههای برجسته تاریخ اسلام است که بهعنوان «باقرالعلوم» (شکافنده دانشها) شناخته میشود. دوران امامت ایشان مقارن با تحولات فرهنگی و اجتماعی عمیقی در جهان اسلام بود. امام باقر علیه السلام با بهرهگیری از این فرصت، نهضت علمی گستردهای را پایهگذاری کرد و در کنار آن، سیره اجتماعی ایشان نیز الگویی بینظیر از اخلاق، مهربانی، عدالت و تعامل سازنده با جامعه ارائه داد.سیره اجتماعی امام باقر علیه السلام شامل ابعاد گوناگونی از جمله حمایت از محرومان، احترام به حقوق مردم، خوشرویی، صمیمیت با دوستان، تلاش برای رفع مشکلات معیشتی نیازمندان، و پایبندی به اصول اخلاقی حتی در مواجهه با مخالفان بود.
امام باقر علیه السلام در دوران امامت خود، به عنوان یک الگوی کامل در تعامل با جامعه شناخته میشد. سیره اجتماعی ایشان ترکیبی از علم و عمل بود و نشان میداد که چگونه میتوان با رعایت اصول اخلاقی و انسانی، تأثیر ماندگاری بر جامعه گذاشت.
این نوشتار با بررسی جنبههای مختلف زندگی اجتماعی حضرت امام محمد باقر علیه السلام، تلاش میکند تا الگوهای کاربردی برای زندگی امروز ارائه دهد.
دستگیری امام باقر علیه السلام از نیازمندان جامعه
کمک به محرومان، نیازمندان و ستمدیدگان جامعه، اصل بزرگی در زندگانی امام باقر علیه السلام بود و برطرفکردن نیازهای مادی و روحی آنان را مهمترین فعالیتهای اجتماعی خود به شمار میآورد. امام، آنان را دور خود جمع میکرد، سخنانشان را میشنید و دردهایشان را آرامش میبخشید.امام صادق علیه السلام در این باره میفرماید:
«روزی نزد پدرم رفتم، در حالی که مشغول تقسیم هشت هزار دینار [طلا] به نیازمندان مدینه بود و یازده غلام را آزاد ساخت».
امام روزهای تعطیل (به ویژه جمعه) را به دستگیری و انفاق به مستمندان اختصاص میداد و دیگران را نیز به آن برمیانگیخت.
در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است:
«با وجود اینکه پدرم از نظر بنیه مالی ضعیفتر از سایر افراد خاندانش و مخارج زندگیاش نیز بیشتر از بقیه بود، ولی در هر روز جمعه به نیازمندان کمک میکرد حتی اگر کمک او به اندازه یک دینار بود».
و میفرمود: «پاداش صدقه و کمک به نیازمندان در روز جمعه برتری دارد؛ همانگونه که روز جمعه نسبت به دیگر روزهای هفته دارای برتری است».
ویژگی برجسته امام در دستگیری از مستمندان این بود که هرگز آنان را «گدا» خطاب نمیکرد و همواره به دیگران میفرمود: «آنان را به بهترین نامهایشان صدا بزنید».
زندگی اجتماعی و مردمی امام باقر علیه السلام
امام باقر علیه السلام در این باره اهتمام ویژهای داشت و دیگران را نیز از آموزههای سودمند اخلاقی خود بهرهمند میکرد. زرارة روایت میکند:«روزی امام باقر علیه السلام برای شرکت در مراسم تشییع پیکر مردی درگذشته از طایفه قریش حضور یافت. من نیز به همراه ایشان شرکت کردم. مردی به نام عطاء نیز با ما بود.
در این هنگام، زنی از تشییعکنندگان شروع به شیون و فریاد کرد. عطاء به او گفت: یا ساکت شو یا همگی بازمیگردیم. ولی زن همچنان فریاد میزد و میگریست. عطاء [ناراحت شد و] بازگشت.
من به امام رو کردم و گفتم: عطاء بازگشت [چه کنیم؟] امام فرمود: به راه خودت ادامه بده، اگر بنا باشد به خاطر دیدن یک اشتباه از دیگران (داد و فریاد زن) عمل شایستهای را کنار بگذاریم، حقوق برادر مسلمان خویش را به جا نیاوردهایم.
پس از تشییع، جنازه را بر زمین نهادند و امام بر آن نماز گزارد. سپس شخصی (گویا صاحب عزا) جلو آمد و ضمن سپاسگزاری از امام، عرض کرد: خداوند شما را رحمت کند. دیگر بازگردید، پیادهروی برای شما دشوار است. ولی امام از بازگشتن، طفره رفت.
پیش آمدم و به امام گفتم: از شما خواستند که بازگردید، پرسشی دارم که میخواهم در مورد آن توضیح بدهید. امام فرمود: به کار خودت ادامه بده؛ زیرا ما با اجازه او نیامدهایم تا حال با اذن او بازگردیم، بلکه ما به خاطر برتری و پاداشی که تشییع و خاکسپاری مؤمن دارد، آمدهایم و هر اندازه که انسان به تشییع و دیگر مراسم ادامه بدهد، از خداوند پاداش میگیرد».
احترام امام باقر علیه السلام به مالکیت اجتماعی
ضرورت احترام به حقوق مالی و داراییهای مردم، حتی اقلیتهای دینی، از مسائلی است که اسلام به آن توجه ویژهای دارد. اسلام، صرفنظر از رعایت حقوق مسلمانان، رعایت حقوق دیگر کسانی را که با مسلمانان زندگی میکنند، ضروری میداند و حتی تجاوز به حقوق مالی و داراییهای فرقهها و گروههایی را که معصومین علیهم السلام، آنها را لعن و نفرین کردهاند، برنمیتابد و مالکیت آنها را محترم میشمارد.در این باره ابو ثمامة میگوید:
«روزی خدمت امام محمد باقر علیه السلام رسیدم و عرض کردم، فدایت شوم! من قصد دارم در مکه اقامت گزینم و ساکن آنجا باشم، ولی به یکی از پیروان فرقه مرجئه بدهکارم و به او مدیون هستم، حال میخواهم نظر شما را بدانم.
امام در پاسخ او فرمود: نزد طلبکار خود بازگرد و طلبش را بپرداز و بهگونهای زندگی کن که وقتی به دیدار پروردگارت شتافتی از سوی کسی، دِینی برگرده تو نباشد؛ زیرا مسلمان هرگز خیانت نمیکند».
خوشرویی امام باقر علیه السلام
اسلام اهمیت زیادی به خوشخلقی و برخورد نیکو با مؤمنان داده و آن را یکی از ارزشهای والای اخلاقی میداند. امام محمد باقر علیه السلام میفرمود:«لبخند مرد به روی برادر مؤمنش بسیار پسندیده است و ستردن غبار (اندوه) از روی او حسنه است و خدا به چیزی برتر از شادکردن دل مؤمن پرستش نشده است».
امام از شادکردن دیگران خشنود میشد و از زبان جد بزرگوارش رسول اکرم صلّی الله علیه و آله این روایت را برای مردم میخواند که هر کس مؤمنی را شاد کند، مرا شاد کرده و هر کس مرا شاد کند، خدای را خشنود ساخته است. و گاه اطرافیان را به شوخیهای ستوده و در حد اعتدال، که موجب سرور و خوشحالی افراد میشود، تشویق میکرد و به آنها میفرمود:
«همانا خداوند آن کس را که در میان جمعی شوخی [ستوده] میکند دوست میدارد؛ در صورتی که مزاح او آمیخته با سخنان ناروا نباشد».
ابراز صمیمیت امام باقر علیه السلام در معاشرت با دوستان
از دیگر سجایای اخلاقی که اسلام بر آن تأکید کرده است، ابراز محبت دو مؤمن به هم است؛ زیرا اگر محبت ابراز شود، صمیمیت طرف مقابل را نیز به همراه دارد و او پس از آگاهی از محبت، میکوشد تا به آن پاسخ گوید که این تلاش، به تحکیم رابطه دوستی و ایجاد صمیمیت بیشتر بین آنها میانجامد. همچنان که در احادیث و سخنان امامان معصوم علیهم السلام نیز رویکرد گستردهای به موضوع نشاندادن محبت به دوستان و دوری از مخفیکردن آن شده است.این موضوع نمود فراوانی در رفتار امام باقر علیه السلام دارد، ابیعُبیدة میگوید:
«من [در سفری] با امام باقر علیه السلام همکجاوه بودم. نخست من سوار میشدم و سپس او سوار میشد و به محض سوارشدن، سلام و احوالپرسی میکرد؛ درست مانند کسی که مدتهاست دوست خود را ندیده؛ سپس دست میداد و مصافحه میفرمود و نیز هنگامی که از کجاوه پیاده میشدیم، امام پیش از من پایین میآمد.
هنگامی که من هم پیاده میشدم، امام دوباره به من سلام میکرد. [شگفتی من برانگیخته شد و] پرسیدم: ای پسر پیامبر، شما رفتاری میکنید که نزدیکان من هم نمیکنند و اگر یک بار هم بکنند زیاده قلمداد میشود.
فرمود: گویا از برتری و نیکی دستدادن ناآگاهی! بدان که هرگاه دو خداجو به هم میرسند و با هم دست میدهند و حال یکدیگر را میپرسند، خداوند گناهان آنها را میریزد و پیوسته به آن دو نظر میکند تا هنگامی که از هم جدا شوند... هرگاه دو مؤمن با هم دست میدهند خداوند دست خود را در میان دست آنها درمیآورد و با آن کس که بیشتر دست دیگری را بفشارد، دست میدهد».
گاه امام به کسانی که برای خداحافظی پیش از مسافرت نزد او میآمدند سفارش میکرد که سلام او را به یک یک دوستان و آشنایانش در آن شهر برسانند.
آگاهی امام باقر علیه السلام از مشکلات معیشتی نزدیکان و تلاش برای رفع آن
امام باقر علیه السلام، همواره از وضعیت زندگی دوستان و آشنایان خود و مشکلات آنان بااطلاع بود و تلاش میکرد هر از چند گاهی با آنان دیداری تازه کند و از مشکلاتشان آگاهی یابد و تا جایی که در توان دارد، معضلات معیشتی آنان را برطرف کند.عمرو بن دینار و عبیداللّه بن عبید بن عمیر میگویند:
«هرگز به دیدار اباجعفر علیه السلام نشتافتیم، مگر اینکه به ما امکانات و مایحتاج زندگی، پوشاک و هدایای مالی عنایت میکرد و میفرمود: اینها را پیش از آنکه به دیدار من آیید برای شما مهیا کرده بودم».
این جمله امام بیانگر آن است که ایشان همواره از وضع زندگانی اطرافیان و آشنایان خود آگاه بوده و به موقع و حسابشده به آنان کمک میکرده است.
اسود بن کثیر در توصیف دلسوزی امام به اطرافیان خود میگوید:
«روزی از فشار تنگدستی و بیتفاوتی نزدیکانم نزد ابا جعفر علیه السلام رفتم و از آنان شکایت کردم. امام [ناراحت شد و] فرمود: چه دوستانی هستند آنان که گاه توانگری به تو میپیوندند و هنگام نداری از تو میبرند!
آن گاه به پیشکار خود اشارهای کرد و او کیسهای به من داد که هفتصد سکه نقره در آن بود. سپس فرمود: این را خرج زندگیات کن و هرگاه نیازی پیدا کردی مرا باخبر کن».
سلمی، خدمتکار امام درباره بذل عنایت ایشان به نزدیکان و آشنایان میگوید:
«هرگاه که برخی از دوستان امام باقر علیه السلام به دیدار او میآمدند، امام با بهترین غذاها از آنان پذیرایی میکرد و جامگان نیک به آنها پوشانده و سکههای بسیاری نیز به آنان هدیه میکرد و همواره میفرمود:
ای سلمی، نیکی دنیا در رسیدگی به دوستان و آشنایان و کمک به آنهاست...».
ناگفته پیداست که این دستگیریها، از داراییها و درآمدهای شخصی امام و آن دسته از اموالی بوده که دیگران در آن سهمی نداشتهاند و مختص به امام بوده است؛ مانند سهم امام و هرگز از بیتالمال نبوده است. به یاد بیاوریم که او از تبار علی علیه السلام خورشید مرد عدالت و برابری است که حاضر نبود حتی به نزدیکان خود نیز سهم بیشتری از بیتالمال مسلمانان بدهد.
.jpg "امام باقر علیه السلام و رازهای مدیریت یک جامعه اخلاقمدار")
بردباری امام باقر علیه السلام در روابط اجتماعی
امام پنجم را باقرالعلوم گویند به معنای شکافنده دانشها. مردی مسیحی، از روی تمسخر به آن حضرت گفت «انت بقر!»امام با کمال آرامش پاسخ داد:«نه، من باقرم.»
چون مرد مسیحی آرامش امام را دید، بر بیادبی خویش افزود و گفت: «تو، فرزند زن آشپز هستی!»
امام فرمود: «شغلش آشپزی بوده و این بر من ننگ نیست.»
مرد مسیحی جسارت را بیشتر کرد و گفت: «مادرت سیاه و بیشرم و بدزبان بود!»
امام فرمود: «اگر راست میگویی، خداوند او را ببخشاید و اگر دروغ میگویی خداوند تو را ببخشاید!»
مشاهده این همه بردباری و مدارا، مرد مسیحی را به شگفت درآورد و دگرگون ساخت و او را به سوی اسلام کشانید و بدینسان او اسلام آورد.
ارج نهادن امام باقر علیه السلام به پیمان و استوار ساختن روابط اجتماعی
ابو ثمامه گوید، حضور امام باقر علیه السلام رسیدم و عرض کردم: فدایت شوم! من مردی هستم که میخواهم به مکه روم و در آن جا اقامت گزینم، ولی به یکی از هموطنانم، که از ما شیعیان نیست، وامدارم. نظر شما در این باره چیست؟امام فرمود: «به سوی طلبکار بازگرد و وامت را بپرداز و همواره چنان باش که هنگام مرگ و ملاقات خداوند، کسی طلبکارت نباشد؛ زیرا مؤمن هرگز خیانت نمیکند.
زهد، کار و کوشش امام باقر علیه السلام
روزی امام باقر علیه السلام بیرون از مدینه، در هوای گرم، مشغول کار و آمادهساختن زمین مزرعه بود و عرق از پیشانیاش میریخت. شخصی به نام محمد بن منکدر، نزد امام علیه السلام رفت و سلام کرد.امام باقر علیه السلام در حالی که مشغول کار بود، سلام را پاسخ داد.
محمد عرض کرد: «خدا کار تو را سامان بخشد! آیا سزاست که کسی از بزرگان قریش در این هوای سوزان، در پی دنیا شود، اگر هماینک اجل فرا رسد چه میکنی؟!»
امام باقر علیه السلام فرمود: «هرگاه مرگم فرا رسد و در این حال باشم، در حال اطاعت از خداوند مردهام؛ زیرا با کار و تلاش، معاش خود و خانوادهام را فراهم میکنم و از تو و دیگران، بینیاز میشوم. من از آن میترسم که هنگام فرارسیدن اجل، مشغول گناه باشم.»
محمدبن منکدر گفت: «راست گفتی خدایت رحمت کند، آمدم تو را موعظه کنم، ولی تو مرا موعظه کردی.»
جمعبندی و نتیجهگیری
امام محمد باقر علیه السلام در دوران امامت خود، به عنوان یک الگوی کامل در تعامل با جامعه شناخته میشد. سیره اجتماعی ایشان ترکیبی از علم و عمل بود و نشان میداد که چگونه میتوان با رعایت اصول اخلاقی و انسانی، تأثیر ماندگاری بر جامعه گذاشت.مهمترین درسهای سیره اجتماعی امام باقر علیه السلام برای جامعه امروز عبارتند از:
۱. حمایت از محرومان و نیازمندان
امام باقر علیه السلام همواره به فقرا و ستمدیدگان توجه ویژهای داشت و کمک به آنان را نه یک عمل تشریفاتی، بلکه یک وظیفه دینی و اجتماعی میدانست. ایشان حتی در شرایط سخت مالی، دستگیری از نیازمندان را ترک نکرد و دیگران را نیز به این کار تشویق میکرد.۲. احترام به حقوق همه افراد جامعه
امام باقر علیه السلام حتی به حقوق کسانی که با ایشان اختلاف عقیده داشتند، احترام میگذاشت. این نگاه فراگیر نشاندهنده عمق تفکر اسلامی در برخورد با انسانها، فارغ از دین و مذهب آنان است.۳. خوشرویی و برخورد نیکو
امام باقر علیه السلام تأکید فراوانی بر خوشاخلاقی و گشادهرویی داشتند و معتقد بودند که حتی یک لبخند به روی برادر مؤمن، ارزش معنوی والایی دارد. این رفتار، جامعه را از خشونت و کینهتوزی دور میکند.۴. صمیمیت و محبت به دوستان
امام باقر علیه السلام در روابط خود با دوستان و یاران، همواره محبت و صمیمیت را نشان میداد و معتقد بود که ابراز محبت، روابط اجتماعی را مستحکم میکند.۵. تلاش برای رفع مشکلات مردم
امام باقر علیه السلام نه تنها به فکر حل مشکلات مادی مردم بود، بلکه برای آرامش روحی آنان نیز تلاش میکرد. ایشان با گوش دادن به دردهای مردم و راهنمایی آنان، الگویی از یک رهبر دلسوز و مسئولیتپذیر ارائه داد.۶. بردباری در برابر آزار دیگران
برخورد امام باقر علیه السلام با مرد مسیحی که به ایشان توهین کرد، نشاندهنده اوج بردباری و تحمل در روابط اجتماعی است. این رفتار، تأثیر شگفتانگیزی در هدایت آن فرد داشت.۷. تلفیق زهد و کار و تلاش
امام باقر علیه السلام با وجود مقام معنوی والا، همواره به کار و تلاش مشغول بود و آن را عبادت میدانست. این نگاه، الگویی برای جامعه امروز است که گاه زهد را به معنای تنبلی و انزوا تفسیر میکند.سخن پایانی
سیره اجتماعی حضرت امام محمد باقر علیه السلام تنها یک مجموعه توصیه اخلاقی نیست، بلکه یک نظام جامع برای تعامل سازنده با جامعه است. اگر امروز جوامع اسلامی بتوانند این اصول را در زندگی فردی و اجتماعی خود پیاده کنند، بسیاری از مشکلات کنونی مانند فقر، تبعیض، خشونت و بیاعتمادی کاهش خواهد یافت.حضرت امام محمد باقر علیه السلام به ما آموخت که یک مسلمان واقعی، نه تنها باید عالم باشد، بلکه باید در عمل نیز پیشگام مهربانی، عدالت و خدمت به مردم باشد. الگوی زندگی اجتماعی امام باقر علیه السلام، راهنمایی برای ساختن جامعهای مبتنی بر مهر، عدالت و مسئولیتپذیری است.
منبع: چشمه علوم (رهیافتی بر شخصیتشناسی، سیرهشناسی و اندیشهشناسی امام محمد باقر علیه السلام)، تهیهکننده و ناشر: ادارهکل پژوهشهای اسلامی رسانه، قم، اسفند 1393ش.
تهیه و تنظیم: تحریریه راسخون
.jpg "چگونه رسوب آب را از بین ببریم؟")